Туркманистон дар тахаввулоти минтака

Вазорати корхои хорича Иёлоти Муттаҳидаи Амрико тайи гузорише аз беҳбуди равобити Вошингтон бо кишварҳои Осиёи Марказй, ибрози ризоят кард.Дар ин робита зимни таъкид бар ҳушёрии бештар дар қиболи сиёсатҳои тагйирёбандаи Тошканд, ба таври вижа аз тавсаъаи ҳамкориҳо бо Туркманистон кадрдонй шудааст.Дар нишасти мақомоти Вошингтон ва Ашқобод, ки миёнахои моҳи феврал дар пойтахти Туркманистон доир шуд, ду тараф тамоили худро чиҳати тавсаъа ва таъмиқи равобит дар тамомии заминаҳо иброз карданд.Дар ин миён Амрико даъват кард, ки фаъолиятҳо дар чорчуби масоили марбут ба Афғонистон тақвият ёбанд.Ин суханон ба он маъно аст, ки дар айни ҳол ва аз ин ба баъд Туркманистон дар сиёсатҳои Осиёимарказии Амрико аз чойгоҳи вижае бархурдор хоҳад буд.Имзои қарордоди сохти хати лулаи гази ТАПИ дар поёни соли 2010 баёнгар аз он аст, ки Амрико бо мушорикат додани Туркманистон дар тарҳҳои иқтисодии минтақа, ба вижа тарҳҳои энержй, қасд дорад бо истифода аз равишҳои ғайримустақим низ бо Русия ба рақобат бипардозад. Яъне фаъолиятхои Маскавро дар минтақаи суннатии нуфузаш — Осиёи Марказй ба чолиш бикашад.Афзоиши таҳаррукоти дипломатии Амрико дар Ашқобод тайи як соли охир, аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст. Ин таҳаррукот дар моҳи декабри соли 2010, дар пайи бурузи мушкил дар масъалаи таъмини сухти пойгохи «Манас» дар Кирғизистон, беш аз ҳар замони дигаре афзоиш ёфтанд.Зеро Туркманистон бузургтарин корхонаи тавлиди сухти ҳавопаймо дар минтақаро дар ихтиёр дорад ва барои Амрико ин кишвар беҳтарин гузина дар ин замина аст.Ба вижа он ки ду тараф дар мавриди хариду фуруши сухти ҳавопаймо барои ниёзҳои Афғонистон дар гузашта низ ҳамкорй доштанд, бо ин тафовут, ки бо таваччуҳ ба асли бетарафии Туркманистон, ин кор ба таври ғайримустақим ва тавассути далолон ичро мешуд.Он замон Маскав дар мавриди афзоиши нуфузи Амрико дар минтақа хеле ҳассос буд, аммо акнун авзоъ тағйир карда ва Русия низ дар тарҳҳои мухталифи Афғонистон шарик шудааст, ки транзити коло ва тачҳизоти Гарб тавассути қаламраваш ба Афғонистон, аз ин чумла аст. Акнун дар Русия ҳеч далеле чиҳати мамониъат аз содироти сухт аз Туркманистон ба Афғонистон вучуд надорад. Дар ҳамин росто қобили зикр аст, ки раиси чумҳури Русия рузи 22 моҳи март бо судури фармоне намояндаи вижаи худ дар Кобулро муаррифи кард.Димитрий Медведев тибқи ин фармон Замир Кобулов, мудири бахши Осиёи вазорати умури хоричаи Русияро ба унвони намояндаи худ дар Афғонистон таъйин кард.Дар фармони мазкур аз чумла омадааст, бо таваччуҳ ба зарурати густариши равобит бо Афғонистон, ки раванди навсозй ва раҳойи аз тероризмро тачриба мекунад, Маскав низ бояд мушорикати бештаре дар таҳаввулоти ин кишвар дошта бошад. Замир Кобулов дар солҳои 2004 — 2009 сафири Русия дар Афғонистон буд ва мутахасиси ботачрибаи вазорати хоричаи Русия дар умури Афғонистон маҳсуб мешавад.Сарпараси ҳайати русй дар конфронси Бон буд ва бо Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон робитаҳои дустона дорад. Рузи 24 январи соли чории мелодй дар шаҳри Ашқобод музокироти тарафҳои туркман ва амрикойи дар мавзуи тавсаъаи ҳамкориҳои энергетикй баргузор шуд, ки дар он тарҳи интиқоли энержй, аз чумла неруи барқ ба воситаи қаламрави Туркманистон ба Афғонистон баррасй шуд. Бо таваччуҳ ба аҳамияти минтақайии ин тарҳ, интизор меравад, ки маблаги такмили он тавассути ниҳодҳои молии байналмилалй таъмин шавад.Ба эътиқоди бархе аз коршиносон, дар ин музокирот интиқоли маҳсулоти нафтии Туркманистон ба бозори Афғонистон низ баррасй шуда, тарафайн дар ин замина мавозеъи тақрибан ҳамсоне доштанд. Албатта дар ин музокирот дигар масоили марбут ба дурнамои ҳузури низомиёни амрикойи дар Афғонистон низ матраҳ буд ва Амрико бо мушорикат додани Туркманистон дар масоили Афғонистон қасд дорад бархе заминаҳои хуручи неруҳояш аз Афғонистонро низ фароҳам кунад.Ин мавзуъ дар шароите ки ахиран замзамаҳое дар мавриди ҳузури доимй дар Афғонистон аз генералҳои амрикои шунида мешавад, бештар аҳамият пайдо кардааст.Рузи 24 март расонаҳои мухталиф гузоришҳое аз ибрози назарҳои мақомоти низомии амрикойи мунташир намуданд, ки дар онҳо омода набудани сохторҳои интизомии афғон чиҳати таъмини амнияти кишвар,таъкид мешуд. Дар ин гузоришҳо ба нақл аз фармонедеҳони амрикойи гуфта шуда, ки ҳузури низомиёни Амрико дар Афғонистон тулонимуддат хоҳад буд ва ин ҳузур дар ҳамоҳангй бо мақомоти Афғонистон танзим хоҳад шуд. Аммо ончй ба нақши Туркманистон дар таҳаввулоти Афғонистон бармегардад он аст, ки Ашқобод ҳамеша бо риояти асли бетарафй, дар низоъҳои кишвари ҳамсоя дахолат накардааст ва дар ҳолатҳои изтирорй қаламрави худро барои ироаи кумакҳои башардустона ба мардуми Афғонистон, дар ихтиёри ниҳодҳои байналмилалй қарор додааст.Дар шароити кунунй, ки нақш ва чойгоҳи Туркманистон дар муодилоти минтақаи беш аз пеш афзоиш ёфтааст, тавсаъаи равобит бо ин кишвар, ба точирон ва бозаргонони афғон ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки равобит худ бо кишварҳои Аврупои чанубй ва бахри Миёназаминро ба таври бесобиқа густариш диҳанд.Ин масир аз ҳар масире ки аз қаламрави Покистон мегузарад, беҳтар аст, зеро дар канори бархурдорй аз субот, ин вижагиро низ доро мебошад, ки Туркманистон бар хилофи Покистон, ҳеч иддаое дар қиболи Афғонистон надорад. Аз дигар нукоти муҳими мушорикати Туркманистон дар тарҳҳои марбут ба Афғонистон он аст, ки бо такмили хати роҳи оҳани Туркманистон — Казоқистон, ки хорич аз қаламрави Узбакистон дар ҳоли сохт аст, ин имкон фароҳам хоҳад омад, ки тронзити коло тавассути вогунҳо аз Афғонистон ба Аврупо ва билъакс, бе таваққуфҳои тулонимуддат дар Узбакистон, сурат хоҳад гирифт.Ин муҳим дар рушди иқтисоди Афғонистон ва дар кул, иқтисоди кишварҳои минтақа, аз аҳамияти волое бархурдор аст.

Тарҳи интиқоли гази Туркманистон ба Осиёи чанубй

Рузи 30 августи соли 2010 дар шаҳри Кобул миёни Афғонистон ва Туркманистон тавофуқнома дар мавриди сохтани хати лулаи гази транс афғон ба имзо расид.Ин тавофуқнома дар чорчуби чаласаи дуввуми кумиссиюни байниҳукуматии ҳамкориҳои иқтисодй-тичории Афгонистон ва Туркманистон ҳосил шуд, ки онро Ваҳидуллоҳ Шаҳронй, вазири маъодани Афғонистон ва Байрамгелдй Нодиров, вазири саноеъи нафту гази Туркманистон ба имзо расонданд. Бар асоси тавофуқҳои аз қабл ҳосил шуда, қарор аст ин хати лула гази Туркманистонро ба Афғонистон ва аз он чо ба Покистон ва Ҳиндустон интиқол диҳад.Сафари ҳайати туркманй ба Исломобод билофосила баъд аз имзои тавофуқнома бо тарафи афғонй, иқдоме дар чорчуби амалй шуданй ҳамин тарҳ мебошад.
Бояд гуфт тарҳи сохтани хати лулаи интиқоли гази Туркманистон бо номи ТАPI ҳануз аз солҳои аввали касби истиқлоли Туркманистон аз тарафи бархе кишварҳои ғарбй матраҳ буд.Покистон ба далели ниёзи худ ба энержй, ниёз ба чунин тарҳҳои фароминтақайи дошт ва эъломи омодагии Исломобод дар солхои 90 қарни гузаштаи мелодй барои мушорикат дар такмили неругоҳи Роғун ва сохти дигар неругоҳҳо дар Точикистон низ аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст.Давлатҳои ғарбй, ба вижа Амрико хеле зуд аз иқдомоти Покистон барои интиқоли энержй аз Осиёи Марказй ба Осиёи чанубй истиқбол карданд.Дар ин амр Ғарб ба саркардагии Амрико, ҳадафхои стротегии худро дунбол мекард, ки аз инҳисори Маскав хорич кардани бахши энержии чумҳуриҳои Шуравии собиқ дар Осиёи Марказй, аз он чумла аст.
Ҳарчанд тайи наздик ба ду даҳа баъд аз фурупошии Иттиҳоди Шуравй ва вуруди густардаи Ғарб ба Осиёи Марказй дар чиҳати ичрои тарҳи мазкур музокирот ва иқдомоти зиёде сурат гирифт, аммо ба далели набудани суботу амният дар Афғонистон ва манотиқи маҳалли гузари ин хати лула дар Покистон, натоичи ин иқдомот чандон назаррас набудаанд. Имруз низ мушкили суботу амният дар масири хати лулаи транс афғон — ТАPI ба қуввати худ боқист, ҳатто чуғрофиёи ин ноамниҳо афзудааст. Aммо Амрико ҳамчунон бар пайгирии тарҳи мазкур исрор дорад.Зеро Вашингтон қасд дорад бо зоҳирнамойии ҳузури фаъолона дар тарҳҳои муҳими энержии минтақа, заминаи мушорикати ҳарчй бештари худ дар шиносойи, истихроч ва интиқоли манбаъҳои нафту гази Туркманистон фароҳам намояд.Ин мавзуъ дар шароите ки буҳрони энержй дар равобити бархе шарикони аврупойии Амрико бо Русия соя афкандааст, бештар аҳамият пайдо кардааст.Албатта дар ин миён масъалаи интиқоли гази Ирон ба Покистон ва Ҳиндустон, ки то кунун иқдомоти зиёде дар ин масир анчом шудааст, низ матраҳ аст.Вошингтон дар идомаи хусуматҳои худ бо Ирон, талошҳои зиёдеро дар чиҳати халалдор намудани раванди ҳамкориҳои Теҳрон бо кишварҳои минтақа анчом додааст, ки умдатан ба зиёни худи Амрико будаанд. Бидуни шак тарҳи ТAPI аз дигар иқдомҳои номуваффақи Амрико хоҳад буд, ки аз ҳоло маҳкум ба шикаст аст.Бо ин ҳол Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар айни ҳол ин тарҳро дунбол мекунад ва интизор меравад, чузъиёти он дар дидори Ҳомид Карзай ва Қурбонгулй Бердимуҳаммадов раисони чумҳури Афғонистон ва Туркманистон, ки моҳи сентябр дар Ню Йорк дар чорчуби 65-умин ичлосияи мачмаи умумии Созмони милали муттаҳид сурат хоҳад гирифт, мавдиди баҳсу баррасй қарор гирад.Бино ба иттилоъи манобеи туркман моҳи декабри соли чории мелодй дар Ишқобод дар дидори раисони чумҳури чор кишвари Афғонистон,Туркманистон, Покистон ва Ҳиндустон тарҳи ТАPI ба таври мушаххастар баррасй ва тасмимоти зарурй гирифта хоҳад шуд.
Тарҳи ТAPI 1680 келометрро ташкил медиҳад, ки тавони интиқоли 30 миллиард метри мукаъаб гaз дар солро доро мебошад.Бар асоси баровардҳои анчомшуда маблағи такмили он 4 миллиард долларро ташкил медиҳад ва пешбинй мешавад то соли 2015 такмил шавад. Талоши Амрико барои такмили тарҳи ТАPI дар ҳоле ташдид шудааст, ки идомаи ноамниҳо дар вилояти Қандаҳор (Афғонистон) ва манотиқи паштунишини Покистон — маҳалли убури ин хати лула, ба унвони мушкили чиддй дар ин раванд соя афкандааст. Аз суи дигар равобити печидаи Исломобод ва Деҳлй ояндаи тарҳи мазкурро дар ҳолае аз ибҳом қарор додааст.Ба илова, манбаъҳои таъмини ин хати лула бо гази мавриди ниёз чандон мавриди эътимод ба назар намерасад. Зеро гузоришҳои мунташира дар мавриди мизони захираҳои мавчуди гaзи Туркманистон, шаку шубҳаҳоеро дар ин замина эчод кардаанд.
Бо чунин руйкарде метавон қотеъона натичагирй кард, ки ангеза ва ҳадафҳои сиёсй, аслитарин муҳаррик дар пайгирии тарҳи ТАPI мебошанд, амре ки рақобати қудратҳо дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй шакл дода, ахиран шиддати бештаре касб кардааст. Ҳамин ракобати қудратҳо кишварҳои ин минтақаи стротегиро хостаю нохоста вориди бозиҳои калони сиёсй кардааст, ки пайдо кардани рохи бурунрафт аз он кори содае ба назар намерасад.Натичаи ин бозиҳо дар кутоҳмуддат он аст, ки имруз дар Қирғизистон иттифоқ афтодааст. Аммо ҳосиле ки дар дарозмуддат ин бозиҳо ба бор хоҳанд овард, гирифтории миллатҳои минтақа ба доми сармоядорони хоричй, аз байн рафтани суботу оромиш ва таҳти савол қарор грифтани истиқлоли кишварҳо мебошад. Мутаассифона, имруз дар Осиёи Марказй ба ин мавзуи мухим камтар меандешанд.

Xатари вукуи чанг миёни қудратҳо дар водии Фарғона

Дар ҳоле ки авзои кишвари Қирғизистон руз ба руз печида мешавад, дар маҳофили коршиносй ва таҳлилй ин савол матраҳ аст, ки оё ин ҳама таҳаввул дар чорчуби талошҳои Маскав барои эҳёи нуфуз ва чойгоҳи худ дар Осиёи Марказй шакл мегирад? Албатта дар ибтидои тағйири қудрат дар Бишкек, Русия эълом кард, ки ҳеч дахолате дар корхои дохилии Кирғизистон надорад, аммо амалкарди мақомоти ин кишвар (тамоси телефонии Владимир Путин, нахуствазири Русия фардои тағйири қудрат дар Бишкек — 8 апрел — бо сарони давлати чадид ва ба расмият шинохтани давлати Роза Отунбоева тавассути Димитрий Медведев раиси чумҳури Русия, додани кумаки 20 миллион долларй ба давлати чадиди Қирғизистон), баёнгар аз ба навъе зери назари Кремл будни ин ҳама тағйиру таҳаввул аст.
Воқеият он аст, ки Димитрий Медведев раиси чумҳури Русия дар идомаи сиёсатҳои Владимир Путин,салафи худ, бар он шудааст, ки Маскавро ба он чое ки манотиқи суннатии нуфузи Русия таъбир мешавад, бозгардонад.

Дар чорчуби ҳамин сиёсат Русия қасд дорад, зимни бозгаштани қудратмандона ба Осиёи Марказй, давлатҳои камтаваччуҳ ба манфиатхои Маскавро аз сахна бардорад ва ба ҳар роҳи мумкин арсаро барои рақибони худ, маҳдуд кунад. Ин мавзуъ ба вижа дар шароите, ки дар пайи ишғоли Афғонистон тавассути Амрико, муттаҳидонаш ва НАТО, Осиёи Марказй аҳамияти бештаре дар сиёсатҳои қудратҳои ғарбии ҳозир дар Афғонистон касб кардааст,ба авлавияти сиёсатҳои хоричии Маскав табдил шудааст.Зеро акнун Русия дар чиҳати ҳифзи манофеи худ аз як су ногузир ба рақобат ба шарикони худ назири Чин, аз суи дигар руёруйии чиддй бо Иёлоти Муттаҳида Амрико аст.Мавзуи рақобат бо Амрико баъд аз он ки Пентагон эълом кард, дар панч чумҳурии Осиёи Марказй таъсисоти вижаи худро бино хоҳад кард, акнун ба таври чиддитаре дар сиёсатгузориҳои хоричии Маскав пайгирй мешавад. Қобили зикр аст, ки бар асоси ин тарҳ Пентагон — вазорати дифоъи Амрико тасмим гирифтааст дар ҳамаи кишварҳои Осиёи Марказй таъсисоти стротегии дифоъй месозад.Дар ин миён тарҳи сохтани маркази омузишии амалиёти зиддитеррористй дар чануби Қирғизистон густурдатар аз бақия аст, ки дар вилояти Ош чойгир хоҳад шуд.Арзиши ин тарҳ аз 5 то 10 миллион доллар дар назар гирифта шудааст.Барои сохтани таъсисот дар Қазоқистон, Узбакистон ва Туркманистон низ ҳудуди 5 миллон долларй харч хоҳад шуд. Барои Точикистон ду тарҳ ба маблағҳои 5 миллион ва 10 миллион доллар дар назар гирифта шудааст.Пентагон эълом кардааст, ки ин тарҳҳо дар чорчуби мубориза бо қочоқи маводи мухаддир ичро мешаванд.
Нуктаи чолиб дар амалй шудани тарҳҳои Пентагон дар Осиёи Марказй он аст, ки барои пешгирй аз ҳассосиятҳои Маскав гуфта мешавад, таъсисоти мавриди назар дар ҳамкорй ва ҳамоҳангй бо давлатҳои Осиёи Марказй такмил хоҳанд шуд.Аз чумла Пентагон эълом кард:»Бо хоҳиши ҳукумати Қирғизистон мо 5,5 миллион доллар чиҳати бозсозии маркази омузишҳои низомй дар атрофи шаҳри Уш ихтисос додем. Ин марказ барои омузиши неруҳои мусаллаҳи қирғиз дар назар гирифта шудааст».Ин дар ҳолест, ки дар вазорати дифоъи Қирғизистон ҳеч иттилоъе дар бораи тарҳҳои Пентагон дар кишварашон надоранд. Бо ин ҳол нахустин иттилоот дар мавриди тарҳҳои Пентагон дар Осиёи Марказй рузи 7 июн дар сайти Federal Buziness Opportunities мунташир шуд, ки дар он гуфта мешуд дар минтақаи Қаратоғи Точикистон марказй миллии тамринҳои низомй сохта хоҳад шуд.
Дар соли 2009 Русия дар мавриди сохтани пойгоҳи низомй дар чануби Қирғизистон эъломи омодагй намуда буд, аммо дар пайи эъломи тарҳи Пенатгон дар мавриди таъсиси маркази омузишии зиддитерористй дар ин минтақа, аз ин барнома сарфи назар кард.Гузоришҳои мунташира рочеъ ба ин мавзуъ баёнгар аз он аст, ки ихтилофи назар миёни Маскав ва Бишкек дар мавриди маҳалли таъсиси пойгоҳи низомии Русия, иллати аслии амалй нашудани он буд.Маскав мехост ин пойгоҳ дар вилояти Уш эчод шавад, аммо Бишкек исрор дошт Боткен, дар наздикии марзи Узбакистон, маҳалли сохти пойгоҳи низомии Русия бошад.Ин мавзуъ мухолифатҳои шадиди Тошкандро низ ба ҳамроҳ дошт. Тарҳҳои Пентагон дар мавриди тақвияти ҳузури худ дар Осиёи Марказй дар шароите мунташир шуд, ки Маскав ошкору пинҳон аз суқути давлати Боқиев хушҳолй мекард. Акнун дар шароите, ки авзои Кирғизистон руз ба руз муташаннич мешавад, Русия ва дигар бозигарони минтақа, аз чумла Иёлоти муттаҳидаи Амрико дар талошанд мусоидатҳои лозимро анчом диҳанд, то раванди таҳаввулот аз дасти Бишкек хорич нашавад.Зеро вучуди субот шарти аввали дар амал татбик шудани аҳдофи ҳар кадом аз даъвогарони ҳузур дар ин кишвар мебошад. Дар ин росто Маскав дар пайи фурсати муносиб чиҳати чойгиркунии неруҳои низомии бештар дар Кирғизистон аст.Ҳарчанд дар пайи густариши доманаи даргириҳо дар чануби Кирғизистон, ки ба кушта ва захмй шудани садҳо қирғиз ва узбак анчомид, Маскав дархости давлати муваққати Бишкек дар мавриди кумаки низомиро рад кард, аммо давлатмардони рус дар пайи фароҳам шудани шароите ҳастанд, то битавонанд ба унвони ягона начотдиханда вориди қаламрави Қирғизистон шаванд. Зеро ба хубй медонанд, ки вориди амал шудани низомиёни рус дар шароити кунунй, ононро бештар тачовузгар нишон хоҳад дод на неруҳои сулҳбон. Ин мавзуъ дар шароите, ки талошҳо аз ҳар тараф барои ба даргириҳои қавмй табдил додани нооромиҳои Кирғизистон сурат мегирад, бештар аҳамият дорад.Аз омори талафоти ин даргириҳо бармеояд, ки дар вилоятҳои Чалолобод ва Уш қирғизҳо ва узбакҳои маҳаллй ба чони ҳам афтодаанд.Аммо хабаргузориҳо ба нақл аз Кубат Байболов, муовини вазири амнияти Қирғизистон иттилоъ доданд, ки тарафдорони Боқиев бо муздур кардани шаҳрвандони бекори Точикистон ин хунрезиҳоро ба роҳ андохтанд, то аз оби гилолуд м0моҳй гиранд. Ба иборати дигар барномаҳое ба марҳалаи ичро гузошта шудаанд, ки дарраи Фарғона бори дигар ба саҳнаи чангҳои қавмй табдил шавад.Агар таҳаввулот ба ин самт пеш раванд, аз дасти ҳеч неруи сулҳбон коре сохта нахоҳад шуд, чун бидуни шакку шубха ин даргириҳо бо даргириҳо дар қаламрави Афғонистон гиреҳ хоҳанд хурд, ки оқибатхои онро намешавад ба соддагй пешбинй кард. Зеро дар чунин ҳолате чанг миёни қудратҳо дар водии Фаргона оғоз хоҳад шуд, чанге ки ғолиби комил нахоҳад дошт ва ин мардумони минтақаанд, ки миллёнхо нафар кушта, захмй ва овора хоҳанд шуд. Бо тачриба дар чанги Афғонистон, Русия ва Амрико, ҳамчунин дигар қудратҳои ғарбй ба хубй медонанд, ки чангҳои қавмй роҳи ҳалли низомй надоранд.Аз ин ру талош хоҳанд кард дар контрули авзоъ бо ҳар роҳи мумкин ба давлати муваққати Бишкек кумак кунанд. Аммо бо таваччуҳ ба ин ки қудратҳои ҳозир дар Қирғизистон аз гуруҳҳо ва неруҳои мухталиф дар ин кишвар пуштибонй мекунанд, ноил шудан ба ин ҳадаф ба мушкили чиддй ру ба ру хоҳад шуд.Ин мавзуъ сарнавишти ҳузури Русияро рақам хоҳад зад.Зеро яке аз ҳадафхои Русия дар Осиёи Марказй, табдил шудан (ё вонамуд кардани худ)ба неруи бетараф дар ҳалли мушкилоти байни кишварҳои ин минтақа мебошад.

Осиёи Марказй ва нақши Русия дар тарҳҳои гидроэнергетикй

Ҳамон гуна ки коршиносон пешгуи мекарданд, масъалаи баҳрабадорй аз манобеи гидроэнергетикии Осиёи Марказй имруза ба ҳадде доғ шудааст, ки робитаҳои бaйнихамдигарй кишварҳои ин минтақаи стротегиро ба таври бесобиқае тираву тор намудааст.

Дар ин миён Узбакистон, ки гуфта мешавад ҳамвора талош кардааст ҳамсоягонро бо ҳар роҳи мумкин дар вобастагй ба худ нигоҳ дорад,тамоми гузинаҳоро ба кор гирифтааст, то ба сохти неругоҳи Қамбарота дар Қирғизистон ва Роғун дар Точикистон роҳ надиҳад. Мақомоти узбак дар ин росто талошҳои густурдаеро дар сатҳи минтақа ва байналмилал ба роҳ мондаанд. Аз чумла, дар сатҳи минтақа Тошканд саъй кардааст то ду кишвари поёноби рудхонаҳои Осиёи Маркзй — Туркманистон ва Қазоқистонро ба сиёсатҳои худ ҳамсу намояд.Дар ҳамин чорчуб рузҳои 16-17 март дар доираи сафари Нурсултон Назарбоев, раиси чумҳури Қазоқистон ба Тошканд, раиси чумҳури Узбакистон бо илқооти аз пеш тарроҳишуда, тавонист ҳамтои қазоқи худро дар масъалаи баҳрабардорй аз манобеи обии Осиёи Марказй дар сангари худ ва дар муқобили Қирғизистону Точикистон қарор диҳад. Ду раиси чумҳур дар ин мавзеи муштарак қарор гирифтанд, ки бидуни таҳқиқот ва баррасиҳои байналмилалй, сохтани неругоҳҳои барқи обй дар Қирғизистон ва Точикистон ғайри қобили қабул аст. Албатта ин нукта ғайриқобили инкор аст, ки Остона ва Тошканд дар Осиёи Марказй дар бисёре аз масъалахо ихтилофи назар доранд.Ин ихтилофот ҳам дар равобити дучониба ва ҳам дар қолаби ниҳодҳои минтақаи ба мушохида мерасад ва ҳатто ду раиси чумҳур барои касби нақши раҳбарй дар минтақа, дар бисёр ҳолатҳо ҳамдигарро таҳаммул надоранд. Аммо акнун, замоне ки манфиатхои муштарак матраҳ аст, ин ихтилофот ва рақобатҳо, ҳарчанд муваккатй, нодида гирифта шудаанд.

Натичаҳои сафари Нурсултон Назарбоев ба Тошканд он буд, ки раиси чумҳури Қазоқистон то ин дам дар нисбати сохтани неругоҳҳо дар Точикистон ва Қирғизистон дипломатияи нармтаре дошт, акнун қотеъона аз мавзеъи Узбакистон чонибдорй кард. Нурсултон Назарбоев таъкид кард, ки на фақат неругоҳи барқи обии Роғун, балки бояд неругоҳи Камбарота низ мавриди таҳқиқоти коршиносони байналмилалй қарор гиранд ва чараёни оби рудхонаҳо дар чорчуби манофеъи ҳамаи кишварҳо танзим шавад.
Нуктаи чолиби таваччуҳ дар мазеъгириҳои раисони чумҳури Узбакистон ва Қазоқистон он аст, ки ин амр таъсири мустақим ба манофеи Русия дар Осиёи Марказй дорад. Зеро Маскав ба унвони сармоягузори аслй, дар ибтидо аз тарҳҳои Роғун ва Қамбарота ҳимоят ва бо Душанбе ва Бишкек қарордодҳое имзо намуда буд.Аммо ба тадрич ва дар чорчуби бархурдҳои суннатии Русия бо шариконаш, Маскав ваъдаҳои худ ба Точикистон ва Қирғизистонро ба боди фаромушй супурд. Бо ин ҳол, масъалаи сохтани неругоҳҳо дар Осиёи Марказй, ҳарчанд як масъалаи дохилиминтақайи ба хисоб меравад, аммо мавзеъи Русия дар қиболи ин масъала ба сарнавишти тарҳҳо дар ин замина таъсири ҳалкунанда хоҳад дошт. Зеро Русия ба хубй дарк кардааст, ки таъсиргузорй дар масоили марбут ба манобеи гидроэнергетикии Осиёи Марказй, барои Маскав ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки дар таҳаввулоти минтақа мустақиман нақш ичро кунад.Дар акси ҳол, ҳар кишвари муддайии нуфуз дар ин минтақа метавонад чойгузини Маскав шавад. Дар ростои ин ҳадаф, моҳи октябри соли 2004, дар рузҳои сафари Владимир Путин, раиси чумҳури вақти Русия ба Душанбе, миёни ду тараф қарордодҳо дар мавриди наҳваи мушорикати Русия дар сохти неругоҳи Сангтуда-1 ва такмили неругоҳи Роғун тавассути ширкати РусАл ба имзо расид.Дар ин миён он чй марбут ба неругоҳи Сангтуда-1 буд бомуваффақият ичро шуд ва моҳи майи соли 2009 ин неругоҳи 670 миговотй ба таври комил мавриди баҳрабардорй қарор гирифт. Аммо сарнавишти қарордоди дуввум, яъне тарҳи Роғун бо мушкилоти зиёде гиреҳ хурд ва ҳамчунон дар фазои сиёсиву амниятй ва иқтисодии Осиёи Марказй соя афкандааст. Ширкати РусАл, ки умед дошт бо мушорикат дар такмили неругоҳи Роғун, ҳаққи моликияти корхонаи алюмини точик, ТАЛКО-ро ба даст хоҳад овард, дар пайи мунсариф шудани ҳукумати Точикистон аз фурухтани ин корхона, ин ширкат бо ироаи баҳонаҳои мухталиф, аз ичрои қарордоди ба имзо расида дар мавриди сохтани неругоҳи Роғун, сар боз зад. Дар натича Точикистон тасмим гирифт бо ба фуруш гузоштани саҳмияҳои Роғун, ин тарҳро бо имконоти дохилй такмил кунад. Аз рузи 6 январи соли 2010 фуруши ин саҳмияҳо оғоз шуд ва то ин дам ба маблағи ҳудуди 900 миллион сомонй саҳмия фурухта шудааст.
Дар Қирғизистон масъалаи сохтани неругоҳи Қамбарота ба мушкили чиддй дар робитаҳои ин кишвар бо Русия ва Узбакистон табдил шудааст.Дар моҳи октябри соли 2008, дар рузҳои сафари Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия ба Қирғизистон, нахустин тавофуқот дар мавриди сохтани ин неругоҳ миёни Маскав ва Бишкек ҳосил шуд.Дар моҳи феврали соли 2009 дар музокироти раисони чумҳури ду кишвар дар Маскав қарордоди сохтани Қамбарота такмил шуд ва Русия уҳдадор шуд ба иловаи 1,7 миллиард доллар, ки барои неругохи Камбарота чудо хохад кард, як воми биллоиваз дар ихтиёри Қирғизистон қарор хоҳад дод.
Ба эътиқоди аксари таҳлилгарон Русия ба ивази сармоягузориҳои калон дар иқтисоди Қирғизистон, интизор дошт давлати Бишкек заминаи барчидани пойгоҳи Амрико аз ин кишварро фароҳам хоҳад кард. Қурмонбек Боқиев, раиси чумҳури вақти Қирғизистон дар ибтидо иқдомҳое дар ин замина анчом дод, аммо баъд аз пирузй дар интихоботи раёсати чумҳури июни соли 2009, бо Амрико канор омад ва пойгоҳи низомии ин кишварро бо тағйири ном аз пойгоҳ ба маркази интиқоли колоҳо, дар қаламрави Қирғизистон ҳифз кард.Ин амр оғози сардй дар равобити Бишкек — Маскав буд ва боиси он шуд, ки Маскав аз додани бахши саввуми эътибор ба Қирғизистон, ки маблағи 1,7 миллиард долларро ташкил медод, худдорй кард. Дар идомаи ҳамин раванд, иқдоми Қирғизистон чиҳати чойгузини Русия қарор додани Чин дар тарҳҳои гидроэнергетикии худ, норизоятиҳои Маскав аз мавозеи Бишкекро беш аз ҳар замони дигаре афзоиш дод.
Дар мачмуъ,тайи як ду соли охир сиёсатҳои ба истилоҳ чандсамтии Душанбе ва Бишкек, ки густариши ҳамкориҳо бо кишварҳои мухталиф дар Шарқу Ғарбро ба ҳамроҳ дошта, мучиби он шудааст, ки Маскав аз тарҳҳои гидроэнергетикии ин ду кишвар, фосила гирад.Акнун чунин ба назар мерасад, ки Маскав дар мархалаи кунунй, энержии нафту гозро бар энержии об тарчеҳ додааст ва дар баҳси кишварҳои Осиёи Марказй бар сари истифода аз манобеи обй, ба ҳимоят аз манофеи Қазоқистон ва Узбакистон, ба унвони дорандагони манобеи фаровони нафту гоз дар минтақа ҳиммат гумордааст.
Бо ин ҳол Қирғизистон ва Точикистон аз тарҳҳои гидроэнергетикии худ сарфи назар нахоҳанд кард, зеро танҳо роҳи истиқлолияти энержии худ ва раҳойи аз вобастагиҳо ба Узбакистонро дар гарави сохтани неругоҳҳои барқи обй мебинанд.Аз ин ру ҳарчанд мавзеи Русия дар қиболи ин тарҳо дорои аҳамияти вижа аст, Бишкек ва Душанбе бо таҳаммули мушкилоти фаровони бархоста аз канорагирии Маскав аз ин тарҳҳо, барномаҳои гидроэнергетикии худро дунбол хоҳанд кард.Натичаи ниҳойии ин раванд он хоҳад буд, ки Русия ба тадрич аз бозори энержии Осиёи Чанубй маҳрум хоҳад шуд.

Мушкилоти хамгаройи дар Осиёи Марказй

Дар шароите, ки Осиёи Марказй ба далелҳои мухталиф ба майдони рақобати қудратҳои Шарқу Ғарб табдил шудааст ва кишварҳои ин минтақа дар сари дуроҳаи интихоби шарикони хеш қарор гирифтаанд, гуруҳе аз коршиносон бо ишора ба собиқаи равобит миёни ин кишварҳо ва Русия, интихоби Русияро ба унвони шарики муътамад дар ҳамаи заминаҳо, ба нафъи тамоми мардумони Осиёи Марказй арзёбй мекунанд.Ин даста аз коршиносон бо истинод ба ташкили Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ба унвони вориси Иттиҳоди Шуравй, муътақиданд, раванди рушди иқтисодй ва таҳкими истиқлоли кишварҳои Осиёи Марказй бештар ба меъёрҳо ва муқаррароти Федератсияи Русия ҳамхонй дорад, то муделҳои нашинохтаи Ғарб. Зеро системаи иқтисодии ин кишварҳо сарфи назар аз талошҳои раҳбарон ва масъулон, ҳамчунон вобастагиҳое аз иқтисоди Русия дорад, ин ҳосили мавчудияти беш аз 200 солаи ин минтақа дар қаламрави геополитикии Маскав мебошад. Маркази пажуҳишҳои институи байналмилали таҳқиқоти стритегии « Veсtor » воқеъ дар Маскав, дар таҳқиқоти ахиран анчомдодаи худ ба ҳамин мавзуъ таъкид карда, зуҳури давлатҳои мустақил дар Осиёи Марказиро ҳосили сиёсатҳои дустонаи Русия дар қиболи ин кишварҳо тавсиф кардааст.

Фурупошии Иттиҳоди Шуравй дар даҳҳаи 90 қарни гузашта, ҳамзамон бо ташкили кишварҳои мустақил дар Осиёи Мрказй, масоил ва мушкилотеро низ барои мардумони ин минтақа ба армуғон овард.Аслитарини ин мушкилот гусастани занчири равобити иқтисодй буд, ки ҳамчунон чойгузини муносибе пайдо накардааст.Бо ин ҳол сиёсатҳои маскавситезии бархе аз раҳбарони Осиёи Марказй, ки бархоста аз руйкарди комунистии Кремл ба ин кишварҳо тайи даврони Шуравй, ҳамчунин бими сарони ин кишварҳо аз гирифтории мучаддад ба Маскав мебошад, монеи чиддй дар роҳи наздикии дубора ба Русия қаламдод мешавад. Таҳқиқоти маркази «Veсtor» дар шароите мунташир шудааст, ки давлатҳои Осиёи Марказй тайи наздик ба ду даҳа мавчудияти мустақил, ҳамзамон бо мушкилоти фаровони иқтисодию ичтимои ва фарҳангй, бо мушкилоти тозае дар равобити байниҳам низ мувочеҳ шудаанд. Ҳамаи ин кишварҳо байни ҳам ба навъе мушкилот ё ихтилоф назар доранд, ки то ин дам ба таври мустақил натавонистаанд онҳоро ҳаллу фасл кунанд. Масоили марзй, вучуди ақалиятҳои миллй, истифодаҳои абзорй аз манобеи энержй,ва сохти тарҳҳои азими гидроэнергетикии аз ин чумлаанд, ки ҳар аз гоҳе равобити ҳамсоягонро ба чолиш мекашанд.Ин мушкилот ба навъе дар замони Шуравй низ вучуд доштанд, аммо дастгоҳҳои ҳокимаи муқтадири он абарқудрат имкони бурузи ононро дар равобити чумҳуриҳои ба истилоҳи он замон «бародар» намедод. Акнун, баъд аз фурупошии Иттиҳоди Шуравй ва дар пайи нотавонии Русия дар чиҳати расидагй ба ин мушкилот, давлатҳои Осиёи Марказй чашми умед ба миёнчигарии дигар кишварҳо духтаанд.Чин ба унвони қввалин қудрат дар даврони пасошуравй, бо дарки ин муҳим вориди амал шуд ва талош кард дар ин замина ибтикори амалро аз Русия гирад. Дар ҳамин росто Созмони ҳамкории Шонгхой шакл гирифт ва дар чорчуби ин созмон, ки бо мудириятии муштараки Чин ва Русия мечархад, бархе аз масъалаҳои марзии мавчуд миёни Чин ва кишварҳои Осиёи Марказй ҳаллу фасл шуд. Акнун Чин дар идомаи ҳамин талошҳо, зимни мушорикат додани кишварҳои Осиёи Марказй дар тарҳҳои муштарак, саъй дорад як навъ ҳамгароийии ин кишварҳоро дар чорчуби манфиатҳои худ шакл диҳад.Бо эҳдоси хати лулаи интиқоли гази Осиёи Марказй ба Чин, Пекин тавонист сарони ду кишвари ба ҳам рақиби Узбакистон ва Туркманистонро то ҳадди қобили мулоҳизае ба ҳам наздик кунад.Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон ва Сафармурод Ниёзов, раиси чумҳури фақиди Туркманистон як душмании шадид бо ҳам доштанд ва дар ҳеч аз як масоили минтақайи иштироки назар надоштанд. Ҳамин амр боиси ба бунбаст мувочеҳ шудани бисёре аз тарҳҳои минтақайи мегардид.Бо марги Туркманбошй як навъ нармиш дар рафтори сарони Тошканд ва Ашқобод дар қиболи ҳамдигар ба вучуд омад.Натича он буд, ки Узбакистон аз тарҳи сохти хати интиқоли гази Туркманистон ба Чин чонибдорй кард ва ба он ҳамроҳ шуд. Қобили зикр аст, ки Узбакистон бо доро будани захоири фаровони газ, дар сиёсатҳои Осиёи миёнайии Чин аз чойгоҳи вижае бархурдор аст.Аз ин чост, ки Пекин дар ростои дифоъ аз мавзеи Тошканд дар мавриди истифода аз манобеи гидроэнергетикии Осиёи Марказй, ичрои қарордоди сохти неругоҳ дар рудхонаи Зарафшон дар Точикистонро ба ҳолати таълиқ даровард.Баровардҳои коршиносй нишон медиҳад, ки Қазоқистон ва Узбакистон бо дар ихтиёр доштани захоири фаровони энержй ва манобеи иштиғол метавонанд дар бозорҳои байналмилалии энержй нақшофаринй намоянд, албатта машрут ба он ки қудратҳое назири Чин чунин ичозаеро ба онон бидиҳанд.Ин мавзуъ барои Пекин аз аҳамияти волое бархурдор аст ва давлатмардони Чин дурнамои ҳузури худ дар Осиёи Марказиро дар наздикии бештар бо ин ду кишвар мебинанд. Бо ин ҳол рақобат миёни Тошканд ва Ашқобод дар бозори энержии Осиёи Марказй мавзуест, ки Чин ва дигар қудратҳои муддайии нуфуз дар ин минтақа, наметавонанд онро нодида гиранд. Дар ин росто Қурбонгулй Бердимауҳаммадов, раиси чумҳури Туркманистон ба шарофати равобити хубе, ки бо Нурсултон Назарбоев дорад, раиси чумҳури Қазоқистон дорад,тавонистааст Остона ба муттаҳиди худ дар тарҳҳои интиқоли энержии минтақа ба бозорҳои Аврупо табдил диҳад. Амре ки ба ҳеч вачҳ қобили қабули Каримов набудааст. Ҳамзамон бо ин изҳороти раиси чумҳури Туркманистон дар мавриди ин ки ҳозир аст барои об ба кишварҳои «болодаст» пул пардохт кунад, хашми Каримовро барангехт. Рақобат ва ё ихтилофи назар миёни сарони Осиёи Марказй фақат дар равобити Тошканд — Ашқобод хулоса намешавад, Ислом Каримов бо сарони Қирғизистон ва Точикистон низ ихтилофи назарҳои чиддие дорад, ки рафъи онҳо ниёз ба гузаштҳо аз ҳамаи тарафҳоро дорад. Иёлоти муттаҳидаи Амрико низ бо роҳҳои мутафовуте дар садад аст мавозеи кишварҳои Осиёи Марказиро ба ҳам наздик намуда, барномаҳои худро дунбол кунад.Вашингтон низ дар ин росто бо мушкили мавзеъгириҳои навасони Ислом Каримов мувочеҳ аст ва талош намудааст вонамуд кунад, ки дар муодилоти Осиёи Марказй аз манофеи Тошканд ҳимоят мекунад.Давлатмардони Кохи сафед ҳамин рафтори худро дар қиболи ҳар як аз кишварҳои ин минтақа анчом дода, бо истифода аз қаламрави онҳо, аҳдофи роҳбурдии худро дар Афғонистон пай мегиранд. Ҳамин нақшро Иттиҳодияи Аврупо низ дар Осиёи Марказй ичро мекунад. Ҳарчанд қудратҳои ҳозир дар Осиёи Марказй дар сухан бар ҳамгаройи миёни кишварҳои ин минтақа таъкид мекунанд, аммо ба ҳеч вачҳ намехоҳанд мушкилоти фимобайни ин кишварҳо комилан рафъ шавад, зеро вучуди ин мушкилот абзорест, ки ин қудратҳо аз он ба нафъи худ истифода мекунанд.Аз ин ру танҳо роҳи расидагй ба мушкилоти ҳар минтақа эҳтимоми кишварҳои ҳамон минтақа аст.Умед ба миёнчигарии кишварҳои фароминтақайи заминаи ҳокимияти бегонагонро фароҳам намуда, истиқлоли кишварҳоро таҳти савол қарор хоҳад дод.Таърихи башар саршор аз тачрибаҳои талхе дар ин замина мебошад.

Хизбхои фармоишй дар Туркманистон

Рузи 18 феврали соли чории милодй Қурбонгулй Бердимуҳаммадов, раиси чумҳури Туркманистон дар нишасти ҳайати давлат тарҳи ташкили аҳзоби мухолиф дар ин кишварро ироа намуд.Раиси чумҳури Туркманистон иброз дошт, ки имруз дар саросари кишвар дар ростои пешрафти чомеа кору эчод ва ибтикор дар тамомии бахшҳо чараён дорад. Вай афзуд , аз чумла тайи се соли охир 677 тарҳи азим ба маблағи 6 миллиарду 500 миллион доллар мавриди баҳрабардорй қарор гирифт, ки хатҳои интиқоли гази фаромиллии Туркманистон — Чин ва Туркманистон — Эрон, пул бар болои рудхонаи Амударё, корхонаҳои азими санъатй, минтақаи туристии «Аваз» ва кули Туркман аз ин чумлаанд.Қурбонгулй Бердимуҳаммадов таъкид кард,ин ҳама рушду тавсаъа баёнгар аз он аст, ки кишвари мо дорои иқтисоди муназзам буда дар бисёре аз бахшҳо ба худкафойи даст ёфтааст.

Раиси чумҳури Туркманистон дар идомаи суханони худ ба усули демократияи воқеи пардохта, ишора кард, ки дар шароити кунунй ташкили аҳзоби мухталиф, ҳатто мухолиф на нафъи чомае хоҳад буд.Вай гуфт, ҳар ҳизбе, ки дар чорчуби қонуни асосй дар заминаҳои мухталифи кишоварзй, санъатй ва амсоли ин ташкил шавад, метавонад озодона фаъолият намояд. Хамин тавр барои аввалин бор пас аз касби истиқлолият дар соли 1991, дар Туркманистон масъалаи ташкили аҳзоби мухолиф матраҳ шуд.То ин дам дар ин кишвар ҳизби ҳокими демократ, ки баромада аз батни ҳизби комунист буд,танҳо ҳизби фаъол маҳсуб мешуд. Албатта теъдоде созмону ташаккулҳои чонибдори давлат, ки узви чунбиши миллии «Қалқиниш» (Растохез)буданд, фаъолият мекарданд.Ин ниҳодҳо як навъ такмилкунанда ё шохаҳои ҳизби ҳоким ҳисоб мешуданд, ки вазифаи аслиашон тарғибу тарвичи сиёсатҳои Туркманбошй — Сафармурод Ниёзов, раиси чумҳури фақиди Туркманистон буд.Ба эътиқоди фаъолони ҳуқуқи башари туркман ин чунбиши ба истилоҳ миллй ва ниҳодҳои шомили он, ҳамчунин ҳизби ҳокими демократ бар хилофи муқаррароти қонуни асосии Туркманистон ташкил шуда, аз тарафи давлат сармоягузорй мешаванд.Фақат ҳизби ҳоким ва созмонҳои шомили чунбиши «Қалқиниш» ҳаққи ширкат дар интихоботро доштанд. Акнун раиси чумҳури Туркманистон бар он шудааст, ки бо мушорикат додани аҳзоби мухолиф дар ҳаёти сиёсии кишвар аз як су аз фазои хафақони даврони Туркманбошй бикоҳад, аз суи дигар бо чомеаи озод чилва додани Туркманистон, ҳар гуна таҳаррук ва вокунишро аз мухолифони табъидии худ аз байн барад ва интиқодҳои мачомеи байналмилалиро дар мавриди маҳдудияти озодиҳои шаҳрвандй дар кишвараш, хунсо кунад.Албатта то ин дам раиси чумҳури Туркманистон дар ростои аз байн бардоштани осори даврони худкомагиҳои Туркманбошй иқдомҳое анчом дод ва дар идомаи ҳамин раванд ахиран бо дастури у бузургтарин мучассамаи Ниёзов дар пойтахт барчида шуд. Қобили зикр аст, ки Туркманистон дар даврони Сафармурод Ниёзов бо эъломи сиёсати бетарафй, худро зоҳиран аз таҳаввулоти чории минтақа ва чаҳон канор гирифт. Давлати Ашқобод ба мушорикат дар созмону ниҳодҳои минтақайи таваччуҳи чандоне намедод фақат ба хотири бархе аз барномаҳои иқтисодии худ, дар маъдуд нишастҳо ҳузур меёфт.Фазои сиёсии ин кишвар ҳамеша мавзуи интиқодоти созмонҳои байналмилалии мудофеи ҳуқуқи башар буд.Гуруҳи туркмании ҳуқуқи башар, ки қароргоҳи он дар Вена аст, ҳамеша бо интишори баёнияҳо поймолкунии ҳуқуқи башар ва усули демократй тавасути давлатмардони туркманро ба гуши ба истилоҳ ҳомиёни байналмилалии ҳуқуқи башар мерасонд. Аммо боре ҳам нашуда, ки ниҳодҳо ва ё кишварҳои муддайии дифоъ аз ҳуқуқи башар, иқдоме дар чиҳати беҳбуди вазъи ҳуқуқи башар дар Туркманистон анчом дошта бошанд. Зеро Туркманистон дорои бештарин захоири нафту газ дар Осиёи Марказй маҳсуб мешавад ва ҳеч як аз кишварҳои ғарбии мудаъйии дифоъ аз ҳуқуқи башар ҳозир набуд бо сард кардани равобити худ бо давлати Ашқобод, худро аз ин захираҳо бенасиб кунад.Давлатмардони туркман низ аз чунин шароите ниҳояти истифодаро намуданд ва фазоро он гуна эчод карданд, ки бар муроди ҳокимияташон буд. Бо ин ҳол иқдоми раиси чумҳури Туркманистон дар мавриди ташкили аҳзоби мухолиф, аз суи расонаҳои ин кишвар таҳаввуле муҳим дар ҳаёти сиёсй ва ичтимойи Туркманистон арзёбй шудааст.Ба эътиқоди дастандаркорони ин расонаҳо, ки нашъат гирифта аз тафаккури Қурбонгулй Бердимуҳаммадов аст, вучуди ҳизбҳои рақиб дар шаклгирии фазои солими демократй муассир хоҳад буд, амре ки руйдодҳои сиёсй ва ичтимойии кишварро низ мазмуни тозае хоҳад бахшид. Қурбонгулй Бердимуҳаммадов аз замони ба қудрат расидан дар соли 2006, ба тадрич иқдом ба ислоҳи вазъ дар бахшҳои мухталифи сиёсй, иқтисодй ва ичтимойиу фарҳангии Туркманистон ва аз байн бурдани мероси даврони тактозиҳои Туркманбошй намуд.Руйгардонй аз сиёсатҳои иқтидоргароёнаи Ниёзов, ки худро раиси чумҳури модомулумри Туркманистон эълом кард, аз вижагиҳои сиёсатҳои Бердимуҳаммадов будааст.Аммо ало рағми эъломи раиси чумҳури Туркманистон дар мавриди эчоди фазои чандҳизбй дар арсаи сиёсии ин кишвар,ҳеч ояндаи рушане аз беҳбуди авзоъ дар ин замина ба чашм намерасад.Зеро чомеаи туркман хотироти хубе аз фарчоми фаъолиятҳои дигарандешон надорад ва сарнавишти талхи Абдураҳмон Абдураҳмонов, раиси гуруҳи чамъиятии «Илкинчилер», ки фақат ба хотири ироаи тарҳи алтернотифи ташкили иттиҳодияҳои кишоварзй ба 8 сол зиндон маҳкум шуд, ҳамчунон дар азҳони мардум боқист. Аз ин чо ба назар мерасад, ки пешниҳоди раиси чумҳури Туркманистон барои ташкили аҳзоби мухолифи фармоишй, талошест дар чиҳати ҳамсуйии зоҳирй бо дигар кишварҳои минтақа ва боло бурдани чойгоҳи худ ба унвони раиси чумҳури одил.Аммо аз он чо ки раиси чумҳури Туркманистон ва чомеаи ин кишвар дар мавриди аҳзоби мухолиф дидгоҳҳои мутафовуте доранд, ба назар намерасад, ки дар ояндаҳои наздик шоҳиди шаклгирии як ҳизби воқейии мухолиф дар ин кишвар бошем. Ба вижа он ки аз ҳоло доираҳои тамаъчу дар ҳайати ҳокимаи давлати Ашқобод саъй доранд бо додани унвонҳои баландпарвозона аз Бердимуҳаммадов як Туркманбошии дигар дуруст кунад. Дар ҳамин росто дар поёни чаласаи рузи 18 феврали ҳайати давлат Мурод Қориев, раиси кумиссиюни марказии интихобот ва ҳамапурсии Туркманистон пешниҳод кард, ки ба раиси чумҳур унвони «қаҳрамони Туркманистон» дода шавад. Ҳарчанд ин бор Бердимуҳаммадов ин пешниҳодро напазируфт, аммо ин нигаронй чой дорад, ки дар чорчуби «қудратталабии шарқй» ва «иқтидоргаройии» мероси Шуравй, раиси чумҳури кунунии Туркманистон ба тадрич аз масири салафи худ гом бардорад.

Хамлаи иктисодии Чин ба Осиёи Марказй

Ҳукумати Қазоқистон дар ҳоли баррасии тарҳе мебошад, ки бар асоси он мехоҳад даҳҳо ҳектор заминро ба манзури анчоми фаъолиятҳои кишоварзй ба Чин вогузор кунад.Ин тарҳ пешбинй мекунад, ки кишоварзони чинй дар ин заминҳо зироатҳои лубиёиро ба манзури истеҳсоли руғани растанй парвариш кунанд.Аммо ин иқдоми Остона вокунишҳои шадидеро дар чомеаи ин кишвар доман зад ва мухолифони тарҳи мазкур ибрози нигаронй карданд, ки сарозер шудани шаҳрвандони чинй ба Қазоқистон дар дарозмуддат истиқлолияти ин кишварро таҳти таъсир қарор хоҳад дод.

Воқеият он аст, ки Чин баъд аз фурупошии Шуравй бар асоси як барномаи роҳбурдй ҳамкориҳои худ бо кишварҳои Осиёи Марказиро шакл дод ва тайи 10-15 соли ахир ба таври қобили мулоҳизае арсаро барои рақибони аслии худ дар ин минтақа танг намуд. Дар пайи он чи ки таҳлилгарони ғарбй тачовузи иқтисодии Чин тавсиф мекунанд, чойгоҳи ин кишвар дар ҳаёти иқтисодии чумҳуриҳои Осиёи Марказй ба таври бесобиқае тавсаъа ёфта, бозорҳои ин кишварҳо пур аз маҳсулоти чинй шудааст. Дар моҳи декабри соли 2009, дар пайи ифтитоҳи хати лулаи интиқоли гози Туркманистон — Узбакистон — Қазоқистон — Чин, пирузии Пекин бар рақибонаш дар бозори энержии Осиёи Марказй рақам хурд ва марҳалаи чадиди ҳамкориҳо миёни ин кишвар ва Осиёи Марказй оғоз шуд. Акнун Чин қасд дорад бо сохтани роҳи оҳани Қирғизистон — Узбакистон — Туркманистон — Чин, ки роҳи оҳани Чумҳурии халки Чинро бо роҳҳои релии Эрон ва Туркия пайваст ва вуруди маҳсулоти ин кишвар ба бозорҳои Аврупои ғарбиро осон хоҳад намуд, заминаи сарозер шудани сармояи худ ва маҳсулоти тавлидкунандагони чинй ба минтақаи стротегии Осиёи Марказиро фароҳам намояд. Дар тавчеҳи ин тарҳ ва чалби ҳимояти кишварҳои Осиёи Марказй дар такмили он, вазири роҳи оҳани Чин таъкид кард, ки тарҳи мазкур мучиби рушди иқтисоди кишварҳои Осиёи Марказй шуда, ҳамгарои миёни ин кишварҳоро тақвият ва дастрасии ононро ба кишварҳои аврупойи осон хоҳад кард. Дар ростои такмили ин тарҳ Чин дар пайи он аст, онро дар чорчуби Созмони ҳамкории Шангҳой дунбол кунад.
Дар моҳи январи соли чории мелодй дар пайи сафари як ҳайати аршади Қирғизистон ба Пекин, дар раванди ҳамкориҳо миёни ду кишвари Қирғизистон ва Чин таҳаввули чадиде рух дод ва ду тараф дар мавриди бисёре аз масоил ба тавофуқоти созанда даст ёфтанд.Аз чумла дар чорчуби ин сафар тарҳи пайваст намудани роҳҳои оҳани ду кишвар қатъй шуд. Ҳамчунин дар ҳамин рузҳо буд, ки барои аввалин бор хабари эъломи тамоили Туркия ва Эрон чиҳати пайвастан ба роҳи оҳани чадид мунташир шуд.Мушкили мавчуд дар ин замина ба арзи хати роҳи оҳан дар ин кишварҳо бармегардад.Дар ҳоле ки роҳҳои оҳани Чин, Туркия ва Эрон бар асоси стандартҳои Аврупо 1435 миллиметр арз доранд, ин рақам дар Қирғизистон 1520 милллиметрро ташкил медиҳад.Роҳи оҳани Қирғизистон чун ҳамаи кишварҳои Шуравии собиқ бо ин вижагй аз дигар кишварҳо фарқ мекунад. Албатта ба чуз тарҳи мавриди назари Чин, дар Осиёи Марказй тарҳҳои дигаре низ дар ҳоли пайгирй ҳастанд. Тарҳо бонки осиёии рушд мавсум ба САRЕС, ки тавсаъаи роҳҳои иртиботй бо манотиқи ғарбии Чин, Русия, Узбакистон, Точикистон, Қирғизистон, Озарбойчон, Афғонистон ва Муғулистонро пешбинй мекунад, аз ин чумла мебошад.
Аз суи дигар Иттиҳодияи Аврупо аз соли 1990 дар пайи ичрои тарҳи ТРАСЕКА — коридори Осиёи Марказй ба Аврупо аст ва саъй дорад бо давр задани қаламрави Русия Осиёи Марказиро ба Аврупо васл намояд.Тавофуқнома дар ин замина соли 1998 дар Боку ба имзо расид.Қазоқистон, Қирғизистон, Точикистон, Узбакистон, Туркманистон,Озарбойчон, Арманистон, Гурчистон, Украина, Муғулистон, Молдова, Булғористон, Румонй ва Туркия кишварҳои ҳозир дар ин тарҳ мебошанд, аммо мушкилоти чуғрофиёи ичрои онро дар ҳолае аз ибҳом қарор додааст.Ҳамчунин, Русия ва Чин дар ҳамкорй бо Қазоқистон тарҳи интиқоли коло аз Чин ба Аврупо тавассути қаламрави Русияро дар ҳоли пайгирй мебошанд.Ба илова, тарҳи дигаре бо номи коридори «Шимол — Чануб», ки моҳи сентябри соли 2000 тавассути Русия, Эрон ва Ҳиндустон ба имзо расид ва баъдан Белорус, Қазоқистон, Точикистон, Озарбойчон, Арманистон, Қирғизистон, Украина, Булғористон, Туркия, Уммон ва Сурия ба он пайвастанд, дар ҳоли пайгирй мебошад.Бо ин ҳол Чин қасд дорад ба унвони алтернотиф ва дар ростои эҳёи чодаи Абрешим тарҳҳои мавриди назари худ дар Осиёи Марказиро амалй намояд.
Имруз Чин беш аз ҳар кишвари дигаре дар Осиёи Марказй дар Точикистон фаъол аст ва тарҳҳои азими иртиботй дар ин кишварро дар марҳалаи ичро гузошта аст. Ҳамчунин мубодилоти тичорй миёни ду кишвар дар ҳоли густариш аст, ба гунае ки Чин дар соли 2009 дар ин замина аз Русия пешй гирифт ва ба рақами рекордии 1,5 миллиард доллар расид. Сохтани роҳҳо ва неругоҳҳо, сармоягузориҳои калони иқтисодй ва додани қарзҳои азим, аз дигар мавориди ҳамкориҳои ру ба рушд миёни Точикистон ва Чин мебошанд.Ин ҳама дар ҳолест, ки ба эътиқоди соҳибназарони точик, идомаи ин раванд ва бетаваччуҳии давлати Душанбе ба пайомадҳои он, дар дарозмуддат истиқлолияти Точикистонро ба хатари чиддй мувочеҳ хоҳад кард.
Дар Узбакистон низ Чин барномаҳоеро дунбол мекунад ва сарфи назар аз он ки давлати Ислом Каримов бо Кореяи Чанубй ба унвони шарики аслии худ, бештар таваччуҳ дорад, аммо Пекин дар чорчуби Созмони ҳамкории Шонгҳой ва ҳамчунин дар ростои эҳёи чодаи абрешим, дар қиболи ин кишвар низ барномаҳоеро дар назар дорад.
Ин ҳама таҳаррукоти Чин дар Осиёи Марказй баёнгар аз он аст, ки дар оянда фазои сиёсии ин минтақаи стротегй дастхуши таҳаввулоти азиме хоҳад шуд ва тағйирот дар сиёсатҳои хоричии давлатҳои Осиёи Марказй бо афзоиши раванди тамоилоти онҳо аз Русия ба самти Чин, аз ин чумла хоҳад буд.Бо таваччуҳ ба ин ки баъд аз Амрико Чин дар ҳоли табдил шудан ба дуввумин абарқудрати чаҳонй аст, муқобила дар қиболи барномаҳои он коре нест, ки аз дасти давлатҳои кучаки Осиёи Марказй сохта бошад. Аз ин ру чавомеи ин кишварҳо бо дарки чунин таҳдидоте аз ҳоло садои эътироз баланд кардаанд, то шояд битавонанд пеши роҳи он чиро ки тачовузи хазандаи Чин ба кишварашон меноманд, бигиранд.Эътирози мардуми қазоқ ба сиёсатҳои Чин дар кишварашон аз ҳамин зовия қобили арзёбй ва таамул мабошад.

Қазоқистон аз тарҳҳои энержии Қирғизистон ва Точикистон ҳимоят кард

Қазоқистон, Қирғизистон ва Точикистон эълом карданд, ки дар ояндаи наздик имкони муттаҳид кардани системи энержии худро мавриди баррасй қарор хоҳанд дод.Дар ин бора Абдулатиф Аҳмадов, сафири Қазоқистон дар Душанбе хабар дод.Сафири Қазоқистон ҳамчунин дар мавриди чанд тарҳи муштараки се кишвар гуфт, Қазоқистон, Қирғизистон ва Точикистон дар пайи таъсиси низоми чадиди энержии муштарак ва роҳҳои иртиботии чадид аз Қазоқистон ба Точикистон тавассути Қирғизистон мебошанд. Вай афзуд, барои таъсиси низоми чадиди энержй бояд хати чадиди интиқоли барқ аз шаҳри Уш (Кирғизистон) то шаҳри Хучанд (Точикистон) сохта шавад.

Абдулатиф Аҳмадов ибрози умедворй кард, ки аз фаъолият бозмондаи системи воҳиди энержии Осиёи Мракзй як зуҳуротй муваққатй аст ва мо тамоми талоши худро ба харч хоҳем дод, то ин систем бо ҳузури кишварҳои манфиатдор мучаддадан фаъолияти худро аз сар гирад.
Қарори маълум аз аввали декабри соли 2009 ва дар пайи хуручи Узбакистон аз системи воҳиди энержии Осиёи Марказй, фаъолияти ин систем халалдор шуд. Дар пайи ин руйдоди номатлуб, ба ҳар як аз кишварҳои минтақа ба мизони мухталиф зарару зиёнҳо ворид шуд, ки дар фаъолиятҳои иқтисодиашон бетаъсир набуд.
Системаи воҳиди энержии Осиёи Марказй дар замони Шуравй таъсис шуд, ки ба унвони меконизми воҳид ва мутмаъин фаъолиятҳои энержии ҳамаи кишварҳои минтақаро таъмин менамуд. Ин систем имкон медод, ки мубодилоти энержй миёни кишварҳои минтақа танзим ва аз ҳар гуна мушкилй дар таъмини энержй пешгирй шавад.Ба илова аз тариқи ҳамин систем ба таври утумотй танзими тақсими об миёни кишварҳои Осиёи Марказй сурат мегирифт. Дар давраи Шуравй системи барқи кишварҳои Осиёи Марказй ба бисёре дигар аз чанбаҳои зиндагии мардуми ин минтақа таъсир дошт ва ниёзмандиҳои ҳар як аз чумҳуриҳои ин минтақа тавассути ҳамсоягони он бартараф мешуд. Аз он чо ки дар он давра ин чумҳуриҳо чузъи як кишвари воҳид маҳсуб мешуданд, ихтилофоти онҳо бо марказияти Маскав ҳаллу фасл мегардид ва имконе барои ташдид ва табдил ба буҳрон намеёфт.Ин вазъият пас аз фурупошии Шуравй ва тақсими мероси он ба кишварҳои мухталифи ин минтақа, тағйир кард ва талоши онҳо барои касби истиқлол дар ҳавзаҳои мухталиф, ба вижа истифода аз манобеи энержии минтақа, сабаби бурузи ихтилофот дар равобити байни ин кишварҳо шуд. Дар ин миён баҳрамандии бархе кишварҳои ин минтақа аз манобеи нафту гоз, аз чумла Узбакистон, Қазоқистон ва Туркманистон ва ниёзи Точикистону Қирғизистон ба ин манобеъ ва дар муқобил, қарор гирифтани ин ду кишвар дар болооби рудхонаҳои чорй дар Осиёи Марказй ва ниёзи кишварҳои пойиноб ба ин манобеъ,сабаби печидатар шудани ҳарчй бештари мавзуи энержй дар ин минтақа шуд. Нигоҳе ба қобилиятҳои ин кишварҳо низ нишон медиҳад, ки тавони тавлиди барқ дар ин минтақа ба наҳви мутафовуте тақсим шудааст.Точикистон ва Қирғизистон ба унвони кишварҳои болодасти рудхонаҳои Осиёи Марказй, ки 80 дарсади манобеи обиро дар ихтиёр доранд, бо сохти таъсисоте дар масири ин обҳо, иқдом ба тавлиди барқ аз тариқи неругоҳҳои обй мекунанд. Кишварҳои пойиноб мухолифи чунин иқдоме ҳастанд.
Ва аммо он чи ба системи воҳиди энержии Осиёи Марказй бармегардад, бояд ба ин нукта ишора кард, ки ҳудуди 80 дарсади барқи ин минтақа аз тариқи ин систем таъмин мешуд ва хуручи ҳар як аз кишварҳо, ба вижа кишварҳои аслии таъминкунандаи барқ ва тронзити ин систем, аз чумла Узбакистон ва Қазоқистон ба маънии поёни ҳаёти ин систем буд, иттифоқе ки минтақа шоҳиди он аст.Акнун Қазоқистон, ки тамоилоти ҳамгаройии бештар дар минтақаро аз худ нишон додааст, саъй дорад занчирҳои аз ҳам гусастаи ин системро, ҳарчанд дар шакли номукаммал, мучаддадан пайваст кунад. Ин иқдоми Остона хилофи он талошҳоест, ки Тошканд дар минтақа анчом медиҳад.Яъне дар ҳоле ки Узбакистон бо қудратнамойи дар қиболи ду кишвари Қирғизистон ва Точикистон, ҳамвора саъй кардааст хостаҳои худ дар мавриди баҳрабардорй аз манобеи гидроэнергетикии Осиёи Марказиро ба ин ду кишвар таҳмил кунад, Қазоқистон талош кардааст, ки зимни рафъи суитафоҳумот, мавзеъҳои кишварҳои минтақаро ба ҳам наздик ва ҳамгароиро тавсаъа ва таҳким бахшад.Ин талошҳои Остона дар шароите, ки Қазоқистон раёсати даврайии Иттиҳодияи Аврупоро уҳдадор шудааст, беш аз ҳар замони дигаре аҳамият доранд. Зеро Иттиҳодияи Аврупо дар Осиёи Марказй аҳдофи худро дорад ва моил нест, ки авзоъ дар ин минтақа печида бошад.Аз суи дигар, Узбакистон тамоми фаъолиятҳои худ дар равобит ба кишварҳои ҳамчаворро дар ростои касби нақши кишвари бартар шакл додааст. Ба иборати дигар, Тошканд саъй дорад, ҳамон гуна ки дар замони Шуравй буд, ҳарфи аввалу охирро дар Осиёи Марказй бигуяд ва барои дигар кишварҳо, ба истилоҳ таъйини таклиф намояд. Аммо Остона мухолифи сарсахти ин худхоҳиҳои Тошканд аст ва ҳеч вачҳ намехоҳад аз дидгоҳҳои Узбакистон пайравй кунад.Баръакси он чи ки Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон дар чорчуби худхоҳиҳои худ дунбол мекунад, Нурсултон Назрбоев, раиси чумҳури Қазоқистон талош дорад кишварҳои минтақа ҳамкориҳои бештаре бо ҳам дошта бошанд ва ҳар мушкилеро дар чорчуби ниҳодҳои минтақайи ҳаллу фасл кунанд.
Дар ҳоле ки баҳсҳо бар сари сохти неругоҳи Роғун дар Осиёи Марказй доғ шудаанд, Роберт О. Блейк, муовини вазорати умури хоричаи Амрико оид ба Осиёи Марказй ва Чанубй, гуфтааст, Амрико ба барномаҳои Точикистон дар мавриди таъмини амнияти энержй эҳтиром қоил аст ва талошҳои ҳукумати Точикистонро чиҳати таъмини аҳолй, корхонаҳо ва ниҳодҳо бо манбаъи собити энержй дастгирй мекунад.Ин мақоми амрикойи аз Точикистон даъват кардааст, ки ба ҳангоми сохтани тарҳҳои энержии обие чун Роғун, назари ҳамсоягонашро низ ба ҳисоб бигирад. Роберт Блейк гуфтааст, ҳамзамон бо такмили неругоҳи Роғун, Точикистон масъалаи сохти неругоҳҳои кучакро низ дар назар дошта бошад.
Ҳамчунин Александр Яковлев, намояндаи тичоратии Русия дар Точикистон иброз дошт, ширкатҳои азими кишвараш ҳузури худро дар тарҳҳои бузурги сармоягузории Точикистон, аз чумла ниругоҳи Роғун тавсеа медиҳанд. Дар иртибот ба ҳамин мавзуъ раҳбари Сандуқи байналмилалии пул дар Точикистон дар дидор бо Эмомалй Раҳмон, дар баробари изҳори эҳтиром ва пуштибонй аз мавқеи Душанбе чиҳати такмили неругоҳи Роғун таъкид кардааст, ки ҳукумати Точикистон бояд ба фикри тарбияи мутахассисони баландпояи касбй дар бахши энержй бошад. Ва аммо кушиши Остона барои ҳамгаройии бештар дар Осиёи Марказй идомаи ҳамон талошҳоест, ки Нурсултон Назарбоев, раиси чумҳури Қазоқистон тайи солҳои ахир анчом медиҳад.Қарори маьлум, дар ҳамин росто дар оғози ҳазораи саввум Нурсултон Назрбоев пешниҳод кард, ки ниҳоди минтақайи бо номи Иттиҳоди давлатҳои Осиёи Марказй таъсис шавад, аммо ин пешниҳод дар пайи мухолифати шадиди Тошканд амалй нашуд. Амре ки ҳосили рақобатҳо миёни ду кишвари Узбакистон ва Қазоқистон барои касби нақши раҳбарй дар минтақа таъбир мешавад.Акнун ба назар мерасад Остона аз раҳгузари расидагй ба мушкилоти кишварҳои ҳамсоя, мехоҳад зимни маҳори монеътарошиҳои Тошканд, барномаҳои роҳбурдии худ дар Осиёи Марказиро дунбол кунад. Дар айни ҳол ин иқдоми Қазоқистон мавриди истиқболи аксари кишварҳои Осиёи Марказй воқеъ гардидааст.