Кафшҳои бибӣ

Рӯзи ҷаҳонии кӯдак ба ҳамагон муборак бод.
… Солҳо пеш…Духтарчаам Наргис сесола буд. Агарчи ману модараш барои хушию хушҳолии вай аз ҳеҷ чиз дареғ намекардем, аммо дилбастагии хос ба модаркалонаш дошт. Ҳамеша ҳамроҳи ӯ буд. Ҳар ҷо ки бибӣ мерафт, Наргис чу соя ҳамроҳаш.Меҳмонӣ, тую маърака, беморбинӣ, ҳатто таъзия. Бибӣ буду Наргис. Ҳар субҳ, аз хоб бедор мешуд, аввалин коре, ки мекард кафшҳои дами дарро тафтиш кардан буд.Кафшҳои бибиро медиду хаёлаш роҳат мешуд ва сари дастурхон менишаст. Оҳ, агар кафшҳои бибӣ набуданд, қиёмат бапо мекард, доду фарёдаш ба осмон мепечид, касе ва чизе ӯро ором кардан наметавонист.Ё бояд касе ба назди бибӣ мебурдаш, ё ин ки агар бибӣ дар наздикиҳо мебуд, худ меомад…
Як пагоҳӣ барои ба кор рафтан омода мешудам. Садои модарамро(Худо раҳматашон кунад.) шунидам: «Кафшҳои ман куҷо шуданд? Наход саг-маг бурда бошад? Ооо шаб ҳамин ҷо монда будам…» Аввал аҳамият надодам, аммо дидам ҳама кафшҳои модарро ҷустуҷӯ мекунанд.Ҳама ҷо – ҳавлӣ, коҳдон, оғил, пушти хона, рӯи бомро гаштем. Хоҳарам ба хонаи ҳамсоя, ки сагашон таки кати ҳавлии моро истироҳатгоҳи худ карда буд, рафт. Аз кафшҳо ному нишоне набуд.Кофтукоб давом дошт.
Барои ҷузвдонамро гирифтан ба хонаи хоб даромадам. Наргис ҳанӯз хоб буд. Чи хобе! Чи манзарае! Кафшҳои бибӣ дар оғӯшаш, аҷаб зебо, орому роҳат хобида буд…
Солҳо гузаштанд. Модар ба раҳмати Худо рафтанд. Духтарам худ модар аст.Набераи калонӣ дар синфи 10 мехонад.Ба назари ман ин ҳама дирӯз буд…
Рӯзи ҷаҳонии кӯдак муборак бошад!

ҲАМОСАИ МУҲАББАТ

Арафаи Наврӯзи имсол буд. Хоҳаре, ки фақат дар дунёи маҷозӣ ҳамдигарро мешиносем ва ҳамеша ба навиштаҳои ман таваҷҷуҳ мекунад, бароям паёме фиристод.Паём аз маъмулиҳо набуд.Ибрози эҳтирому иродат, орзуи сиҳатию хонаободӣ, таманнои бахти бедору қалами сабз… ва хоҳише орӣ аз ҳама гуна тамаллуқ. Хоҳише, ки дар ҳарф — ҳарфи вожааш муҳаббату ҳамёрӣ ҷилва мекард. Ин бонуи азиз, ки дар муҳоҷират кор  мекунаду дурӣ аз Ватан ва ранҷи ғурбатро дар ҷисму ҷони худ таҷриба кардааст,  аз писарам Фирдавс ҳарф ба миён оварда исрор кард, ки хоҳишашро рад накунам. Вай  навишта буд:«…мехоҳам барои фарзандони додарам Фирдавс, ки шеърҳояш ба ман хеле ва хеле писандад, туҳфаи наврӯзӣ фиристам ва хоҳиш мекунам рад накунед. Медонам, ки додарам дур аз Ватан аст ва мехоҳам андак ҳам бошад ҷои ӯро дар оилааш сабз кунам…»

Беэътиноӣ мебуд рад кардани ҳамчунин муҳаббат.Туҳфаҳои арзишмандашро ба набераҳоям расондам ва гуфтам инҳо аз холаатон …. ана акси ӯ. Аксро аз телефонам нишон додам.

Албатта набераҳоям ба чизе муҳтоҷ нестанд, аммо шодиашон он лаҳзаҳо интиҳо надошт, як холаи меҳрубон аз дури дурҳо ба фикри онҳо афтодааст, туҳфаи наврӯзӣ додааст.Гуфтам дуо кунед ин хола ва ҳамаи муҳоҷирон сиҳату саломат ба Ватан баргарданд.

Вақте чунин инсонҳои шариф ҳастанд, эҳсос мекунӣ зиндагӣ он қадар ҳам беранг нест…

Худо ҳифзат кунад, хоҳари гулам.

Велосипеди бачагона

 

Қиссаи велосипед ё ҳамон сечархаи бачагона, яке аз саҳифаҳои рангину ширин ва фаромушнашудании даврони кудакӣ аст, ки ҳар аз гоҳе нохудогоҳ ба суроғам меояд ва маро ҳар бор дар оғуши дунёи зебои кудакӣ қарор медиҳад…
Шаш сола будам.Дар яке аз рӯзҳои бехабариҳои даврони кудакӣ, дар саҳни ҳавлӣ машғули тамошои китоби “Алифбо” и аппаам будам.(Вай дар синфи якум мехонд).Беш аз ҳар чизи дигаре, тасвири бачаҳое ки савори сечарха бозӣ мекарданд, ба ман писанд буд.Дар олами руъёҳои кудакӣ ғарқ шудам ва худро яке аз он бачаҳои велосипедсавор тасаввур карда, лаззат мебурдам…

— Саид, китобҳоро надаррон ки муаллим аппаатро чанг мекунанд, ин таъкиди модарам(Худо раҳмат кунад!)  манро аз олами хаёлҳо берун  овард.
—  Не, фақат тамошо мекунам, ҷавоб додам ва пурсидам:

—  Додом барои ман аз ин  сечархаҳо мегиранд?
Модарам хеле умедворкунанда гуфтанд,” агар бачаи нағз шавӣ, ҳатман мегиранд”.

Он рӯз бештар аз ҳар вақти дигар аз кор баргаштани падарамро(Худо раҳмат кунад!) мунтазир мондам.Мехостам аз забони худашон шунавам ки бароям сечарха мегиранд. Ва ҳамин тавр ҳам шуд, гуфтанд ягон рӯз бо ҳам рафта аз бозор мегирем.

То он вақт аз деҳа ба ҷое нарафта будам ва бесаброна “ягон рӯз” ро мунтазир будам ва тез тез аз модарам мепурсидам:” оча, кай ягон рӯз мешавад?”

Модарам мегуфтанд “ҳар вақт додот камкортар шуданд, туро ба бозор мебаранд”…

Ниҳоят он “ягон рӯз” фаро расид. Як бегоҳ падарам гуфтанд:пагоҳ ба район меравем, агар бахтат омад кунад, соҳиби сечарха мешавӣ.

Тобистон буд ва ҳаво гарм.Субҳи барвақт ҳамроҳи падарам савори автобус ба “Янтоқ”(ҳоло Бустон), маркази район омадем.Ба ҳар мағозае ки мерафтем савол якто буд: “велосипеди бачагона доред?” ва ҷавоб ҳам тақирибан як буд: “не”.Фақат дар як мағоза гуфтанд ки эҳтимолан охири моҳ барояшон меоранд.
Руз аз нисф гузашт.Падарам гуфтанд, “ биё, ягон чи мехурем, баъд ду магазини дигарро, ки каме дуртар аз ин ҷо ҳастанд, хабар мегирем, насибат бошад, меёбем”.

Ба ёдам нест он рӯз чи хуроке хурдем, аммо ба ёд дорам ки баъд аз хурок ҳалво хурда будам.Ҳалвои ширин ва хеле бо лаззат. Аз ошхона берун шудем, ҳаво гарм буд.Падарам дар як даст борхалта, бо дасти дигар аз дасти ман гирифта, роҳи ҳамон мағозаҳоро пеш гирифтанд.Хира хира ба ёд дорам, ки аз як теппа гузаштем ва дар як маҳаллае ба мағозае, ки бештар ба хонаи истиқоматӣ монанд буд даромадем.Ба  саволи падарам фурушанда ҳамон ҷавоби “не” ро дод.

Аз он ҷо берун омадем.Ман хеле бо умед ба падарам нигоҳ мекардам ва ба ин фикр будам, ки падарам ҳатман бароям сечархаи руъёиро меёбанд.Дар тасаввури мани шашсола ин буд ки падарҳо ба ҳар коре қодир ҳастанд ва падарам ҳатман бароям сечарха мегиранд.Ҳамин вақт буд ки падарам гуфтанд, “ба назарам имрӯз толеъ надорӣ”.Пурсидам,” кай толеъ дорам?”.Гуфтанд, “ҳатман ягон рӯзи дигар”.

Боз хеле пиёда роҳ рафтем ва ба як мағозаи дигар расидем.Дар он ҷо ҳам сечарха набуд.(Дар зимн, бо гузаши 30 сол, соли 1991, вақте дар рӯзномаи ноҳиявии “Машъал” кор мекардам, рӯзе дар ҳайати муфаттишони назорати халқӣ ба ин мағоза омадам.Мағозае дар ду километрии маркази ноҳия.Он вақт фаҳмидам, ки 30 соли қабл падарам чи қадр пиёдаравӣ карда буданд.)

Мо он рӯз сечарха наёфтем, аммо лаззати ҷустуҷуи он, меҳрубониҳои падар, рафтан аз як мағоза ба мағозаи дигар, дар хотири мани кудак барои ҳамеша нақш баст.Тасаввурам ин буд ки сечарха дорам ва аксам ҳам дар китобҳо чоп шудааст ва аз ин лаззат мебурдам…

Он вақт на, аммо баъдҳо эҳсос кардам ки он рӯз падарам чи қадр хаста шуда буданд, аммо меҳри падарӣ иҷоза намедод ки ин хастагиро ба рухи ман кашанд.Ёдам ҳаст гуфта буданд: хафа нашав боз ягон рӯзи дигар ба шаҳр барои велосипед меравем.

Чунин сафаре дигар такрор шуд ё нашуд, хотироти чандоне надорам, аммо лаззати сафари аввал дар ёди ман барои ҳамеша боқӣ монд.Акнун, ки даврони кудакӣ фақат гоҳ гоҳе меҳмони хобҳои ман мешавад, бароям дидани кудакони деҳотӣ, ки ҳамроҳи падар ё бобои худ ба шаҳр меоянд, баёдоварандаи ҳамон лаҳзаҳои  беш аз 40 соли гузашта аст.Ба онҳо бо ҳавас нигоҳ мекунам ва дунёашонро тасаввур мекунам.Тасаввур мекунам, ки бегоҳ ба хона баргашта, дидаю надидаҳои худро ба додару хоҳар ва ҷураҳои худ чи гуна бо шавқ нақл мекунанд.Ман ҳам бегоҳи он рӯз ва чандин рузи дигар сафар ба шаҳрро ба ҷураҳоям таърифу тавсиф карда будам ва ин бароям камтар аз лаззати доштани велосипед набуд…

 

Марями мукаддас дар ойинаи санг

 

Дар макони зебое, болотар аз деҳаҳои Деҳҳисор ва Деҳҳавз, Кӯҳистони Мастчоҳ, ҷое ки дарёи Зарафшон бо оби дар ҳар мавсими сол тағйирёбанда ва соҳилҳои музайян аз гулу гиёҳ ва кӯҳҳои ситабру устувор, порае аз зебоӣ ва шаҳомати худро ба намоиш гузоштааст, мазоре воқеъ аст, ки аз ҷумлаи зиёратгоҳҳои мӯътабари мардуми минтақа маҳсуб мешавад. Аксари мардуми бумӣ ба ин боваранд, ки шахси дар ин мазор дафн шуда Абу Мусои Ашъарӣ, аз ҷумлаи саҳобагони Расули Акрам аст. Аммо сарчашмаҳои таърихӣ  чизи дигар мегӯянд. Маликнеъмати Неъматзод, номзади илмҳои филологӣ бо такя ба китоби “Таърихи Абулхайрхонӣ”и Абдураҳмони Мустаҷир муътақид аст, ки: “Ин мазори яке аз пешвоёни тариқати “Нақшбандӣ” Абулҳасани Харақонӣ аст, ки кунияташ “Абу Мусо” буд. Аз ин ҷост, ки мардуми омӣ ба иштибоҳ ин мазорро марбут ба Абу Мусои Ашъарӣ медонанд.”
Мо дар ин мавзӯъ домани баҳс боз карданӣ нестем, он чи мехоҳем ба хонандаи муҳтарам баён кунем, падидаест, ки дар кӯҳҳои муқобили ин оромгоҳ, соҳили дигари дарёи Зарафшон, шакл гирифтааст ва то солҳои 70-уми асри гузашта касе аз вуҷуди он хабар надошт.
«Шахҳои сафед», ба қисмате аз кӯҳҳои соҳили чапи дарёи Зарафшон гуфта мешавад, ки болотар аз деҳаҳои Деҳҳисор ва Деҳҳавз, Кӯҳистони Мастчоҳ воқеъ шудааст. Барои он «Шахҳои сафед» мегӯянд, ки дар қиёс бо кӯҳҳои атроф ин шахҳо сафеданд. Аммо ин хусусият боиси шӯҳрат гирифтани ин макон нест, балки он чи дар баданаи ин шахҳо рух медиҳад, муҷиб шудааст, ки боздидкунандагони зиёд, хусусан онҳое ки ба таъриху ҷуғрофиёи кишвари азизамон – Тоҷикистон рағбат доранд, аз минтақаҳои мухталиф ба суроғи ин макон оянд:Дар се вақти шабонарӯз — субҳ, зуҳр ва шом дар баданаи шахҳо акси Марями Муқаддас, ки Исои хурдсолро дар бағал дорад, зоҳир мешавад.
Ин манзараи шигифтовар агарчи ҳар рӯз такрор мешуд, аммо зиёраткунандагони мазори “Абу Мусо”, ҳамчунин мардумони бумӣ таваҷҷӯҳе ба он надоштанд, дурустар бигӯем аз он бехабар буданд, то ин ки дар соли 1972 хонуме аз кишвари Голландия ба ин ҷо омад ва парда аз ин асрор бардошт. Мутаассифона, аз ному насаб ва ҳуввияти ин хонум иттилое дар даст нест.Бино ба гуфтаи Мулло Абдулло, шайхи ҳамин мазор, ки аз падари марҳумаш Мулло Қаландар шунидааст, нақл кард: тобистони соли 1972 хонуме омад, ки худро пажуҳишгар аз кишвари Голландия муаррифӣ кард.Вай гуфт дар китобе хондааст, ки дар ин ҷо, дар соҳили чапи болооби дарёи Зарафшон ду шахи сафед аст, ки дар баданаи ин шахҳо дар шабонарӯз се маротиба тасвири Бибӣ Марям ва Исои Масеҳ зоҳир мешавад. Ин хонум чанд рӯз дар ин ҷо буд ва ба мо ин манзараи аҷоибро нишон дод, аммо дар бораи сабабҳо ва ҳикматҳои ин шигифтии табиат чизе нагуфт. Баъд аз ин мо ба баъзе аз онҳое, ки ба зиёрати мазори Абу Мусо меомаданд, ин розро мегуфтем, вале ҷолиб ин аст, ки на ҳама чунин манзараро дида метавонистанд. Мазори Абу Мусо дар соҳили дарё ва хеле ба об наздик буд, мо ба андешаи он ки манзараи “Шахҳои сафед” рӯзе ба зиёратгоҳи масеҳиён табдил шавад ва мазор зери по монад, ҷасади Абу Мусоро ба теппаи баланд, дар ҳамин макони зебо, кучондем.(Албатта дар бораи кӯчондани оромгоҳ аз соҳили дарё ба баландие дуртар аз он, ривояти дигаре низ ҳаст.) Аз он замон наздик ба панҷоҳ сол мегузарад, чандин саёҳатчӣ аз кишварҳои гуногуни Аврупо ба ин ҷо омаданд, агарчи на ҳамаашон мегуфтанд, аммо малум буд, ки ба дидани ин манзараи аҷоиб меомаданд.
Бояд гуфт, акнун вуҷуди ин манзараи шигифангез дар қаламрави Кӯҳистони Мастчоҳ миёни мардум забонзад шудааст ва онҳое ки ба зиёрати оромгоҳи “Абу Мусо” мераванд, аксар талош мекунанд аз тамошои ин манзараи камназир баҳраманд гарданд.
Ахиран тане чанд аз аҳли қалами қаламрави кӯҳистон даст ба иқдом шудаанд, то дар навбати аввал  сари нахе барои муайян кардани шахсияти он хонуми голландӣ пайдо кунанд ва ба сарчашмаи муътамаде дар бораи вуҷуди “шахҳои сафед” бо тасвири Марями муқаддас, дастрасӣ пайдо кунанд.

Истифодаи Ғарб аз ҳаракатҳои бо ном исломӣ

Шӯрои амнияти Созмони милали муттаҳид дар шароите барномаи пешниҳодии Барак Абама, раиси ҷумҳури Амрико барои муборизаи ҷаҳонӣ бо терроризмро тасдиқ кард, ки хадамоти ҷосусии ин кишвар аз зуҳури гуруҳи нави террористӣ хабар дод.Ба иттилои расонаҳои амрикойӣ гуруҳи террористие бо номи “Хуросон” вориди амал шудааст, ки душмани рақами 1 Иёлоти Муттаҳида маҳсуб мешавад.Дар ин бора аз ҷумла нашрияи The New York Times  навиштааст, ки гуруҳи “Хуросон” аз шохаҳои қавии “Ал қоида” буда тавассути Муҳсин ал Фазлӣ, ки шаҳрванди Кувейт аст, раҳбарӣ мешавад. Ин манбаъ навиштааст, ал Фазлӣ аз Сурия ба Афғонистон ва сипас ба Эрон омада, таъминии молии амалиёти Ал қоидаро бар уҳда дошт.
Нашрияи The New York Times тазаккур додааст, ки гуруҳи “Хуросон” бештар аз “Давлати исломӣ” барои Амрико ва кишварҳои аврупоӣ хатарнок аст ва ин гуруҳ бо истифода аз он ки таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба “Давлати исломӣ” ҷалб шудааст, барномаҳои худро ба пеш мебарад.
Нуктае, ки дар ин мавзуъ ҷалби таваҷҷуҳ мекунад, номи ин гуруҳи тозазуҳур ва маҳалли буду боши раҳбари он аст.Ҳамин масъала ба таври хеле шаффоф ҳадафи хадамоти махсуси Амрико аз паҳн кардани овозаҳо дар бораи ташкили ин гуруҳҳоро ба намоиш мегузорад.Қарори маълум, баъд аз ҳамалоти террористӣ ба бурҷҳои тиҷорати ҷаҳонӣ дар 11 сентябри соли 2001, Амрико бо баҳонаи аз байн бурдани Усома бин Лодан ба Афғонистон ҳамла кард ва тайи беш аз 10 сол садҳо ҳазор нафарро дар ин кишвар куштаву маҷруҳ, шаҳру деҳоти зиёдеро ба хок яксон кард.Дар қолаби ҳамин барнома дар соли 2003 бо баҳонаи нобуд кардани силоҳҳои химиявии Саддом Ҳусейн, ҳамлаи Амрико ба Ироқ сурат гирифт.Ин ишвар низ ба хоку хун кашида шуд, ки аз захмҳои он ҳануз хун мешорад, аммо камтарин нишоне аз силоҳи химиявӣ пайдо нашуд.Дар идомаи ин таҳаррукот соли 2011 барои “наҷоти мардум аз ҷиноятҳои сарҳанг Қаззофӣ”, Либия мавриди ҳамлаи бераҳмонаи Амрико қарор гирифт.Боз ҳам куштаю захмиҳои зиёд ва шаҳру деҳоти хароб “осори” аз худ бақӣ гузоштаи низомиёни Амрико дар ин кишвар буданд.
“Хуросон” пои низомиёни Амрикоро ба Осиёи Миёна низ хоҳад кашид?

Бисёре аз ниҳодҳо ва шахсиятҳои Русия дар ибрози назарҳои худ дар мавриди муборизаи Амрико алайҳи “Давлати исломӣ” ба ин нукта ишора доштанд, ки ин ҷунбиш ва ҷунбишҳое мисли он парвардаи сервисҳои вижаи Амрико ҳастанд, ки барои даст ёфтани ин кишвар ба ҳадафҳои стротегиаш дар нуқоти мухталифи ҷаҳон, шакл дода мешаванд.Ҳамин мавзуъ дар “душмани рақами яки Амрико” эълон шудани гуруҳи “Хуросон” низ сидқ пайдо мекунад.Дар ҳоле ки то ин дам ҳама гуруҳҳое, ки Амрико онҳоро “гуруҳҳои исломии ифротӣ” муаррифӣ мекард, исмҳои арабӣ  доштанд, ин бор гуруҳе ба истилоҳ ташкил шудааст, ки номи форсӣ дорад.Хуросон, ки аз нигоҳи ҷуғрофиёӣ дар гузаштаи на чандон дур минтақаи азиме аз Эрон то Осиёи Марказӣ ва Ҷанубиро дар бар мегирифт, имрӯз номи се вилоят дар Эрон аст. Бо номгузории ин гуруҳ чанд ҳадаф дар назар аст:ҳар чи бештар ҷазб кардани ҷавонони ин минтақа ба гуруҳҳои бо ном исломии дар асл террористӣ, дар тарсу ваҳшати бештар нигоҳ доштани ҳакимони минтақа, фароҳам кардани замина барои дахолатҳои низомии Амрико дар минтақа, тақвият кардани ҳизбу ҳаракатҳои мухолиф дар ин кишварҳо…Дар ин миён Эрон дар дастури кори вижа қарор дорад.
Аз муддатҳо қабл аст, ки Амрико дар бораи эҳтимоли вуқуи нооромиҳо дар водии Фарғона сару садо мекунад, акнун ба назар мерасад, ки ин кор ба уҳдаи “ДОИШ” ва махсусан гуруҳи “Хуросон” вогузор шудааст.Интишори хабарҳо дар бораи ҳузури ҷавонон аз кишварҳои Осиёи Марказӣ дар сафҳои артиши “Давлати исломӣ” пешзаминаи ҷазби ин ҷавонон ба чунин артишҳое дар кишварҳои худ мебошад ва зоҳиран рисолати аслии гуруҳи “Хуросон” ҳамин мавзуъ аст.Агарчӣ Осиёи Марказӣ ба мисли Ховари Миёна аз манбаъҳои саршори нафту газ бархурдор нест, аммо то ҳадде ин манбаъҳоро дорад ва як минтақаи стротегӣ дар арсаи рақобати миёни Русияву Чин ва Ғарб ба саркардагии Амрико мебошад.Ҳамин мавзуъ боис шудааст, ки чашмони тамаъҷу аз ҳар су ба ин минтақа духта шудаанд.Дар чунин шароите ин сохторҳои амниятии кишварҳои минтақа ҳастанд, ки барномаҳо мантиқӣ барои муқобила  бо ин таҳдидҳо таҳия кунанд.Аммо савол ин ҷост, ки оё ин сохторҳо тавон ва имконоти лозим барои чунин кори азимеро доранд? Дар шароите, ки сохторҳои амниятии кишварҳои минтақа даргири мушкилоти байнии ҳамдигар ҳастанд, иҷрои ин кор бо монеаи ҷиддӣ ру ба ру мебошад.Ин вазъият ҳамон чизе аст, ки фурсатталабони қудратҳои Шарқу Ғарб мехоҳанд.

“Давлати исломӣ” воситае барои бадном кардани ислом

Раиси ҷумҳури Амрико дар суханронии ахири худ дар нишасти Созмони милали муттаҳид, хадафи мубориза бо терроризмро барқарори сулҳу субот дар ҷаҳон унвон кард.аммо ҷараёни руйдодҳо ҳикоят аз ин дорад, ки ҳамин ба истилоҳ мубориза, заминаи нооромӣ ва низоъҳои бештарро фароҳам кардааст.Расонаҳои Амрико, ки ағлаб тавассути муҷтамаи низомӣ саноатӣ(военно промышленный комплекс) пуштибонии молӣ мешаванд, огоҳона ва ҳадафмандона ба суннӣ ва ё шиъа будани ин ё он гуруҳ таъкид мекунанд, то эҳсосоти мазҳабии мусалмононро барои куштани ҳамдигар бештар таҳрик кунанд.Парчамҳои сиёҳи “доишиҳо”, қатлиоми мардум, сар буридани ғайримусалмонон  ва дигар иқдомоти хилофи ислом, “шоҳкорҳое” ҳастанд, ки аз мактаби хадамоти вижаи Ғарб сарчашма мегиранд.Дар маҷмуъ ҷунбиши “Доиш” барои он ташкил карда шудааст, ки ҷанги миёни мазҳабҳоро дар олами ислом роҳандозӣ кунад, то давлатҳои ғарбӣ беҳтар битавонанд ба ҳадафҳои худ дар кишварҳои исломӣ даст ёбанд.
Имрӯз Амрико ҳамчун жандарми ҷаҳон вориди амал шудааст ва барои он чи ки барқарории суботу оромиш мегӯяд, заминаро барои дахолат дар корҳои ҳар кишваре фароҳам мекунад. Ахиран дар ҳуқуқшиносии байналмилал истилоҳи “таҷовузи башардустона” роиҷ шудааст, ки низ аз тарфандҳои мустамликадории навин аст.
Ҷои нигаронӣ аст,ки иддае аз ҷавонони  соддалавҳ, ҳатто аз кишвари мо, фирефтаи таблиғоти доишиҳо шуда, ба ин гуруҳ пайвастаанд.Аз ҳама нигаронкунанда он аст, ки “Доиш” акси як кудаки ноқис таваллуд шударо мунташир карда, эълон кард, ки ин Даҷҷол аст ва барои наҷот аз ӯ ба гуруҳи мо ҳамроҳ шавед.
Дар чунин вазъе оё давлатҳои минтақа тавони дифоъ аз амнияту суботи кишвар ва шаҳрвандони худро доранд?

Хеле ва хеле мехоҳам, ки ҷавоб ба ин пурсиш мусбат бошад.

 

 

Дилсардии Точикистон аз ниҳодҳои минтақайи

Чанде қабл дар шаҳри Остона, пойтахти Қазоқистон нишасти вазирони хоричаи кишварҳои узви Паймони амнияти чамъй баргузор гардид. Агарчй дар ин нишаст масъалаи амният дар марзҳои миёни Точикистон бо Афғонистон баррасй шуд, аммо ширкаткунадагон ҳозир нашуданд яке аз масоили доғи минтақа, сардии равобит миёни Тошканд — Душанберо дар дастури кор қарор диҳанд.

Дар нишасти Остона барномаи нишасти сарони кишварҳои узви ин Паймон, ки қарор аст 15 майи соли чорй дар Маскав баргузор шавад, баррасй ва тасвиб шуд.Дафтари матбуотии раёсати чумҳурии Точикистон дар бораи ҳузур ё адами ҳузури Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳур дар нишасти Маскав гуфтааст, ки ҳануз ин масъала ниҳойи нашудааст.Нишасти Маскав аз он чиҳат ки маҳалли гиромидошти ду чашни — 20 солагии имзои созишномаи паймони амнияти чамъй ва 10 солагии таъсиси ин Паймон хоҳад буд, аҳамияти бештаре касб кардааст.Аммо дар Душанбе ва дар дигар кишварҳои узв низ аз фаъолияти ин ниҳоди минтақайи розй нестанд ва ояндаи онро низ чандон рушан арзёбй намекунанд.Зеро даҳ соли фаъолият нишон дод, ки Паймони амнияти чамъй ҳаргиз як ниҳоди фарогири минтақайи набудааст ва тақрибан ҳеч нақше дар ҳалли масоили амниятй ичро накардааст.Нишасти охири Паймони амнияти чамъй дар Остона барои Душанбе аз он чиҳат аҳамият дошт ки интизор мерафт дар он ба мушкилоти ду ҳамсоя — Узбакистон ва Точикистон низ расидагй мешуд.Точикистон бештар ба ин мавзуъ умедвор буд ва дар остонаи нишасти Остона дар ин замина баъзе заминасозиҳо анчом дод. Аз чумла сафорати Точикистон дар Маскав рузи 2 апрел бо пахши баёнияе равобит миёни Тошканд — Душанберо буҳронй тавсиф кард ва ба навъе хостори мудохилаи кишварҳои дигари минтақа барои ҳалли ин мушкил шуд.Рузи 5 апрел Асомаддин Саидов, сафири Точикистон дар Бишкек бо баргузории як нишасти хабарй, амалкарди Узбакистон дар қиболи кишварашро талош дар ростои барҳам задани суботи Точикистон тавсиф кард.

 Агарчй бархе аз маҳофили коршиносй ва давлатмардон дар Точикистон бар ин бовар буданд, ки ҳадди ақал масъалаи сардй дар равобити Тошканд — Душанбе тазаккур дода хоҳад шуд, аммо гуруҳе аз таҳлилгарон бо ишора ба шеваи амалкарди ниҳодҳои фаъол дар қаламрави Шуравии собиқ, таъкид бар ин доштанд, ки ин масъала на танҳо баррасй намешавад, ҳатто дар руйхати эҳтимолии масоили қобили баррасй дарч нахоҳад шуд.Нишасти Остона собит намуд, ки дар марҳалаи кунунй барои аъзои Паймони амнияти чамъй, интихоби мавозеъи муштарак нисбат ба фароянди хуручи неруҳои ғарбй аз Афғонистон , он ҳам дар чорчуби манофеи гардонандагони аслии ин ниҳод, муҳимтар аз дигар масъалахо аст.

 Бо таваччуҳ ба он чй гуфта шуд, иттилоияи дафтари матбуотии раёсати чумҳурии Точикистон ҳаргиз як иттилоияи иттифоқй ё маъмулй набуда, гуёи ин раванд аст, ки Точикистон дурнамои ҳузури худ дар ниҳодҳои аз ин қабилро дар ҳоли баррасй аст.Албатта бисёре аз соҳибназарон имкони хуручи Точикистон аз Паймони амнияти чамъй ё дигар ниҳоди таҳти раҳбарии Маскавро хеле заъиф арзёбй мекунанд ва мегуянд, аз он чо ки Русия ва Точикистон ду шарики стратегй маҳсуб мешаванд, Душанбе наметавонад даст ба чунин иқдоме занад. Аз суи дигар, вобастагиҳои зиёди Точикистон, ба вижа дар мархалаи кунунй ба Русия, Точикистонро ночор ба узвият дар ниҳодҳои минтақайи кардааст.Воқеият он аст, ки аслитарин далели хуручи Гурчистон аз ниҳодҳои қаламрави Шуравии собиқ аз як су корношоямии ин ниҳодҳо ва аз суи дигар фақат дар чорчуби манфиатҳои Русия чархидани онҳо будааст.Албатта Гурчистон аз пуштибонии қавии Гарб ба саркардагии Амрико, бархурдор буд ва бо вучуди шикаст дар чанги панчруза(августи соли 2008),тавонист то ҳадде хостаҳои худро бар Маскав таҳмил кунад.Ба илова, Гурчистон тақрибан ҳеч вобастагии иқтисодй ба Русия надорад, дар ҳоле ки Точикистон бо чаҳони ба истилоҳ хоричи дур, фақат аз тариқи қаламрави Русия метавонад робитаи заминй барқарор кунад.Аммо чудо аз баҳси идомаи узвияти Точикистон дар ниҳодҳои минтақайи, фаъолияти ин ниҳодҳо ҳаргиз дар чорчуби ойинномаҳои тасвиб намудаашон набудааст.Хамин мавзуъ боис шуда, ки Узбакистон борҳо узвияти худ дар ин созмонҳоро мутаваққиф кардааст.Ин созмонҳо фақат ба он хотир таъсис шудаанд,ки нуфузи Русияро ҳадди ақал дар зоҳири қазия, дар қаламрави Шуравии собиқ ҳифз кунанд.Яке аз санадхое ки дар нишасти охири Паймони амнияти чамъй ба тасвиб расид, аъзоро вазифадор мекунад, ки ба таъсиси пойгоҳи кишвари саввум дар қаламрави худ ризоят надиҳанд.Яъне ин дақиқан ҳамон чизе ҳаст ки Маскав мехоҳад, зеро дар марҳалаи кунунй Амрико бо тамоми тавон талош дорад, дар Осиёи Марказй, аз чумла дар Точикистон таҳти пушиши «истгоҳи муваққат», таъсисоти низомй эчод кунад.Амрико дар пайи он аст аз вазъияти ҳоким дар равобити Точикистон бо Русия ва Узбакистон, баҳрабардориҳои лозим анчом диҳад.

 Имруз Амрико ба хубй дарк кардааст, ки баъд аз фурупошии Шуравй қаламрави он абарқудрат ба истилоҳ бидуни раҳбар мондааст.Карори маълум дар замони Шуравй идоракунии ин қаламрав дар дасти Русия буд ва тамоми ихтилофот ё масоили миёни чумҳуриҳо, дар Маскав ҳаллу фасл мешуд.Аммо Русия ба унвони меросхори он абарқудрат, натавонист бар ин масъулияти мухими худ амал куад ва фақат манофеи худро, он ҳам на дар ҳадди лозим, дунбол кардааст. ҳосил он аст, ки дар Осиёи Марказй имруз шоҳиди амали ба истилоҳ қонуни зур ҳастем ва кишвари нисбатан бархурдор аз имкониятҳо ва зарфиятҳои Узбакистон, ду ҳамсояи худ — Точикистон ва Кирғизистонро бо ҳар баҳонае таҳти фишор қарор медиҳад.Монеътарошии давлати Тошканд дар масири сохти неругоҳи барқи обии Роғун мучиб шудааст, ки тайи ду се соли охир ба иқтисоди Точикистон садҳо милён доллар зарару зиён ворид шудааст.Тавакқуфи вагонҳо, бастани роҳҳо ва қатъи интиқоли газ мардуми Точикистонро дар остонаи фочеаи инсонй қарор додааст.Ин ҳама дар ҳолест, ки тамоми ниҳодҳои фаъол дар қаламрави Шуравии собиқ, ки Точикистон аз аъзои фаъоли онҳост, густариш ва таҳкими ҳамгароиҳо ва таъмини суботу амнияти шаҳрвандонро аз авлавияти вазифахои худ эълом кардаанд.Дар ҳамин ҳол Владимир Жарихин, муовини раиси Пажуҳишгоҳи кишварҳои Иттиҳоди давлатҳои мустақили Русия, дар ҳимоят аз амалкарди Маскав мегуяд, муносиботи сарди Тошканду Душанбе, як масъалаи комилан хусусй миёни ду кишвари ҳамсоя аст ва то ҳол ҳеч як аз ин ду кишвар барои рафъи мушкилоташон ба Русия мурочиат накардаанд, то Русия дар ҳали ин масъала миёнчигарй кунад.Аммо воқеият он аст, ки ҳам Русия ва ҳам дигар қудратҳои ғарбй, ки бо шиорҳои мухталифи демократй, таҳкими ҳамгароиҳо ва … вориди Осиёи Марказй шудаанд, дар асл ҳадафҳои стротегии худро дунбол мекунанд.Дар мачмуъ дилсардй ва ноумедии давлати Душанбе аз тарзи фаъолияти ниҳодҳои таҳти рҳбарии Маскав ба тадрич бар фосилаи миёни Маскав ва Душанбе хоҳад афзуд. Аммо вобастагиҳои Точикистон аз Русия, ки ҳузури ҳудуди як миллион коргари точик дар шаҳрҳои мухталифи Русия аз он чумла аст, дар айни ҳол Душанберо дар мадори сиёсатҳои Кремл нигоҳ доштааст. Табиист, ки чунин вазъияте барои ҳамеша боқй нахоҳад монд.

Точикистон ва Кирғизистон: дар масири талошҳои муштарак

Дар нишасти кумиссиюни байниҳукуматии Точикистон ва Қирғизистон, ки рузи 6 феврали соли чорй оғоз ба кор кард, масоли марбут ба таъйини хати марзй миёни ду кишвар мавриди баҳсу баррасй қарор хоҳад гирифт.Кабл аз ин нишаст мақомоти точик гуфта буданд, ки Точикистон ва Қирғизистон дар мавриди марзҳои муштарак мушкилоти чандоне бо ҳам надоранд.Аз чумла Низомиддин Зоҳидов, маовини вазири умури хоричаи Точикистон гуфт, то кунун 50 дарсади манотиқи марзии ду кишвар аломатгузорй шуда, дар мавриди манотиқи боқимонда низ тақрибан мавозеъи ду тараф ҳамсонанд.

 Точикистон ва Қирғизистон як ҳазор километр марзи муштарак доранд ва бар асоси асноди ба имзорасида миёни ду тараф, 471 километр аломатгузорй шуда, дар мавриди бархе манотиқи марзй ихтилофи назарҳое вучуд дорад.Аз чумла дар марзи миёни ду вилояти Ботканд(Қирғизистон) ва Суғд(Точикистон) манотиқи мавриди баҳс вучуд дорад, ки борҳо боиси низоъ миёни ду тараф шудааст.Аммо мақомоти ду тараф ҳамеша талош кардаанд, ки ин низоъҳоро дар нутфа хомуш кунанд, зеро имруз Бишкек ва Душанбе ба хубй медонанд, ки мушкилот ва масоили муштараке доранд, ки ҳаллу фасли онҳо фақат дар гарави талошҳо ва ҳамкориҳои дучониба аст.Хам Точикистон ва хам Қирғизистон дар мукоиса бо дигар кишварҳои минтақа иқтисоди заъифе доранд ва бахши аъзами будчаи ин кишварҳо ба қарз, эътибор ва сармоягузориҳои хоричй устувор аст Вучуди фасоди молй дар сохторҳои ҳукуматй, иқтисоди ҳар ду кишварро дар ботлоқи буҳронҳо қарор дода, кишварҳо ва ниҳодҳои сармоягузорро дилсард кардааст.Яке аз охирин маврид дар ин замина он аст, ки ду соли пеш 97 миллион доллар, ки Сандуқи байналмилалии пул барои мубориза бо фақр ба Точикистон дода буд, бе ному нишон нопадид шуд ва масъулони точик натавонистанд санаде дар мавриди харочоти ин маблағ ироа диҳанд.Дар Қирғизистон низ Курмонбек Боқиев ва аъзои хонаводааш бо дар даст гирифтани вазифаҳои калидй, сарвату дороиҳои ин кишваррро ғорат карда, дар бисёре аз маворид бахшҳое аз кумакҳои  хоричиро ба ҳисобҳои шахсии худ дар бонкҳои хоричй мерехтанд..

     Умумиятҳои мавчуд ду кишвари Точикистон ва Қирғизистонро бар он доштааст, ки дар рафъи мушкилоти мавчуд, зимни бакоргирии зарфият ва имкониятҳо, фаъолиятҳои худро низ ҳамоҳанг кунанд.Ба далели мавқеияти чуғрофиёйи ва ҳаммарзй бо Афғонистон, ҳамчунин авзои кунунии минтақа, ҳамкориҳои амниятии Бишкек — Душанбе бештар аҳамият касб кардааст.Моҳи сентябри соли 2011 миёни вазоратҳои дифоъи ду кишвар қарордоди ҳамкориҳои низомй барои соли 2012 ба имзо расид.Бар асоси ин қарордод сохторҳои амниятии Точикистон ва Қирғизистон бо баргузории тамриноти муштарак тавони дифоъйии худро дар муқобила бо таҳдидҳои эҳтимолй, тақвият мекунанд ва то кунун дар ин росто чандинй тамриноти муштарак баргузор кардаанд.Бо ин ҳол аслитарин маврид дар муштаракоти давлатҳои Бишкек ва Душанбе вобастагии энержии онон бо Русия(ду кишвар 90 дарсади сухти худро аз Русия ворид мекунанд) ва вучуди мушкилоти фаровон дар масири ичрои тарҳҳои гидруэнержии ду тараф аст.Дар ин миён мухолифатҳои Узбакистон ба сохти неругоҳи «Камбарота» дар Кирғизистон ва «Роғун» дар Точикистон ин ду кишварро дар гири маосили зиёде дар бахшҳои мухталифи иқтисод кардааст.Ахиран мухолифатҳои Тошканд дар ин замина ба як абзори фишор ба ду кишвари ҳамсоя табдил шудааст ва осебҳои бештаре ба Точикистон ворид шудааст.Аз чумлаи ин осебҳо муҳосираи иқтисодии Точикистон аст, ки на танҳо мучиби афзоиши нархи маҳсулот дар бозорҳо шуда, балки ичрои тарҳҳои муҳими иқтисоди ин кишвар ва фаъолиятҳои корхонаҳои бузургро то ҳадди зиёде халалдор кардааст.Умед ва интизороти Бишкек ва Душанбе ба мусоидат ва миёнчигариҳои Маскав чиҳати ҳалли мушкилоти мавчуд дар равобит бо Тошканд бароварда нашуд, ҳатто дар ҳолатҳое Русия ошкоро аз мавозеи Узбакистон дифоъ кард.Ҳамин амр боис шуд, ки Қирғизистон ва Точикистон ба дунболи пуштибони дигаре бароянд ва ин раванд ононро ба ҳамкориҳои бештаре бо Амрико тарғиб кард.Вошингтан низ бо дарки мавқеияти ин ду кишвар ва камтаваччуҳии Кремл ба онҳо, ҳамкориҳо бо Бишкек ва Душанберо дар заминаҳои мухталиф густариш дод.Ин ҳамкориҳо замоне ки вориди бахшҳои ҳассосе назири ҳамкориҳои амниятй ва низомй шуд, давлатмардони русро ба вокуниш водошт.Нишасти ғайрирасмии сарони кишварҳои узви Паймони амнияти чамъй дар Маскав(декабри соли 2011) ва имзои асноди чадиди ин Паймон тавассути ҳамаи раисони чумҳури ҳозир дар ин нишаст, аз чумлаи ин вокунишҳо буд.Агарчй Русия  имзо гузоштани Ислом Каримов ба ин аснодро пирузии бузурге барои худ таъбир кард, аммо нигаронии худ аз иқдомоти отии Бишкек ва Душанбе мабнй ба идомаи ҳамкориҳои низомй бо Амрикоро пинҳон надошт.Давлати пешини Қирғизистон дар як иқдоми ба истилоҳ ғофилгирона, бо ивазкунии унвони пойгоҳи «Манас» ба марказй транзити байналмилай, тавонист ҳамкориҳои низомй бо Амрикоро идома диҳад, бе он ки ҳассосияти Маскавро барангехта бошад.Русия аз он бим дорад, ки Точикистон низ бо сиёсатҳои мушобеҳе фурудгоҳи «Айнй»ро дар ихтиёри ҳавопаймоҳои амрикойи қарор диҳад. Албатта Русия барои эъмоли фишор ба ду кишвари Точикистон ва Кирғизистон фишангҳое дар ихтиёр дорад, ки  коргарони муҳочир аз ин чумлаанд ва давлатмардони рус тобистони гузашта, замоне ки масъалаи халабонҳо миёни Маскав — Душанбе буруз кард, ин баргаро ба бозй дароварданд ва Точикистонро таҳти фишор қарор доданд.Албатта танҳо бакоргирии фишор наметавонад дар пешбурди сиёсатҳо корсоз бошад ва Маскав бархе имтиёзотро низ дар назар гирифтааст, то ин ду кишвари муҳими Осиёи Марказиро дар маҳдудаи нуфузи худ нигоҳ дорад.Ваъдаи пазируфтан ба Иттиҳоди гумрукй аз ин чумла аст, ки мақомоти Маскав ду кишвари Точикистон ва Кирғизистонро дар авлавият қарор додаанд.Аммо воқеият ин аст, ки дар муқоиса бо Кирғизистон, Точикистон камтар мавриди ба истилоҳ тараҳҳуми Маскав қарор гирифтааст.Дар шароите ки Русия ба изои ҳамкориҳои низомй, ба Кирғизистон маводи сухти бидуни андоз содир мекунад, аммо дар ин замина ҳеч гузаште барои Точикистон қоил нест. Тайи ду соли ахир дар қиёс бо Кирғизистон, Точикистон маводи сухтро бо кимати гаронтар аз Русия ворид мекунад ва музокироти тарафҳо дар ин замина натичаи матлубе барои Душанбе ба ҳамроҳ надоштааст.Аз ин ру Душанбе талош кардааст то вобастагиҳои энержй аз Русияро рафъ кунад, аммо дар соли 2011 миқдоре сузишворй аз дигар кишварҳо ворид кард ва фақат 10 дарсад аз мизони ин вобастагиҳоро коҳиш дод.Дар чорчуби талошҳо барои пойин овардани қимати маводи сухт, 25 январи соли чорй Гул Шералй, вазири энержии Точикистон ба Маскав сафар ва бо мақомоти рус музокира кард.Натичаи ин музокирот он буд, ки Русия ҳозир нашуд як миллион тон сузишворй бидуни молиёт ба Точикистон содир кунад ва фақат барои содироти 179 ҳазор тон ризоят дод.Аз раванди таҳаввулоти марбут ба ин масъала бармеояд, ки Русия дар сурате сузишвории мавриди ниёзи Точикистонро бидуни молиёт ва бо қимати муносиб таъмин мекунад, ки агар Душанбе дар мавриди бархе аз масоили сиёсй ва низомй, аз чумла бозгашти марзбонони рус ба марзи Точикистону Афғонистон, истифодаи ройгони Русия аз фурудгоҳи «Айнй» ва ба 49 сол тамдид кардани истиқрори пойгоҳи низомии Русия, эъломи ризоят кунад.

 Хам Точикистон ва ҳам Кирғизистон коҳиши вобастагии энержй аз Русияро ба таври чиддй дар дастури кор қарор додаанд.Кирғизистон бештар аз Точикистон пайомадҳои дардноки таҳрими сузишворй тавассути Русияро тачриба кардааст ва суқути давлати Курмонбек Боқиев тасдқи ин гуфтаҳо аст. Агарчи дар ду кишвар умури иктишофй идома дорад, аммо бино ба бароварди коршиносон истихрочи нафт ниёзманди сармоягузориҳои калон аст ва адами сармояи мавриди ниёз, суръати ин  равандро кунд кардааст.Бо вучуди ин, ду кишвари ҳамсоя мусаммам ба ҳамкориҳои муштарак дар чиҳати ҳаллу фасли масоили энержй ҳастанд, амре ки роҳи ҳалли он дар ҳамгаройиҳои минтақайи нуҳуфтааст.Ба баёни дигар агар Точикистон ва Кирғизистон, ки соҳибони манобеи фаровони об дар минтақа ҳастанд, бо Узбакистон, Казоқистон ва Туркманистон, ки аз манобеи саршори нафту газ бархурдоранд, канор оянд, аз вобастагии энержй ба Русия нишоне боқй нахоҳад монд.Аз ин ру дарк кардан душвор нест, ки идомаи ихтилоф миёни кишварҳои минтақа баргирифта аз манофеи Маскав аст ва бақо ё рафъи ин ихтилофот низ то ҳадди зиёде вобаста ба амалкарди Русия аст.

 Бо таваччуҳ ба мавозеи ҳамсони Душанбе Бишкек дар мавриди бисёре аз масоили минтақайи, интизор меравад, ки масъалаи марзй миёни ду кишвар дар ояндаҳои наздик ҳаллу фасл хоҳад шуд.

Осиёи Марказй дар гирдоби рақобати қудратҳо

Омодагиҳо ба интихоботи раёсати чумҳурии Амрико дар ҳоле оғоз шудааст, ки довталабон барои ширкат дар ин интихобот дар чорчуби тарҳи яккатозии Амрико бар чаҳон, тақвияти ҳузур дар Осиёи Марказиро матраҳ мекунанд ва аз ин мавзуъ ба унвони аслитарин бахш дар сиёсати хорчии худ ёд мекунанд.Аз чумла Митту Ромнй(Mitt Romney), номзади чумҳурихоҳон дар яке охирин суханрониҳои худ таъкид кард, ки дар сурати тасадди пусти раёсати чумҳурй Осиёи Марказиро аз сиёсатҳо ва иқдомоти худхоҳонаи Русия озод хоҳад кард.

Вай бо ишора ба аҳамияти Осиёи Марказй барои Амрико гуфт, тақвияти ҳамкориҳо аз чумла дар бахши низомй, ки кумакҳои низомй, омузиши кодрҳои ҳирфаи барои артишҳои миллй, тачҳизи сохторҳои низомй ва … шомили он хоҳад буд, имкон хоҳад дод, ки ҳузури Русия дар минтақа заъиф ва камранг шавад.Ин суханон дар ҳоле садо медиҳанд, ки Барак Абама, раиси чумҳур ва дигар мақомоти амрикойи борҳо таъкид кардаанд, ки ҳаргиз қасди боқй мондан дар Осиёи Марказиро надоранд.Аз ин ру ин ибрози назарҳо парда аз руи тарҳҳои геостротегии Амрико, бармедорад ва тадиқи он аст, ки тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» тарҳе ба истилоҳ ташрифотй набуда, балкй бахше аз сиёсати тавсаъаталбонаи Амрико хоҳад буд ва хуручи низомиёни амрикойи аз Афғонистон ба навъе оғози амалй шудани ин тарҳ хоҳад буд. Изҳороти Ромнй дар ҳоле садо медиҳад, ки Русия низ бар он шудааст чойгоҳи худ дар Осиёи Марказиро эҳё кунад ва Владимир Путин ба унвони барномаҳои қабл аз интихоботии худ, бахше аз тарҳҳои Маскав дар мавриди Осиёи Марказиро эълом кард.Владимир Путин бо эъломи таъсиси Иттиҳодияи Авруосиё ин паёмро барақибони Маскав иблоғ кард, ки Русия ба таври чиддй аз ҳақи худ дар муъодилоти байналмилалй дифоъ хоҳад кард.Аммо ибрози назарҳои мақомоти амрикойи дар мавриди муқобила бо Русия дар Осиёи Марказй, дар пасманзари истиқрори сомонаи мушакии Амрико дар Аврупойи шарқй чиддитар аз эъломияҳои мақомоти русй ба назар мерасад.
Дар поёни ҳазораи дуввум бисёре аз назарияпардозони амрикойи пешбинй мекарданд, ки қарни 21 қарни Амрико хоҳад буд ва Вашингтон идоракунии чаҳонро ба даст хоҳад гирифт.Чорч Фридман ва Мередит Фридман аз чумлаи назарияпардозони амрикойи ҳастанд, ки мутмаъинанд дар қарни 21 калиди ҳамаи чангҳо ва дар кул ояндаи башарият дар дасти Амрико хоҳад буд.Тарҳи «Осиёи Миёнаи Бузург» дар соли 2001 ба вучуд омад ва моҳияти аслии он ташкили иттиҳоди чадиди кишварҳои Осиёи Марказй, Афғонистон ва Осиёи чанубй бидуни мушорикати Русия ва Чин аст.Ичрои ин тарҳ имкон хоҳад дод, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико на фақат кишварҳои Осиёи Марказиро аз оғуши Русия ва Чин раҳо кунад, балкй ба таври қатъй дар минтақа мустақар шуда, Осиёи Марказиро ба қаймумияти худ табдил диҳад.Фредерик Старр, раиси институти Осиёи Марказй ва Қафқози вазорати хоричаи Амрико, аввалин касе буд, ки тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» ро ифшо ва аҳдофи Кохи сафед дар ин заминаро ташреҳ кард.Дар соли 2005 Кандализа Райс, вазири умури хоричаи вақти Амрико бо судури фармоне масъулияти иртибот бо панч кишвари Осиёи Марказиро аз дафтари умури кишварҳои Аврупо ва Авруосиё ба дафтари умури кишварҳои Осиёи Чанубй вогузор кард.Ин иқдом байнгар аз таваччуҳи вижаи Вашингтон ба минтақаи Осиёи Марказй аст, ки имруз шоҳиди афзоиши бештари он ҳастем. Кандализа Райс дар бораи аҳамияти Осиёи Марказй ва Чанубй гуфта буд, ин минтақа конуни буҳрон ва нооромиҳо не, балки маҳалли фурсатҳои тоза аст.Вай дар тавчеҳи суханони худ гуфта буд, боястй дар қадами аввал фасоди молй, мазоҳири ноамнй, ифротгаройи мазҳабй ва миллй, қочоқи маводи мухаддир, бесуботии ичтимоъй ва ихтилофот миёни Ҳинду Покистон аз байн бардошта шавад.Тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» чойгоҳи вижа е дар сиёсати хоричии Амрико дорад ва дар навбати аввал ин тарҳ пешбинй мекунад, ки Покистон ва Ҳинд ба унвони шарикон ва муттаҳидони Амрико дар минтақа, аз ноҳияи энержй таъмин бошанд ва равобити гарми Вошингтан бо Исломобод ва Деҳлии нав барқарор бимонад.Дар ин росто иқдомоти зиёде анчом шудаанд, аммо натоичи ончуноние ба ҳамроҳ надоштанд ва Кохи сафед бо сармоягузориҳои калон ва ваъдаҳои кумакҳои молй ба кишварҳои Осиёи Марказй, талош дорад ризояти ононро барои мушорикат дар тарҳҳои худ, касб кунад.Ба ақидаи тарроҳони амрикойи муҳаррики аслии таҳаққуқи барномаҳои Амрико дар минтақа Казоқистон, Кирғизистон,Точикистон, Ҳиндустон ва Покистон хоҳанд буд ва ин тарҳ ба солҳо талош ва сармоягузориҳои калон ниёз дорад, то битавон дасти Русия ва Чинро аз Осиёи Марказй барои ҳамеша кутоҳ кард.
Назарияпардозони тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» дар ибтидои тадвини ин тарҳ дар мавриди мухолифон низ ибрози назарҳое карда буданд ва ба ақидаи онон аслитарин мухолиф ва рақиби тарҳи мазкур Созмони ҳамкории Шонгҳой хоҳад буд.Ин созмон ки дар айни ҳол қалби Осиёро дар ихтиёр дорад, дар садад аст бо чазби Ҳинд, Покистон ва Эрон мавқеъи худ дар минтақаро комилан таҳким кунад.Баъд аз он ки Русия дар мавриди таҳаррукоти ахири Амрико дар Осиёи Марказй вокуниш нишон дод, инак Чин низ дар ин замина вокуниш нишон дод.Ахиран аъзои раёсати ҳизби комунисти Чин дар ибрози назарҳои чудогона Амрикоро омили аслии бесуботй дар ҳавзаи Осиё ва уқёнуси Ором хонданд.Дар ин ибрози назарҳо омадааст, Барак Абама, раиси чумҳури Амрико вақте дар бораи зарурати таҳкими ҳузури низомии Иёлоти муттаҳида дар Осиё сухан гуфт, на фақат Эрон, балкй Чинро мадди назар дошт.Таҳлилгарони ширкати FXClearing дар мақолае, ки интишороти ҳизби камунисти Чин мунташир кард, навиштанд, агарчй мақомоти амрикойи ба каррот гуфтаанд, ки ҳузури низомии Вошингтан алайҳи Чин нахоҳад буд, аммо таҳкими ҳузури низомии Амрико дар Осиё ва уқёнуси Ором, ки аз соли 2009 суръати бештаре касб кард, қабл аз ҳама алайҳи Пекин равона шудааст.Агарчи масъулони интишороти ҳизби комунисти Чин гуфтаанд дидгоҳи муаллифони мақола назари шахсии онҳост, аммо ин мавзуъ пушида нест, ки Чин ба таври чиддй таҳаррукоти низомии Амрико дар минтақаро дунбол мекунад ва густариши ҳузури низомии Вошингтан дар минтақаро ба нафъи худ намедонад.
Нигарониҳо аз густариши ҳузури низомии Амрико дар минтақа дар ҳоле матраҳ мешаванд, ки бархе маҳофил дар Русия ин иқдоми Пентагонро дар чорчуби барномаҳои зиддиэронии Кохи сафед арзёбй мекунанд ва мегуянд Амрико қасд дорад ҳалқаи муҳосираи Чумҳури Исломиро тангтар кунад.Ин маҳофил бо ишора ба ихтисоси 120 миллиард доллар барои барномаҳои низомии Афғонистон, таъкид мекунанд кишварҳои Осиёи Марказй барои касби ҳарчй бештари саҳми худ, талош мекунанд ҳамкорй бо Амрикоро густариш диҳанд.Коршиносони рус мегуянд ҳар як аз кишварҳои Осиёи Марказй, ба вижа Узбакистон ва Точикистон аз Русия дилсард шудаанд ва ба ин умеданд, ки бо кумаки Амрико битавонанд барномаҳои худ дар минтақаро таҳаққуқ бахшанд.Амрико бахши аъзами силоҳ ва тачҳизоти низомии худро ки аз Афғонистон хорич мекунад, ба Узбакистон ва бахшеро ба Точикистон хоҳад дод.Ба бовари коршиносони рус ниёзе ки Точикистон дар мархалаи кунунй ба Амрико дорад, дар пуштибонии Бонки чаҳонй аз тарҳи сохти неругоҳи Роғун хулоса мешавад ва азэхтимол дур ба назр мерасад, ки давлати Раҳмон шонси кунуниро нодида гирад.Хамчунин дигар кишварҳои Осиёи Марказй заъфҳое доранд, ки Амрико дар ҳоли баҳрабардорй аз онҳо мебошад. Аз ин ҳама таҳаввулот бармеояд, ки Осиёи Марказй дар мархалаи кунунй ба конунй сиёсатбозиҳои геополитикй табдил шудааст ва ин амр баргирифта аз набудани иттиҳод ва ҳамбастагй миёни кишварҳои минтақа аст ва то замоне ки ихтилоф миёни ин кишварҳо боқй ҳаст, онҳо ҳамчунон абзори дасти қудратҳо боқй хоҳанд монд.

Осиёи Марказй ва бист соли амалкарди Русия

Рузи 25 декабри соли 1991 Михаил Горбачев, аввалин ва охирин раиси чумҳури Иттиҳоди Шуравй ба таври расмй эълом кард, ки аз ин ба баъд давлате бо номи СССР(Иттиҳоди чамоҳири сотсиалистии Шуравй) вучуд надорад.Албатта ин абарқудрат хеле пештар аз ин, рузи 8 декабр фуру пошида буд ва дар ин руз сарони се чумҳурии Русия, Белорус ва Украина бо имзои санаде қарордоди соли 1922 ро, ки сароғози таъсиси Иттиҳоди Шуравй буд, бекор ва таъсиси Иттиҳоди давлатҳои мустақилро эълом карда буданд.

Рузи 21 декабри дар Алмаато, пойтахти пешини Қазоқистон сарони ҳашт чумҳурии Арманистон, Озарбойчон, Қазоқистон, Қирғизистон, Точикистон,Туркманистон, Узбакистон ва Молдова дар як нишасте ба паймони сечонибаи Русия, Белорус ва Украина ҳамроҳ шуданд. Каме дертар, дар рузҳои поёнии декабр Гурчистон низ ба ин паймон ҳамроҳ шуд.Ба ҳамин тартиб абарқудрате бо номи Шуравй аз нақшаи чаҳон ғайб зад.Имсол аз ин руйдоди муҳими даҳаи поёнии қарни 20 бист сол сипарй шуд ва тайи ин муддат Русия ҳамвора талош кард, то ба ҳар василаи мумкин нуфуз ва чойгоҳи худ дар ин қаламрави азимро ҳифз кунад, аммо воқеият ин аст, ки Маскав дар расидан ба ин ҳадаф муваффақ набудааст.Ин бемуваффақиятии Русия бо вуруди бозигарони чадид аз ғарбу шарқ ба қаламрави Шуравии собиқ, такмил шудааст.Имруз дар қаламрави абарқудрати собиқ ниҳодҳои мухталифе амал мекунанд, ки умдатан таҳти мудирияти Русия қарор доранд ва ҳама дар ростои ҳифзи ҳамгаройи миёни ба истилоҳ чумҳуриҳои дар гузашта бародар таъсис шудаанд. Аммо фаъолияти ин ниҳодҳо то кунун натавонистааст он интизоротеро ки муассисон дар оғози таъсис доштанд, бароварда кунад.Ин амр сабабҳои мухталифе дорад, ки ба назар мерасад аслитарини он адами барномаи дақиқ ва мунсачими Маскав дар амри тақвияти ҳамгаройи миёни чумҳуриҳои собиқи Шуравй, аст.Аз суи дигар, гузашти 20 сол собит намуд ки аксари давлатмардони Русия ҳануз наҳваи бархурд бо давлатҳои истиқлолёфта аз Шуравиро намедонанд ва мавқеи зургуйии онон акнун гуши шунаво надорад ва бар фосила миёни Маскав ва ин кишварҳо меафзояд, ки дар айни ҳол шоҳиди он ҳастем. Агар амалкарди Русия дар мавриди ҳифзи ҳамгаройи дар қаламрави Шуравии Собиқ мавриди арзёбй қарор гирад, мебинем ки Маскав бидуни ҳеч барнома ё пажуҳише, бар асоси ҳамон меъёрҳои замони комунистй равобит бо чумҳуриҳои ин қаламравро дунбол кардааст.Дар ин миён Маскав ҳеч омодагие барои муқобила бо вуруди рақибон ба маҳдудаи чуғрофиёи Шуравй надошт ва чун худ низ дар гири мушкилоти дохилй буд, натавонист аз ба истилоҳ тачовузи қудратҳои шарқу ғарб ба он чи ки қаламрави суннатии нуфузи худ мегуфт, дифоъ кунад.

Дар моҳи августи соли 2008 вақте ки бар сари баҳси истиқлолияти Осетиёи чанубй, Русия ба Гурчистон ҳамлаи низомй кард, шарикони Маскав дар қаламрави Шуравии собиқ ба фикри бозтаърифи равобити худ бо Русия бар омаданд.Ин амалкарди Маскав собит намуд, ки Русия дар пайи дифоъ аз манофеи худ, ҳатто ба шарикони қадимиаш ҳам гузаште нахоҳад кард.Узбакистон бештар аз дигар кишварҳои пасошуравй дарси равобит бо Кремлро хонд ва он гуна рафтор кард, ки Маскав дар қиболи Тошканд анчом медод.Яъне давлати Тошканд дар равобит бо Русия аз ҳамон масире гом бардошт, ки Маскав мепаймуд:қарордодҳо бо Маскав имзо мекард, аммо бо таваччуҳ ба манофеи худ, барои ичрои он қарордодҳо амал мекард.Хосили чунин рафтор аст, ки имруз Узбакистон камтар вобастагиҳое ба Маскав дорад ва дар ҳамкорй бо Ғарб низ манофеи зиёде касб кардааст.Казияи халабонҳо миёни Русия ва Точикистон охирин намуна аз зургуйии Маскав дар қиболи шарикони худ дар қаламрави Шуравии собиқ буд.Дар ин фароянд амалакарди Русия тасдиқи ин ҳақиқат буд, ки Точикистонро ба унвони давлати соҳибистиқлол қабул надорад.Зеро дар мавриди ба ин монанд, ки шаҳрванди Русия ба чурми нақзи қонун дар Амрико маҳкум шуд, ё дигар шаҳрванди ин кишвар дар Чин маҳкум ба қатл шуд, кучактарин вокунише нишон надод.Дар чун вазъе сиёсатмадорони рус қасд доранд иттиҳоди чадиде бо номи Авруосиё таъсис диҳанд, ки баробарии ҳамаи кишварҳои узвро танзим ва тазмин кунад.Агарчй дар нишасти ғайрирасмии сарони Иттиҳоди давлатҳои мустақил дар Маскав(20 декабри соли 2011) ҳамаи сарони кишварҳои ширкаткунанда ризояти худро дар мавриди таъсиси Иттиҳодияи Авруосиё эълом карданд, аммо бояд мунтазир монд, ки амалкарди онҳо дар қиболи ин паймон чй гуна хоҳад буд.Зеро ончй Русия ба кишварҳо дар чорчуби ин ниҳоди дар ҳоли таъсис ваъда дода, Гарб ба саркардагии Амрико дар ҳоли ичрои он аст.Аз суи дигар имруз кишварҳои минтақа эътимоди даҳ соли қабл бо Русияро надоранд.Ба илова, дар канори давлатҳо, миллатҳо низ ба сиёсатмадорони русй беэътимод шудаанд, зеро ниҳодҳои таҳти сарпарастии Маскав натавонистаанд оддитарин интизороти ин чомеъаҳоро бароварда кунанд.Ба унвони намуна ҳануз яке аз масоили доғ дар равобити Маскав бо кишварҳои Осиёи Марказй — сарнавишти муҳочирони корй, ки Русия бештарини судро аз онҳо мебарад, ҳалнашуда боқй мондааст ва мақомоти Кремл ҳозир нестанд ин равандро дар чорчуби қонунҳо танзим кунанд.Хамчунин неруҳои ислоҳталаби Осиёи Марказй аз бархурди Маскав ба хостаҳои онон дилсард ва ноумед шуданд ва дигар қаламрави Русияро макони амне барои фаъолиятҳои зиддидиктатории ҳокимонашон намедонанд.Тайи солҳои охир Русия дар чорчуби муомилаҳои сиёсй, борҳо мухолифони давлатҳои Осиёи Марказиро ба кишварҳояшон истирдод кардааст.

Гузашти бист сол аз фурупошии Шуравй собит намуд, ки Маскав ҳеч барномае барои ҳамкорй бо кишварҳои қаламрави Шуравй надоштааст ва ҳануз ҳам чунин барномае таҳия нашудааст. Сиёсатмадорони рус умдатан бар пояи авзои мавчуд дар ин ё он кишвар, ки аз тариқи расонаҳо огоҳ мешаванд, ё худ чунин вазъеро шакл медиҳанд, наҳваи равобит бо он кишваррро таъриф мекунанд, амре ки нокомии он ниёз ба санаде надорад.Имруз бархе таҳлилгарони рус иддаъо мекунанд, ки бо аз қудрат рафтани Назарбоев дар Остона ва Каримов дар Тошканд, фурупошии давлатҳо дар Осиёи Марказй оғоз хоҳад шуд.Хамин таҳлилгарон давлатҳои кунунии Осиёи марказиро ҳукумати хонаводаҳо бар миллатҳо медонанд ва мегуянд дар Казоқистон хонавода ва наздикони Назарбоев, дар Узбакистон хонавода ва пайвандони Каримов ва дар Точикистон Раҳмон ва хешу табораш бо ном давлатҳое ташкил кардаанд ва фақат ба фикри сарватчамъкунй мебошанд. Рузи 12 декабр дар Маскав мизи гирде бо ҳузури коршиносони рус баргузор шуд, ки дар он бурду бохтҳои сиёсати Русия дар Осиёи Марказй мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт.Аксари таҳлилгарон бар ин нукта таъкид доштанд, ки Маскав ҳеч барномае дар мавриди муносибат бо кишварҳои ин минтақаи муҳимро надорад ва бархурди ҳануз комунистгунаи мақомоти Маскав бо давлатҳои соҳибистиқлол чуз сардии равобити ин кишварҳо бо Русия, ҳосиле ба ҳамроҳ надоштааст.Амалкарди Русия дар қаламрави Шуравии собиқ баёнгар аз ин воқеият аст, ки Маскав талош кардааст бе харч ва дар ҳолатҳое бо истифода аз зур ва  фишор, ба хостаҳои худ даст ёбад.Хамин амр, ки мо шоҳиди он дар рафтори Русия дар қиболи Точикистон ва Кирғизистон будем, боиси нокоми сиёсатҳои Маскав дар Осиёи Марказй шудааст.Имруз Амрико бо истифода аз ҳамин заъфи сиёсатгузориҳои Кремл ва бо харочоти ҳангуфте тавонистааст дар Осиёи Марказй нуфуз кунад ва манофеи Русияро ба таври мустақим таҳдид кунад.Дар арсаи байналмиллал низ Русия дар баробари Амрико кам овардааст ва Вошингтан Маскавро ҳаргиз ба унвони абарқудрате қабул надорад. Нотавонии Русия дар нақшофарини дар таҳаввулоти Ховари Миёна далеле бар ҳамин гуфтаҳост.Дар чунин шароите Владимир Путин бо барномарезиҳои густарда қасд дорад ба кохи Кремл бозгардад ва чойгоҳи Русияро дар арсаи чаҳонй эҳё ва бозсозй кунад.Тарҳи эчоди Иттиҳодияи Авруосиё аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст.Аммо акнун авзоъ дар минтақа ва чаҳон тағйир кардааст ва  дар Осиёи Марказй низ ба Маскав беэътомодй дар ҳоли ташдид шудан аст.

Қазоқистон ва имтиҳоне ғайримунтазира

Рузи 16 декабр, дар рузи бистумин солгарди истиқлоли Қазоқистон шаҳри Жанаозени ин кишвар ба майдони даргириҳо миёни нафтчиёни муиътариз ва неруҳои интизомй табдил шуд.Бар асоси гузоришҳо теъдоди кушташудагон дар ин беназмиҳо аз 11 нафар то 70 нафар эълом шудааст.Холмуҳаммад Қосимов, вазири кишвари Қазоқистон дар охорин мусоҳибаи худ(18 декабр) шумори кушташудагонро 11 нафар ва захмиёнро 80 нафар эълом кард ва тазаккур дод, 70 тани дигар боздошт шуданд.Вай афзуд дар миёни захмиҳо 6 тан аз неруҳои пулис низ ҳастанд.Ин дар ҳолест, ки Айнур Курманов, раҳбари ҳаракати сотсиалистии Қазоқистон дар суҳбат бо хабарнигорон теъдоди куштаҳоро 70 тан эълом ва гуфтааст 3 маъмури пулис низ кушта шуданд.Ин мухолифи давлати Остона теъдоди захмиҳоро 500 нафар эълом ва таъкид кардааст, сохторҳои интизомии Қазоқистон барои фаъолони ин эътирозот парвандаҳои чинойи ифтитоҳ кардаанд. Дар ҳоле ки гузоришҳои бархе расонаҳо аз густариши нооромиҳо ба дигар шаҳрҳо аз мунташир шудааст, вазири кишвари Қазоқистон дар як мусоҳибаи телевизионй иброз дошт ки ба беназмиҳо поён дода шуда, шаҳр таҳти назорати комили мақомоти давлатй қарор дорад ва зиндагии одди ба шаҳр боз гаштааст.Ин мақоми қазоқ афзуд омили аслии нооромиҳо коргарони барканоршуда буданд, ки юниформҳои қирмиз бо навиштачоти «Казмунайгоз» пушида буданд. Асхат Доулбоев, додситони кулли Қазоқистон дар мавриди омилони беназмиҳо гуфт, ба издиҳоме ки барои тачлил аз 20 умин солгарди касби истиқлоли кишвар дар майдон гирди ҳам омада буданд, гуруҳи арозилу авбош ҳамла карданд ва иқдом ба зарбу лати мардум карданд. Додситон афзуд, ин афрод ба ҳушдорҳои пулис дар мавриди мутаваққиф кардани беназмиҳо таваччуҳ накарданд ва автобус, меҳмонхона ва дигар идороти давлатиро ба оташ кашиданд ки пулис мачбур ба бархурди чиддитар бо ин афрод шуд. Дар шароите ки дар бораи омилони ошубҳои ахири шаҳри Жанаозен ва теъдоди осебдидагони ин ҳаводис ахбори зидду нақиз мунташир мешавад, бархе сойтҳои интернетии мустақил ва нимарасмй аз даст доштани «хоричиён» дар ин беназмиҳо парда бардоштанд.Бар асоси матолиби ин манобеъ қабл аз вуқуъи нооромиҳо афроди хоричй, ки гуфта мешавад аз сафорати Амрико дар Остона, пойтахти Қазоқистон буданд, ба ин шаҳр омаданд ва бо муътаризон музокироте анчом доданд.Албатта дар мавриди он ки ин афрод амрикойи буданд ё хайр, дидгоҳҳо мутафовутанд, аммо нуктаи иштирокашон он аст, ки ин афрод бо англисй возеҳ ҳарф мезаданд ва суҳбатҳои тулоние бо коркунони норозй доштанд.Дигар мавзуе ки дар матолиби ин сойтҳо чалби таваччуҳ мекунад, он аст, ки оғозгари беназмиҳо на муътаризон, балки гуруҳҳои мусаллаҳе буданд, ки ҳувияташон мушаххас нест.Ҳамин манобеъ мегуянд, руйдодҳои ахири Қазоқистон сенориёи Амрико ба манзури аз саҳанаи сиёсй дур кардани Назарбоев аст ва ин як тамринест, ки хадамоти вижаи Амрико бо нусхабардории бархе маворид аз таҳаввулоти ахири кишварҳои арабй, онро ба озмоиш гузоштаанд.Дар идомаи ҳамин дидгоҳ ба даст доштани Туркия низ дар ин сенариё ишора мешавад.Мақомоти расмии қазоқ дар ин минтақа низ даст доштани коркунони муътариз дар беназмиҳоро қотеъона рад ва таъкид карданд, дар рузи чашни истиқлол як чанги воқей ба вуқуъ пайваст ва дар муқобили неруҳои интизомй чангиёни касбй қад алам карданд.Сохторҳои марбутаи қазоқ дар мавриди ин ки чангиёни омузишдида аз кучо вориди ин шаҳр шудаанд, мегуянд ин минтақа аз чануб бо Узбакистон ҳаммарз аст ва чуз аз қаламрави ин кишвар, маҳали дигаре барои вуруди ниманизомиён вучуд надорад. Бо таваччуҳ ба ин ки чанде қабл вазири хоричаи Амрико дар Тошканд буд ва раиси чумҳури Узбакистон аз Иттиҳоди Авруосиё, ки мубтакири аввалияи он Нурсултон Нзарбоев аст, шадидан интиқод карда буд, гузоришоте ба ёд меоянд, ки бархе сойтҳои маҳаллй дар шаҳри Жанаозен мунташир карданд.Пушида нест, ки ҳамсуйии Қазоқистон бо Русия дар тақвияти ҳамгароиҳои минтақайи ва кутоҳ кардани дасти хоричиён , ба вижа Амрико аз дахолат дар муодилоти минтақайи хушоянди Вашингтон нест ва Тошканд низ аз нақши раҳбарии Остона дар Осиёи Марказй нороҳат аст. Бо ин ҳол нигоҳе ба воқеиятҳои чомеаи Қазоқистон баёнгар аз ин аст ки дар ин кишвари сарватманди Осиёи Марказй низ мушкили аслй ҳамон ҳокимияти тулонии як нафар бар кишвар аст.Нурсултон Назарбоев, ки аз замони касби истиқлоли Қазоқистон раҳбарии ин кишварро бар уҳда дорад, тақрибан аз ҳамон масире рафтааст, ки дигар ҳокимони ба истилоҳ модом ул умри Осиёи Марказй, рафатаанд.Яъне ҳар бор бо баргузории ҳамапурсй, ё ворид кардани тағйир дар қонуни интихобот, замони раёсати худро тамдид кардааст, бо ин тафовут ки чунин амалкради у камтар бо мухолифатҳои дохилй мувочеҳ будааст.Инак ба назар мерасад, ки таҳти таъсири таҳаввулоти байналмилалй ва албатта таҳрики бархе доираҳо, норозиёни ин кишвар низ даст ба иқдом шудаанд.Он чи ба норизоятии коркунони бахши нафт бармегадад он аст ки омили аслй касби даромадҳои ҳосил аз фуруши нафт аст.Агарчи дар Қазоқистон низоми мутамаркази идораи кишвар ҳоким аст, аммо дар маҳаллҳо ҳамзамон бо волии вилоятҳо, ки раиси чумҳур таъин мекунад, афроди сарватманд низ дар умури идорй нуфуз доранд.Дар ҳоле ки волиён меоянду мераванд, аммо афроди сарватманди маҳаллҳо боқй мемонанд ва таъсири онҳо дар маҳалҳо бештар аз таъсири волиҳое аст ки барои як давраҳои 3-5 сола мансуб мешаванд.Дар Жанаозен ҳамин омил дар шаклгирии эътирозҳо то ҳадди зиёде таъсиргузор буд, албатта дастҳое низ дар таҳрики афрод ба хушунатҳо даст нақш доштанд. Агарчй бо фармони раиси чумҳури Қазоқистон дар Жанаозен то 5 январ вазъи фавқулодда эълом шуда, аммо хабарҳои расида баёнгар аз идомаи эътирозоти коркунони нафт дар ин минтақа аз Қазоқистон аст.Барои баррасии ҳаводиси ахир кумиссиюни вижа ба шумули адибони саршинос ва шахсиятҳои ҳизбй таъсис шуда, рузи 21 декабр ба маҳалли ҳаводис рафт.Дигар нуктаи чолиб дар ҳаводиси ахири Қазоқистон он аст, ки ҳамзамон бо баргузории нишасти ғайрирасмии сарони Иттиҳоди давлатҳои мустақил дар Маскав, ин нооромиҳо ташдид шуд.Ҳарчанд Остона аз чумлаи кишварҳои фаъол дар ниҳодҳои минтақайи маҳсуб мешавад, аммо гуфта мешавад ин нооромиҳо як навъ ҳушдоре буд ба сарони саркаши минтақа, ки ҳеч тамойиле барои узвият дар Паймони амнияти чамъй надоштанд.Имзои ҳамаи асноди Паймони мазкур тавассути раиси чумҳури Узбакистон дар Маскав(20 декабр) аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст.

Точикистон дар бозиҳои минтақайӣ

Ахиран нашрияи «World Politics Review» хабар дод, ки чанде қабл теъдоде аз низомиён ва чархболҳои Ҳиндустон дар фурудгоҳи «Айнй» мустақар шуданд.Ба навишати ин манбаъ воҳиди неруҳои ҳавойии Ҳиндустон ва чанд чархболи низомии ин кишвар дар ҳамоҳангй бо Русия ба таври пинҳонй дар ин фурудгоҳ мустақар шудаанд.Саурав Ҷҳа, як мақоми Ҳиндустонй ки иртиботи мустақим ба бозсозии фурудгоҳи «Айнй» дошта, ба нашрияи мазкур гуфтааст, дар айни ҳол дар ин фурудгоҳ воҳиди неруи ҳавойии Ҳиндустон, чандин чархболи низомии Ми-17 ва ҷетҳои чангии русй, ки иҷора гирифта шудаанд, мустақар мебошанд.Ба гуфтаи ин мақоми Ҳиндустонй чанд муддатест, ки фурудгоҳи «Айнй» мавриди истифодаи муштараки Русия ва Ҳиндустон аст.Саурав Ҷҳа ба «World Politics Review» иллати пинҳонкорй дар истифода аз фурудгоҳи «Айнй»ро пешгирй аз эчоди ҳассосиятҳои Чин ва Покистон унвон кардааст.
Мақоми Ҳиндустонӣ ба нашрияи «World Politics Review» гуфтааст, Ҳиндустон барои бозсозй ва такмили фурудгоҳи «Айнй» 70 миллион доллар харч карда, аз чумла хати парвоз ва бурчи муроқибат ба стандардҳои байналмилал мутобиқ шудаанд ва ҳамаи ин ба манзури ҳидояти ҳавопаймоҳои чанганда анчом шудааст.Ин мақом афзуд, аз дигар иллати пинҳонкорй дар амри баҳрабардорй аз фурудгоҳи «Айнй» ҳамин мавзуъ, яъне зарфияти болои он низ мебошад ва аз ин чост ки давлати Душанбе ҳануз вазъият ва мақоми ин фурудгоҳро ба таври расмй эълом накардааст.Бартарии фурудгоҳи «Айнй» он аст, ки Ҳиндустон аз ин чо ба роҳатй тамомии шимоли Афғонистон, шимоли Покистон ва ғарби Чинро таҳти назорати худ қарор хоҳад дод.Точикистон ба манзури пешгири аз таҳрики эҳсосоти Покистон ва Чин, саъй кардааст дахл доштани худ дар фаъолиятҳои низомии Ҳиндустон дар фурудгоҳи «Айнй»ро пинҳон кунад. Бо ин ҳол дар вазорати дифои Точикистон вучуди ҳаргуна тачҳизоти хоричй дар фурудгоҳи «Айнй»ро рад карданд ва гуфтанд чархбол ва ҳавопаймоҳои мавчуд дар ин фурудгоҳ мутаалиқ ба неруҳои мусаллаҳи Точикистон мебошанд.
Нигоҳе ба амалкарди Деҳлии нав дар Осиёи Марказй, ба вижа дар 2-3 соли охир нишон медиҳад, ки Ҳиндустон алоқаи зиёде ба фурудгоҳи «Айнй» дар Точикистон дорад.Ин мавзуъ моҳи октябри соли чорй тайи сафари Энтонй, вазири дифои Ҳиндустон ба Душанбе бештар рушан шуд.Дар рузҳои ин сафар нашрияи «Press Trust of India» хабар дода буд, ки машварат миёни се кишвари Точикистон, Ҳиндустон ва Русия дар мавриди баҳрабардории муштарак аз фурудгоҳи «Айнй», ки баъд аз хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон аҳамияти стротегии бештаре касб хоҳад кард, ҳамчунон идома дорад.Баъдан вазири дифои Ҳиндустон эътироф кард, ки тайи панч мулоқот бо Анатолий Сердюков, вазири дифои Русия масъалаи баҳрабардорй аз фурудгоҳи «Айнй» баррасй шуд, аммо дар посух ба ин пурсиш ки Ҳиндустонустон дар баҳрабардорй аз ин фурудгоҳ мушорикат дорад ё на, гуфт, фурудгоҳи «Айнй» дар навъи худ дар минтақа беназир аст.Кобили зикр аст, ки вазири дифои Ҳиндустон 8 октябри соли чорй, дар роҳи сафар ба Маскав дар Душанбе таваққуф кард ва дар сентябри соли 2009 дар таҳаввуле тақрибан ба ин монанд, раиси чумҳури ин кишвар баъд аз дидор бо раиси чумҳури Русия ба Душанбе омад ва музокироте бо ҳамтои точики худ анчом дод.Ҳарчанд гуфта шуд, ки дар музокирот миёни раисони чумҳур се кишавр ҳамкориҳои иқтисодй, ба вижа ҳамкориҳои энержй дар меҳвар қарор дошт, аммо ҳамон замон буд, ки масъалаи истифода аз фурудгоҳи «Айнй» бештар матраҳ шуд. Ин дар ҳоле буд, ки фурудгоҳи мазкур дар ҳоли навсозй тавассути Ҳиндустон буд ва теъдоде аз афсарони артиши миллии Точикистон дар курсҳои омузишй дар Ҳиндустон ба сар мебурданд.Агарчй музокироти занчирайи миёни Точикистон — Ҳиндустон — Русия дар ҳамкориҳои низомй чараён дорад, аммо манофеи тарафҳо дар ин замина на ҳамеша ҳамсонанд.Он ба Русия ва Ҳиндустон бармегардад он аст, ки Деҳлии нав аз даврони Шуравй шарики муҳими Маскав ва муттаҳиди у дар минтақа буд ва 60 дар сад аз ниёзи худ бо силоҳ ва муҳиммоти низомиро аз Шуравй ворид мекард.Агарчй солҳои охир ҳамкориҳои низомии Ҳиндустон бо Амрико ва Исроил густариш ёфта, аммо ду тараф ҳамчунон дар мавриди бисёре аз масоили минтақайи иштироки назар доранд.Хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон, сардии равобит миёни Вашингтон — Исломобод ва Исломобод — Кобул, ин фурсатро барои Ҳиндустон ва Русия фароҳам кардааст, то дар чиҳати амалӣ шудани барномаҳои минтақайии худ, бештар талош кунанд.Дар ин фароянд эҳтимоми давлати Кобул ба тавсаъаи ҳамкориҳо бо Ҳиндустон ба манзури тақвияти чабҳаи зиддипокистонй, Маскавро ба ибтикори амалҳои чадид тарғиб кардааст.Акнун ду кишвар дар ростои бароварда намудани ниёзҳои аввалияи Афғонистон, ки дар бахши иқтисод неруи барқ ва дар бахши амният барқарории суботу оромиш дар ин кишвар мебошад, ҳамкориҳои худро густариш хоҳанд дод ва дар ин миён мушорикати Точикистон пураҳамият тавсиф мешавад. Русия қасд дорад дар фароянди тавсаъаи ҳамкориҳо бо Ҳиндустон ба унвони иқтисоди навзуҳур, аз як су пеши роҳи нуфузи беш аз ҳадди Чин дар бозорҳои Осиёи Марказро бигирад ва аз суи дигар аз ҳамин раҳгузор монеъи тавсаъаталабиҳои Амрико бишавад.Агарчй дар марҳалаи кунунй равобити Вашингтон бо Исломобод ба таври бесобиқае сард шуда, Амрико мачбур шудааст пойгоҳи «Шамсй» дар Покистонро тарк кунад, аммо бо таваччуҳ ба пайвандҳои ду кишвар дар бисёре аз муъодилоти байналмилай, ҳамчунон шарокати Амрико-Покистон ба қуввати худ боқист ва дар баробари таҳдидҳои муштарак бар манофеъашон, ба роҳатй дар як чабҳа қарор хоҳанд гирифт. Аз ин ру Маскав бо наздик шудан ба Деҳлии нав, дар пайи кам асар кардани нақши Исломобод-Вашингтон дар муъодилоти минтақайи баромадааст ва ҳимояти ахири Русия аз узвияти доимии Ҳиндустон дар Шурои амнияти Созмони милал низ аз ҳамин манзар қобили тааммул аст.
Коршиносони ғарбй дар таҳлилҳои худ дар мавриди ҳузури Деҳлии нав дар Осиёи Марказй, ин ҳузурро камранг ва бидуни оянда арзёбй кардаанд.Аз чумла Марлен Ларюэл (Marlene Laruelle) ва Себастян Пейруз(Sebastien Peyrouse), муҳаққиқони фаронсавии муқими Амрико мегуянд Ҳиндустон аз заъифтарин чойгоҳ дар Осиёи Марказй бархурдор аст ва иллаташ он аст, ки давлатҳои ин минтақа ба далели кишвари демократй будани Ҳиндустон аз тавсаъаи ҳамкориҳо бо он бим доранд, аз суи дигар Деҳлии нав ба унвони давлати демократй ҳеч маҳбубияте дар фазои оппозитсионии ин минтақа касб накардааст.Аммо таҳлилҳо дур аз воқеиятҳои мавчуд дар ин замина ҳастанд ва Ҳиндустон дар Осиёи Марказй ҳадафҳои стротегиро дунбол мекунад.Аз чумлаи ин ҳадафҳо беасар кардани нақши Покистон дар таҳаввулоти Афғонистон аст, ки ҳам Афғонистон, ҳам Русия ва ҳам кишварҳои минтақа, ба вижа Точикистон онро дунбол мекунанд.Ин мавзуъ дар шароите, ки ҳамкории кишварҳои Осиёи Марказй дар тарҳи амрикойии бо номи «шабакаи шимолй» ҳассосиятҳои Исломободро барангехта, ҳатто толибон ва дигар гуруҳҳои зиддиамрикойии фаъол дар қаламрави Покистон давлатҳои Осиёи Марказиро таҳдид ба вокуниш кардаанд, бештар аҳамият пайдо кардааст. Аз дигар нуктаи муҳим дар мавриди аҳамияти Осиёи Марказй барои Ҳиндустон он аст, ки дар вазорати хоричаи ин кишвар бахши вижае ба Осиёи Марказй ва Қафқоз ихтисос дода шудааст, ки дар он коршиносон ва мутахассисони варзида таҳаввулоти ин манотиқро мураттаб таҳти назорат қарор доранд.
Ҳиндустон дар чорчуби ду тарҳи азими CASA-1000 ва ТАPI дар садад аст энержии мавриди ниёзи худро аз Осиёи Марказй ворид ва раванди рушдро да иқтисоди худ ҳифз кунад.Дар ин миён тарҳи CASA-1000 иртиботи мустақим бо сохти неругоҳи Роғун дорад ва ҳимояти Деҳлии нав аз ин тарҳи муҳими иқтисодии Точикистон метавонад муҳаррики тавсаъа дар дигар бахши барои Ҳиндустон муҳим — бахши ҳастайи бошад.Қарори маълум неругоҳҳои ҳастайии фаъол дар Ҳиндустон ниёзи фаровон ба уран доранд ва воридоти ин мавод аз Аврупо натавонистааст, ниёзҳои ин неругоҳҳоро бартараф кунад, аз ин ру моҳи июли соли 2009 Ҳиндустон ба таври расмй ба кишварҳои Осиёи Марказй мурочиат кард, ки урани табии худро ба ин кишвар содир кунанд.Ин мавзуъ бо таваччуҳ ба бархурдории Точикистон аз манобеи саршори уран, метавонад ду кишварро бештар ба ҳам наздик кунад.Бо ин ҳол истиқрори низомиёни Ҳиндустон дар фурудгоҳи «Айнй»ро дар шароите ки ин мавзуъ аз ҳассосияти болои байналмилалй бархурдор аст, метавон як муваффақияти Душанбе дар таомул бо бозигарони минтақа тавсиф кард, ки аз як су то ҳадде пинҳон мондааст ва аз суи дигар оқибати манфие низ ба ҳамроҳ надоштааст(ҳадди ақал дар марҳалаи кунунй).

Афғонистон ва Осиёи Марказй

Дар аваҳоли моҳи декабри соли чорй дар шаҳри Бони Олмон конфронси байналмилалй баргузор мегардад, ки дар он масоили марбут ба Афғонистон мавриди баҳсу баррасй қарор хоҳад гирифт. Дар ин конфронс ки бо ширкати мақомоти давлатй ва коршиносону намояндагони ниҳодҳои бонуфузи байналмилалй доир мешавад, натоичи конфронси Истонбул низ ба баҳс гирифта хоҳад шуд.Албатта сарони бисёре аз кишварҳои ғарбй, ҳамчунин раиси чумҳури Амрико натоичи конфронси Истамбулро мусбат арзёбй карданд.Ин конфронс рузи 2 ноябри соли чорй дар шаҳри Истонбули Туркия баргузор шуд, ки дар он ҳайатҳои кишварҳои ҳамсояи Афғонистон ва кишварҳои ғарбй, аз чумла Чин, Ҳиндустон, Эрон, Покистон, Арабистони Саудй, Қазоқистон, Қирғизистон, Русия, Точикистон, Туркманистон ва Амрико, ҳамчунин намояндагон аз НАТО, Иттиҳодияи Аврупо ва СММ ҳузур доштанд.Абдулло Гул, раиси чумҳури Туркия дар маросими ифтитоҳияи ин конфронс таъкид кард, ки барқарори суботу амният дар Афғонистон ба ҳамфикрию ҳамандешии кишварҳои минтақа вобаста аст ва ин мавзуъ бояд дар маркази таваччуҳ қарор гирад. Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон дар суханронии худ бо ишора ба идомаи даргириҳо дар манотиқи мухталифи Афғонистон, таъкид кард имруз аслитарин таҳдид ба суботу амнияти Афғонистон вучуди гуруҳҳои террористй дар ин кишвар аст.Вай аз сарони гуруҳи толибон даъват кард, ки бо пайвастан ба раванди сулҳ, аслиҳаи худро замин бигзоранд ва ҳаргуна робита бо Ал- қоида ва дигар гуруҳҳои террористиро қатъ кунанд. Зулмай Расул, вазири корҳои хоричаи Афғонистон дар тақвияти суханони Карзай гуфт, эътимоди байниҳамдигарии кишварҳо як омили таъсиргузор барои бозгашти субот ба Афғонистон мебошад.Дар ҳамин робита Вилям Бёрнс, муовини вазири умури хоричии Амрико, зимни қадрдонй аз изҳороти мақомоти Кобул ва намояндагони дигар кишварҳои ҳамсояи Афғонистон, онро чун “нахустин изҳороти возеҳу рушани пуштибонии кишварҳои минтақа аз Афғонистон” арзёбӣ кард. Ба гуфтаи у, бархе аз кишварҳои минтақа ба чои ҳамкорй ва ҳалли мушкилот, аз ҳама чораҳо кор мегирифтанд то авзоъ дар Афғонистон ҳарчй бештар печида ва нооромтар шавад.Ба назар мерасад, ин суханони мақоми амрикойи як ишора ба Покистон буд, Кобул ва Вашингтан Исломободро борҳо ба ҳамдастй бо толибон ва пуштибонй аз душманони давлати Кобул, мутаҳҳам кардаанд. Албатта дар Истонбул давлати Туркия талош кард ду ҳамсояро ба ҳам оштй диҳад ва дар ҳамин чорчуб як руз қабл аз конфронси Истонбул сарони Покистон ва Афғонистон бо ҳам мулоқот карданд, ки дар поёни он қарордодҳои ҳамкорй миёни ду тараф дар бахшҳои амниятй ва иқтисодй ба имзо расид.Ҳамзамон бо ин нишаст мақомоти баландпояи низомй ва раҳбарони хадамоти амниятии ду тараф бо миёнчигарии ҳамтоёни турки худ, сари мизи гуфтугу нишастанд.Муҳимтарин тавофуқе ки миёни Исломобод ва Кобул ҳосил шуд он аст, ки ду тараф тасмим гирифтанд ба таври муштарак cабаби терори Бурҳониддин Рабонй, раиси чумҳури пешини Афғонистонро таҳқиқ кунанд. Ширкаткунандагон дар нишасти Истонбул аз ташаббуси Точикистон дар мавриди мизбонии конфронси ҳамкориҳои минтақайи бо Афғонистон дар таърихи 26 — 27 марти соли 2012 истиқбол карданд. Дар нишасти Истонбул тасмим гирифта шуд, ки чомеаи чаҳонй бар кумакҳои худ дар чиҳати беҳбуди вазъи беҳдошт, мубориза бо густариши маводи мухаддир, ифротгаройии исломй, тундравй ва тероризм, биафзояд.Аҳмад Довудуғлу, вазири умури хоричаи Туркия таъкид кард «нокомии чомеаи байналмилал дар Афғонистон пайомадҳои асафбор барои тамомии чаҳон дар пай хоҳад дошт».

 То имруз дар сатҳҳои мухталиф чандин конфронс ва нишастҳои байналмилай дар мавриди ҳаллу фасли қазияи Афғонстон дар кишварҳои мухталиф баргузор шуда, ки дар асл кумаки чандоне ба давлат ва миллати Афғонистон накардаанд.Воқеият ин аст, ки бо вуруди бегонагон ба сарзамини Афғонистон, на танҳо кумаке ба мардумони ин марзу бум нашуда, балкй бар мушкилоти онҳо афзудааст.Аз чумлаи мушкилоти аслй, тақсими чомеаи афғон ба аксарияту ақалиятҳои қавмй аст, ки огоҳона ва дар ростои заминасозии низоъҳо, аз тарафи қудратҳои тачовузгар дар ин кишвар ичро шуд.Нахустин иқдом дар ин замина аз тарафи комунистони шуравй сурат гирифт, ки бо ташкили мадраса, рузнома ва маҳдудаҳои чуғрофй барои қавмиятҳое ки худро то он замон ба унвони шаҳрванди Афғонистон мешинохтанд, ба истилоҳ табартқсиме дар қаламрави воҳид эчод карданд.Фурупошии Шуравй, ташкили давлатҳои миллй дар ҳамсягии Афғонистон, аққалиятҳои қавмии ин кишварро барои худшиносй бештар ташвиқ кард.Лашаркашии Ғарб ба саркардагии Амрико боиси он шуд, ки ақалиятҳои қавмии Афғонистон мавриди суиистифодаҳои бештаре қарор гиранд.Қудратҳои ғарбй бо нуфуз ба фармондеҳон ва шахсиятҳои матраҳи қавмҳои мухталифи Афғонистон, талош карданд манфиатҳои онҳоро дар муқобили ҳам қарор диҳанд, то аз ин тариқ осонтар ба хостаҳои худ дар ин сарзамин ва умуман минтақа, даст ёбанд.Дар канори ин, чумҳуриҳои Осиёи Марказй низ бо таҳким ва тавсаъаи равобит бо ҳаммавъаон ва ҳамтаборони худ дар Афғонистон, бар раванди вогаройи дар ин кишвар афзудаанд, аз ин ру наметавон ба осонй ба иттиҳод, инсичом ва ваҳдати миллй дар Афғонистон даст ёфт.Бо вучуди ин ҳама бозигарони кучаку бузурги саҳнаи Афғонистон дар ростои ҳадафҳои хеш раванди таҳаввулоти ин кишварро ба самтҳои мухталиф ҳаракат медиҳанд, ки дигар омили ҳал нашудани қазияи ин кишвар мебошад.Аз чумла, Амрико дар чорчуби тарҳҳои мухталиф саъй дорад кишварҳои минтақа ва қудратҳои ҳозир дар Афғонистонро вориди барномаҳои худ кунад. Тарҳи роҳи чадиди абрешим аз охирин иқдомҳои Амрико дар ин замина аст, ки дар чорчуби нақшаи Ховари миёнаи бузург барои кишварҳои минтақа таҳмил шудааст. Ҳарчанд Вашингтон барои ин тарҳ маблағҳои ҳангуфте дар назар гирифта, қасд дорад модели худро барои ояндаи Афғонистон ироа кунад, аммо пазириши ин тарҳ тавассути кишварҳои минтақа яксон набудааст, ба гунае ки Покистон ба унвони муттаҳиди суннатии Амрико дар минтақа, ба ин тарҳ мухолифати шадид нишон додааст. Зеро Исломобод дар нисбати Афғонистон барнома ва тарҳҳои фарқкунанда бо Амрикоро дунбол мекунад. Ҳамин тавр дигар кишварҳои ғарбии ҳозир дар Афғонистон низ ҳaдaфи худро доранд.Дар ин миён Русия, Чин, Ҳинд ва ҳамсоягони Афғонистон дар Осиёи Марказй низ барномаҳои худро доранд, ки ҳар кадом аз вижагиҳои ба худ бархурдоранд ва ағлаб дар муқобили ҳам қарор мегиранд. Дар нишасти Истонбул кишварҳои таъсиргузор дар муодилоти Афғонистон саъй карданд модели худро барои ояндаи ин кишвар ба дигарҳо таҳмил кунанд.Нуктаи чолиб ин буд, ки Русия ин бор чиддитар аз замонҳои қабл вориди қазияи Афғонистон шуд ва роҳҳои мутафовутеро барои ҳалли масоили Афғонистон матраҳ кард.Баргузории конфронс дар Туркия баёнгар аз ин воқеият аст, ки Анкаро низ ба таври чиддитаре ба масоили вобаста ба Афғонистон хоҳад пардохт.Ҳамчунин рушан шуд, ки Ғарб ба таври чиддй камранг кардани ҳузури Маскав дар минтақаро руи даст гирифтааст, амре ки вокунишҳои бамисли Русияро дар пай дошт.Бо таваччуҳ ба ин ҳама интизор меравад, ки нишасти Бон дар моҳи декабри соли чорй, ба  мавзеъҳои ғайрифаъоли қудратҳои ҳозир дар Афғонистон то ҳадди зиёде хотима хоҳад дод. Ба иборати дигар, бо ворид шудани таҳаввулоти Афғонистон ба марҳалаи ҳассоси худ,  талоши қудратҳо барои таҳмили хостаҳои худ ба дигарон шадидтар шуда, авзои минтақаро низ таҳти таъсири худ қарор хоҳад дод

Точикистон ва Русия : имтиҳоне дар гузари замон

Сарнавишти ду халабон, ки яке шаҳрванди Эстония ва дигаре шаҳрванди Русия ҳастанд, равобит миёни Русия ва Точикистонро ба таври бесобиқае ба чолиш кашидааст, ба гунае ки ин мавзуи комилан ҳуқуқй чанбаҳои сиёсй касб карда, аз толори муҳокима, ба вазорату идороти ду кишвар нуфуз кардааст.

Ибрози назарҳои мақомоти сатҳҳои мухталифи ду кишвар ва чанги иттилоотй миёни расонаҳои ду тараф, ки ҳамаруза бар густураи он меафзояд, баёнгар аз ин воқеият аст, ки ҳам Маскав ва ҳам Душанбе дар вазъияти чандон матлубе қарор надоранд.Ҳарчанд ахиран сухан аз талошҳо барои ҳалли мусолиматомези ин қазия ба миён меояд, аммо пайомадҳои он ҳамчунон нигаронкунанда арзёбй мешаванд.Дар ҳоле ки мақомоти точик ҳукми додгоҳи шаҳри Қурғонтеппа дар мавриди ду халабонро амре дар чорчуби меъёрҳои байналмилалй арзёбй мекунанд, дар Маскав таъкид бар ин доранд, ки ин ҳукм хорич аз меъёрҳои роич дар урфи байналмилал аст. Моҳи марти соли чорй ду ҳавопаймои русии мутаалиқ ба ширкати Rolkan, ки аз Афғонистон ба ҳарими ҳавойии Точикистон ворид шуда буданд, дар фурудгоҳи шаҳри Қурғонтеппа ба замин нишастанд ва халабонҳои онҳо шаҳрвандони Русия ва Эстония тавассути кормандони интизомии фурудгоҳ боздошт шуданд.Дар бораи ин руйдод ба чуз чанд хабари кутоҳ, гузоришоти дигаре мунташир нашуд ва расонаҳои иттилоотй ва маҳофили коршиносй камтар таваччуҳе ба он доштанд.Дар доираҳои сиёсии ду кишвар низ дар ин маврид изҳори назарҳои чиддй сурат нагирифта буд. Моҳи гузашта(охири моҳи октябр)додгоҳи шаҳри Қурғонтеппа баррасии парвандаи марбут ба ду халабонро анчом дод ва бар асоси ҳукми суд онҳо ба ҳаштуним солй аз озодй маҳрум шуданд.Баъд аз эъломи ин ҳукм мочаро оғоз шуд ва дар як муддати кутоҳ чанбаҳои густурдае дар расонаҳои иттилоъотй ва маҳофили сиёсии Русия касб кард.Шахсиятҳои сиёсии русй ин ҳукмро золимона тавсиф ва бо забони таҳдид тақозо карданд, ки додгоҳи Точикистон дар иртибот ба ин мавзуъ тачдиди назар кунад.Вазорати умури хоричаи Русия бо пахши баёния таъкид кард, ки «ҳукми додгоҳи Точикистон ҳаргиз дар чорчуби равобити стротегии Русия ва Точикистон нест ва ин иқдом робитаҳои ду кишварро ба таври чиддй латмадор хоҳад кард».Вазорати умури хоричаи Русия иллати вокуниши дерҳангом ба ин қазияро баргирифта аз мулоҳизоти ҳуқуқй баён кард, ки ҳадаф аз он пайгирии мавзуъ аз тариқи қонунй буда, то ин ки вачҳаи ҳеч як аз тарафҳо осеб набинад.Бо ин ҳол манобеъи вазорати хоричаи Русия эътироф карданд, ки дар моҳи май, яьне бо гузашти ду моҳ аз асорати халабонҳо, аз ин қазия огоҳ шуданд. Аммо чудо аз замон ва наҳваи огоҳ шудан аз қазияи халабонҳо, ҳамаи мақомоти аршади Маскав дар қиболи ин мавзуъи сирф ҳуқуқй, мавзеъгирй карданд ва тамомии онон бидуни истисно аз лаҳни таҳқиру таҳдид кор гирифтанд.Сегей Лавров, вазири хоричаи ин кишвар дар тамоси телефонй бо Ҳамроҳхон Зарифй, ҳамтои точики худ гуфт, «ҳукми додгоҳи Точикистон кишварашро ошуфта кардааст.»Димитрий Рогозин, сафири Русия дар созмони Антлантики шимолй(НАТО) таъкид кард, ки чун дигар шаҳрвандони Русия аз ҳукми додгоҳи Точикистон ба хашм омадааст.Ин мақоми русй бештар аз дигарҳо аз таҳқир ва таҳдид кор гирифт ва тазаккур дод, чунин амале чунончй дар Амрико иттифоқ меафтод , қобили қабул буд, чун Амрико ҳам мисли Русия як қудрати чаҳонй аст.Аммо вақте кишваре чун Точикистон, ки дар тамоми заминаҳо вобаста ба Русия аст, даст ба чун амале мезанад, чойи таачуб аст.Рогозин таъкид кард, мо бояд дар ҳалли ин қазия ба нафъи ду халабон, бе ниҳоят сифту сахт бошем. Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия, рузи 14 ноябр дар охирин мавзеъгирии худ дар қиболи парвандаи халабонҳо, ки дар ҳошияи нишасти сарони кишварҳои узви ҳавзаи Осиё ва Уқёнусия дар Ҳонолулу сухан мегуфт, бори дигар таъкид кард, «агар паёми мо дар мавриди бознигарй ба ин парванда аз тарафи Точикистон шунида нашавад, ин мавзуъ бетаъсир бар равобити ду кишвар нахоҳад буд».Раиси чумҳури Русия таҳдид кард дар қиболи Точикистон иқдомоти ғайриқмутақорун дар пеш хоҳад шуд.Юрий Попов, сафири Русия дар Душанбе, бо раиси чумҳури Точикистон дидор кард ва хостори ҳаллу фасли ҳарчй зудтари қазияи ду халабон шуд.Владимир Жириновский, маовини раиси Думаи Русия бо ирсоли нома ба Анатолий Сердюков,вазири дифоъи ин кишвар, дархост кардааст, ки бо истифода аз неруҳои вижаи ин вазоратхона, халабонҳо аз асорат озод карда шаванд.Жириновский, ки як шаҳрванди яҳудитабори Русия аст, бо ишора ба амалкарди Исроил дар қиболи арабҳо, таъкид кард, бояд Русия Точикистонро ҳамон гуна ки Исроил Лубнонро «уту» кард, адаб кунад.Валентина Матвиенко, раиси шурои федератсиюни Русия иброз дошт, чунончй Русия ва Точикистон ба тафоҳум нарасанд, Маскав дар қиболи давлати Душанбе таҳримҳои шадидери ба кор хоҳад гирифт. Валерий Шянкин, узви Кумитаи равобити байналмилалии Шурои федератсияи Русия гуфт, кишвараш бояд аз тамоми иқдомоти сахтгирона алайҳи Точикистон кор бигирад, то ҳавонавардонро раҳо кунад. Вай пешниҳод кард, ки «бояд вуруди муҳочирони кории точик ба Русия маҳдуд карда шавад.» Михайил Капура, муовини раиси кумитаи ҳуқуқ ва додгоҳи Шурои федератсияи Русия низ аз давлати кишварашро хостааст, ба Точикистон «посухи сазоворе» диҳад, зеро ба гуфтаи у «Русия кишваре нест, ки кафши худро бо он пок кунед». Албатта матбуоти фурсатталаби русй беш аз ҳар замони дигаре матолиби зиддиточикй мунташир ва талош карданд аз ин фурсат дар ростои сиёҳ кардани вачҳаи точикон дар Русия кор гиранд.Миллигароёни русй низ бо тачаммуъ дар муқобили сафорати Точикистон дар Маскав, бар зидди точикон ва Точикистон шиор доданд.Хадамоти муҳочирати Русия бидуни эълом иқдом ба ихрочи муҳочирони кории точик аз шаҳрҳои мухталифи ин кишвар кард ва дар як муддати кутоҳ садҳо муҳочири корй аз Русия ихроч шуданд, ки ин раванд ҳамчунон идома дорад.Албатта ин иқдоми зидди меъёрҳои байналмилалии Маскав вокунишҳои ниҳодҳои байналмилалии дифоъ аз ҳуқуқи башарро дар пай дошт ва ин ниҳодҳо бо маҳкум кардани озору тавҳини муҳочирони кории точик тавассути сохторҳои русй, дархост карданд ин амали хорич аз урфи байналмилал мутаваққиф шавад. Дар ин миён мавзуе ки бештар чалби таваччуҳ мекунад, суханони як мақоми вазорати хоричаи Русия аст, ки ошкоро аз дахолати эҳтимолии низомй дар ҳалли ин қазия сухан ба миён овард.Ин мақоми Русия ки аз зикри номаш худдорй кардааст, таҳдид кард, «ҳануз ки лашкари 201 вориди амал нашуда, Точикистон ба хостаҳои Русия тан дардиҳад». Аз суе Абдумачид Достиев, сафири Точикистон дар Маскав, ба вазорати хоричаи Русия фаро хонда шуда ва маротиби норизоятии Русия аз ҳукми додгоҳи ду халабон ба вай ироа шуд. Аз сафири Точикистон дархост шуд, ки зимни иблоғи ин паём ба Душанбе, расидагй ба ин мавзуъро суръат бахшад.Дар ҳамин ҳол идораи амнияти миллии вилояти Хатлон бо ироаи далелҳо ва санадҳои зарурй, аз полиси байналмилал — Интерпол тақозо кард, ки Сергей Полуянов, раиси ширкати » Rolkan Investmens Ltd «ро боздошт ва дар ихтиёри Точикистон қарор диҳад. Аммо Маскав эълом кард ки ба ҳеч вачҳ раиси ин ширкатро дар ихтиёри Точикистон қарор нахоҳад дод. Вокунишҳои Русия дар қиболи қазияи ду халабон баёнгар аз ин воқеият аст, ки Маскав давлати Душанберо ҳамчун як давлати мустақил қабул надорад ва амалкарди додгоҳи Қурғонтеппаро ба унвон таҳқир нисбат ба худ таъбир кард.Қаблан Русия дар қиболи ҳаводиси ба ин монанд хомушй ихтиёр карда буд, аз чумла соли гузашта додгоҳи Узбакистон сарҳанги рус Юрий Корепановро бо чосусй муттаҳам ва зиндонӣ кард.Маскав кучактарин эътирозе накард.Чанде қабл Амрико Виктор Бут, шаҳрванди Русияро, ки мутаҳҳам ба қочоқи аслиҳа буд, дар Бонкук боздошт ва дар Амрико мучозот кард, Маскав боз ҳам хомуш буд.Акнун дар мавриди ин ки Русия дар Точикистон фақат дунболи манофеи худ мегардад, ҳеч шаке боқй намондааст.Ба назар мерасад Маскав бо баҳона қарор додани қазияи халабонҳо дар пайи он аст ки ба хостаҳои стротегии худ дар Точикистон даст ёбад. Ин мавзуъ, яъне амалкарди чанд рузи ахири Русия дар қиболи Точикистон зимни ин ки беэътимодй ба Маскавро дар Осиёи Марказй доман зад, тамомии барномаҳои Владимир Путин дар мавриди эчоди Иттиҳоди Авруосиёро низ зери савол бурд.

Қирғизистон баъд аз интихобот

Дар интихоботи раёсати чумҳури Қирғизистон, ки рузи якшанбеи 30 октябр баргузор гардид, Алмосбек Отамбоев бо касби 64,54 дар сади овозҳо пируз шуд.Дар ин интихобот 16 номзад ба рақобат пардохтанд,ки ҳеч як аз онҳо натавонист рақобати ончунонй бо Отамбоев нишон диҳад ва Тошиев ба унвони нафари дуввум ва Мадумаров ба унвони нафари саввуми интихоботи мазкур тавонистанд каме бештар аз 14 дар сади раъйи интихобкунандагонро ба даст биоваранд.Бино ба гузориши кумиссиюни марказии интихоботи Қирғизистон 51,72 дарсад аз онҳое ки ҳаққи ширкат дар интихобот доштанд, дар назди сандуқҳои  раъйдиҳй ҳозир шуданд ва ба номзади мавриди назари худ раъй доданд

  Дар остонаи интихобот тамомии талошҳо ба харч дода шуд, то аз ҳар гуна фазосозиҳо ва таблиғоти муғризона алайҳи номзадҳои ширкаткунанда дар интихоботи раёсати чумҳурй, пешгирй шавад, ҳамчунин дар ҳимоят аз ин ё он номзад зиёдаравй ба амал ояд.Дар ҳамин росто пахши барномаҳои шабакаҳои телевизиунии Қазоқистон, Русия ва дигар кишварҳо дар қаламрави Қирғизистон қатъ шуд.Раис чумҳури Қирғизистон бо пахши баёнияе аз ҳама қишрҳои чомеъа даъват кард, ки дар ростои истиқрори чомеъаи демократй ва ҳифзи суботу амният дар кишвар, номзади шоистаро интихоб ва ба у раъй диҳанд. Роза Отунбоева дар баёнияи худ бо ишора ба руйдодҳои моҳи апрели соли 2010, аз мардум даъват кард, ки ба дур аз ҳама гароишоти қавмй ва гуруҳй ва дар ростои ояндаи кишвари демократй дар интихобот ширкат кунанд.

 Аксари коршиносон дар таҳлилҳои худ дар бораи пай омадҳои пирузии ин ё он номзад дар интихоботи раёсати чумҳурии Қирғизистон, руйи ин нукта ишора мекарданд, ки бо таваччуҳ ба рақобати шадид миёни шимол ва чануб, пирузии ҳар як аз ин чабҳа, чабҳаи дигарро дар муқобили у қарор хоҳад дод.Бархе аз ин таҳлилгарон аз талошҳои нухбагони сиёсии чануб дар чиҳати бозгардондани Қурмонбек Боқиев ба қудрат, ба унвони аслитарин маврид дар интихобот ёд мекарданд.Ҳарчанд ҳимоятҳои ошкору ниҳони Роза Отунбоева, раиси чумҳури муваққати Қирғизистон аз Алмосбек Отамбоев, то ҳадди зиёде натоичи интихоботро аз қабл рақам зада буд, аммо пешбинй мешуд, ки интихобот ба даври дуввум кашида хоҳад шуд.

 Ин воқеъият ғайри қобили инкор аст, ки руйдодҳои сиёсии чанд соли охири Кирғизистон дар меҳвари рақобати шимол ва чануби ин кишвар шакл мегиранд.Дар ин интихобот дар ҳоле ки шимол барои пирузии Алмосбек Отамбоев, ягона номзади худ сафарбар шуда буд, чануб бо муаррифии Адахон Мадумаров,мақоми ҳукуматй дар замони Боқиев ва Қамчибек Тошиев,раиси фраксиюни «Ота Журт» дар порлумон, талош кард нокомиҳои қаблиро чуброн кунад.Яке аз далоили пирузии Атамбоев, мушорикати фаъоли шимолиҳо дар интихобот буд ва ин амр дар пайи таблиғоти густурда дар мавриди ин ки чанубиҳо қасд доранд бо пирузй дар интихобот, Боқиевро дубора руйи кор оранд, муяссар гардид.Албатта дигар омил, ки низ ба нафъи шимолиҳо кор кард, тақсими раъйи чанубиҳо миёни ду номзад буд.Аз суи дигар суханони Роза Отунбоева, ки дар арафаи интихобот гуфта буд, ин интихобот охирин шонси Боқиевҳо барои бозгашт ба қудрат аст, неруҳои норозй аз давлати қаблиро ба суи Отамбоев чалб кард.Бо таваччуҳ ба ин нукта, метавон дарк кард, ки чомеъаи қирғиз то чй андоза аз ҳукумати худсаронаи хонаводаи Боқиевҳо норозй будааст.Раиси чумҳури амалкунадаи Қирғизистон баъд аз он ки ду номзади чануб — Тошиев ва Мадумаров ошкоро эълом карданд, ки дар сурати пирузй дар интихобот гунаҳкорони ҳаводиси моҳи апрели соли 2010ро муаррифй ва мучозот хоҳанд кард, дар пасманзари сарнавишти Юлия Тимошенко, ба таври чиддй ба ҳимоят аз Алмосбек Отамбоев пардохт.Зеро дар шароити кунунии Қирғизистон ҳар гуна иқдоми интиқомчуёна, на танҳо суботи кишварро барои як давраи тулонй ба ҳам хоҳад зад, балки тамомияти арзии Қирғизистонро ба унвони кишваре воҳид ва соҳибистиқлол таҳти савол қарор хоҳад дод.Роза Отунбоева дар ичрои ин вазифа ба унвони фарди қотеъ зуҳур кард.

 Интихоботи раёсати чумҳури Қирғизистон аз вижагии ба худ хос дар Осиёи Марказй бархурдор аст, ҳузури наёфтани раиси чумҳури амалкунада дар ин интихобот, руйдодест, ки то кунун ҳеч як аз сарони Осиёи Марказй ҳозир ба ичрои он нашудааст.Аз суи дигар, мардум дар шароите раиси чумҳурро интихоб карданд, ки низоми сиёсии Қирғизистон порлумонй аст, ва порлумон нақши калидй дар идораи давлат дорад.Бо ин ҳол пешбинй мешавад, ки пирузии Отамбоев сиёсатҳои давлати Бишкекро ба самти тавсаъаи ҳамкориҳо бо русия пеш мебарад, зеро гуфта мешавад Алмосбек Отамбоев як сиёсатмадори русгаро ҳаст ва ҳамгаройи бо Маскавро авлавияти сиёсатҳои худ медонад.Аммо Қирғизистон тайи чанд соли охир собит кардааст, ки сиёсати чансамтиро дунбол мекунад ва қасд дорад бо ҳамаи кишварҳои шарқу ғарб дар ростои манофеи миллй ҳамкорй дошта бошад.Масъалаи муҳим ҳифзи суботу оромй дар кишвар аст, ки аслитарин нигаронии Отамбоев ва тими у дар моҳҳои аввали касби қудрат хоҳад буд.Ҳарчанд кумиссиюни марказии интихоботи Қирғизистон дар аввалин гузоришҳои худ гуфт, эътирозҳои ончунонй аз суи довталабон ва интихобкунандагон матраҳ нашуда, аммо рақибони аслии Отамбоев- Адахон Мадумаров ва Қамчибек Тошиев эълом карданд, ки натоичи интихоботро нахоҳанд пазируфт.Дар посух ба ин эътирозот Алмосбек Отамбоев дар як нишасти хабарй дар Бишкек таъкид кард,»ман мехоҳам, ки аз ин баъд мо дар Қирғизистон, ҳамчун дар Аврупо, ба музокира одат кунем. Дар оянда бояд ҳама масъалаҳо аз тариқи сулҳ ва  созиш ҳаллу фасл шаванд, то ки дигар дар кишвар мо инқилоб нашавад ва дар давлати мо сулҳу субот барқарор шавад». Аммо набояд нодида гирифт, ки дар чомеъаи қирғиз мисли дигар кишварҳои Осиёи Марказй бархе заминаҳо барои вуқуъи хушунатҳо вучуд дорад. Аз ин чумла метвон ба фақр, фасоди молй, бекорй, бархе масоили ақалиятҳои қавмй ва масоили марзй бо ҳамсоягон ишора кард, ки метавонанд ба унвони баҳона дар ихтиёри фурсатталабон қарор гиранд. Дар идомаи ҳамин мавзуъ интихоботи раёсати чумҳурй заминаҳои наверо фароҳам овардааст, ки аслитарини он норизоятии Тошиев ва Мадумаров, ба унвони рақибони аслии Отамбоев ва бархе таҳаррукоти чонибдорони онҳо дар чануби кишвар, маҳсуб мешавад.Албатта нозрони Созмони амният ва ҳамкории Аврупо вучуди бархе норасоиҳо, аз чумла феҳристи ноқис интихобкунандагонро тазаккур додаанд, аммо даъвати тарафи пируз ба музокира ин дидгоҳро тақвият кардааст, ки дар марҳалаи кунунй суботи Қирғизистон камтар таҳдид мешавад.Бо ин ҳол авомили хоричии фурсатталаб ва рақобати қудратҳо дар ин кишварро набояд нодида гирифт, ки метавонанд ихтилофҳоро ба мардуми қирғиз таҳмил кунанд.Акнун савол ин аст ки оё ин бор низ «чазираи демократия» намунаи ибрати чадид аз демократияро ба Осиёи Марказй пешниҳод хоҳад кард ё на?

Амрико дар соярушани барномаҳои нави Русия

 Вазири умури хоричаи Амрико дар шароите ба Осиёи Марказй сафар кард, ки Русия бо руи даст гирифтани тарҳи нав, ба таври чиддитар беш аз ҳар замони дигаре масъалаи эҳёи чойгоҳ ва нуфузи худ дар ин минтақаи стротегиро оғоз кардааст.Ин тарҳи Маскав тавассути давлатмардони рус дар бахшҳои сиёсй, иқтисодй ва низомй ба таври ҳамзамон пайгирй мешавад.Дар ҳоле ки Владимир Путин, нахуствазири кунунй ва ба эҳтимоли қавй, раиси чумҳури ояндаи Русия бо эъломи тарҳи эчоди Иттиҳоди чадид бо номи Иттиҳоди Авруосиё, ташкили созмони наверо дар қаламрави Шуравии собиқ, ки бино ба таъбири у «рушд ва хушбахтии» ҳамаи кишварҳоро таъмин хоҳад кард, дунбол мекунад, ричоли низомии рус низ бо ташдиди фаъолиятҳо азми худро бар тақвияти ҳамкориҳои низомй миёни кишварҳои пасошуравй, чазм кардаанд. Аз ин ру Ҳиларй Клинтон дар маъмурияте душвор ва марҳалаи барои кишвараш душвортар аз ин,талош кард кишварҳои минтақаро ба ҳамкориҳои бештар бо Амрико, чалб кунад.Ин сафар аз он чиҳат чолиби таваччуҳ аст, ки Иёлоти муттаҳидаи Амрико ҳамзамон бо чолишҳои хоричй, дар дохил низ бо мушкилоти камсобиқае дасту панча нарм мекунад.

 Ҳилларй Клинтон аз Кобул вориди Душанбе шуд.Дар пойтахти Афғонистон, дар музокироти аз қабл эъломнашуда бо Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон дурнамои равобити дучонибаро баррасй кард.Аммо аслитарин мавзуъе ки вазири хоричаи Амрикоро ба се кишвари Афғонистон, Точикистон ва Узбакистон овардааст, хуручи низомиёни амрикойи ва НАТО аз Афғонистон ва сарнавишти қудрат дар Кобул мебошад.Ҳарчанд дар дидор бо раиси чумҳури Афғонистон Ҳилларй Клинтон таъкид кард, ки кишвараш нисбат ба толибон аз сиёсати «Чанг, музокира ва созандагй» кор хоҳад гирифт, аммо сардии робитаҳо бо Исломобод Вашингтонро мачбур кардааст чойгузини Покистонро дар Осиёи Марказй чустсчу кунад.Ин чо рушан аст, ки Амрико ва муттаҳидонаш дар чанг бо толибон ва умуман тероризм тарафи мағлуб маҳсуб мешаванд ва бо вучуди кушта шудани Бин Лодан, созмони Ал-қоида ва чунбиши толибон ҳамчунон вучуд доранд ва ҳатто дар бархе мавридҳо қавитар аз гузашта шудаанд.Боз кардани дари музокира бо толибон тавассути давлати Кобул ва Амрико ба ин маъно аст, ки ғарб аз роҳи низомй натавонист ва нахоҳад тавонист бар ин ҳаракатҳои сохтаи дасти худ, пируз шавад.Албатта дар сиёсатҳои стротегии Кохи сафед на Ал-қоида ва на толибон ҳануз ба таври комил рисолати худро анчом надодаанд; аввал ин ки ҳадафи аслии лашкаркашй ба Афғонистон, таъмини ҳузури низомии Амрико дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй аст, ки дар айни ҳол дар ибтидои роҳ қарор дорад; дуввум, нобудкунй ва ё ҳадди ақал таҳти назорат гирифтани барномаҳо ва имконоти ҳастайии Исломобод, дигар ҳадафи вуруди Амрико ба минтақа аст, ки низ хеле печида шудааст. Ин масъала дар шароите ки равобит миёни Исломобод-Вашингтон беш аз ҳар замони дигаре сард шуда, бештар аҳамият касб кардааст ва Амрико бо фаъол нигоҳ доштани чунбиши толибон қасд дорад ҳадофҳои худ дар қиболи Покистонро аз роҳҳои низомй ва сиёсати тарсу ваҳшат амалй кунад; саввум, фароҳам кардани заминаи фурупошии Федератсиюни Русия аз дигар барномаҳои Кохи сафед дар минтақа тавсиф мешавад.Ба назар мерасад Амрико бар он шудааст, бо истифода аз қаламрави кишварҳои Осиёи Марказй(Қазоқистон)нооромиҳо ва наҳзатҳои чудоихоҳиро ба Русия (Қафқози чанубй)интиқол диҳад, то Русияро аз ичрои тарҳҳои байналмилалй то ҳадде мунҳариф кунад; чаҳорум ва дар идомаи ҳамин раванд ҳаракатҳои чудоихоҳй ва фаъолиятҳои тундравонро дар манотиқи мусалмоннишини Чин(Синзиён)тақвият ва тавсаъа бахшад.

 Авзоъи кунунии Осиёи Марказй дар пайи вуқуъи ихтилофот миёни кишварҳои ҳамчавор муташаннич шудааст, ба гунае ки бархе маҳофили коршиносй аз вуқуъи низоъҳои қавмй дар ин минтақа сухан ба миён овардаанд.Аз як су тақрибан ҳамаи кишварҳо бо ҳам ихтилофоти марзй доранд, аз суи дигар баҳси баҳрабардорй аз манобеъи гидруэнержй ин кишварҳоро ба ду даста(кишварҳои *болооб* ва *пойиноб*и рудхонаҳо) тақсим карда, онҳоро ба навъе дар сангарҳои муқобили ҳам қарор додааст.Аз суи дигар, наздикшавии интихоботи раёсати чумҳурй дар Қирғизистон ва талоши маҳофил ва қудратҳои мухталиф барои руйи кор овардани фарди мавриди назари худ, суботу амнияти ин кишварро дар ҳолае аз ибҳом қарор додааст.Ҳамзамон бо ин ҳама, исрори Точикистон ба сохтани неругоҳи Роғун ва мухолифатҳои сарсахтонаи Узбакистон ба ин иқдом, ду кишвари ҳамсояро ба рақибон, ҳатто душманони якдигар табдил кардааст.Чунин вазъе ба нафъи ҳеч як аз кишварҳо таъбир намешавад, аммо барои қудратҳои фурсатталаб беҳтарин шароит дар ростои амалй кардани аҳдофи тавсаъаталабона арзёбй мешавад.Зеро «тафриқа афкан ва ҳукумат кун» сиёсати озмудашудаест, ки дар дарозои таърих ҳамеша ба унвони силоҳи қавй дар ихтиёри қудратҳо будааст. Яъне Амрико огоҳона вориди амал шудааст, то «обро гил намуда, моҳй сайд кунад».Дар суҳбатҳое, ки Ҳилларй Клинтон баъд аз дидор бо мақомоти точик дар Душанбе бо хабарнигорон дошт, ба гунае суҳбат кард, ки Амрико дар масоили минтақайи, аз чумла баҳси баҳрабардорй аз манобеъи гидруэнержй, аз мавозеъи Душанбе ҳимоят мекунад.Вай дар ин робита гуфт:ҳукумати Точикистон бояд ба гуфтаҳои Бонки чаҳонй дар мавриди Роғун таваччуҳ кунад, ҳарчанд набояд хулосаҳои Бонки чаҳонй ҳарфи охир бошанд.Клинтон афзуд,»дар минтақа мухолифони ин тарҳ ҳастанд, аммо на бояд аз онҳо нороҳат шуд, балкй бояд он кореро анчом дод, ки ба маслиҳати кишвар аст».Аммо ин воқеъият ғайриқобили инкор аст, ки дар марҳалаи кунунй Узбакистон бештар аз ҳар кишвари дигари минтақа барои Амрико аҳамият дорад ва Вошингтан ба ҳеч вачҳ ҳозир нест ин кишварро аз худ норозй кунад.Аз ин ру суханони Клинтон жести дипломотие беш тавсиф намешаванд.Тамоси телефонии Барак Абама бо Ислом Каримов, ки дар остонаи сафари мақомоти амрикойи ба Тошканд сурат гирифт, тасде бар ҳамин гуфтаҳо аст.

 Ҳар кадом аз мақомоти амрикойи дар сафар ба минтақа барои зоҳири қазия ҳамеша ба масоили вазъи ҳуқуқи башар, фаъолиятҳои мазҳабй, озодии баён, фаъолияти расонаҳо ва … дахл мекунанд, то вонамуд кунанд, ки ҳадафи Амрико барқарории демократия ва озодиҳои шаҳрвандй дар кишварҳо аст.Ин бор низ дар Душанбе ин мавзуъ матраҳ шуд ва вазири хоричаи Амрико дар суҳбат бо хабарнигорон гуфт, «мо бо раиси чумҳур дар мавриди озодии баён ва озодиҳои мазҳабй суҳбат кардем…. ибодат аз ҳаққи аввалияи ҳар шахс дар ҳар давр ва дар ҳар чой аст».Вай афзуд, «мо дар мавриди маҳдудиятҳои озодии баён нигарон ҳастем ва ба зарурати озодии баён таъкид мекунем».Бар асоси барномаи эълом шуда Клинтон дар Тошканд низ бо тане чанд аз фаъолони ҳуқуқи башари узбак дар маҳали сафорати Амрико дар пойтахти Узбакистон дидори кутоҳмуддате дошт ва як навъ дилгармие ба онҳо дод.Аммо масъалаи аслй, чалби ризояти сарони ин кишварҳо ба ҳамкориҳои бештар бо Амрикост, зеро дар марҳалаи хуручи низомиёни амрикойи ва НАТО аз Афғонистон, Амрико саъй дорад дар ду кишвари Точикистон ва Узбакистон он чй ки «таъсисоти муваққатии низомй» мегуяд, эчод кунад.Зеро тайи даҳ соли амалиёти чангй Амрико анвоъи силоҳу муҳиммот ба Афғонистон ворид кард, ки интиқоли онҳо ба маконҳои аввалия, ҳам харочоти ҳангуфте ба ҳамроҳ хоҳад дошт ва ҳам мушкилоти зиёдеро эчод хоҳад кард.Аз суи дигар ба назар мерасад бар асоси стротегияи осиёимарказии Амрико, ин тачҳизот ҳануз корбурдҳои мухталифе хоҳанд дошт.Қобили зикр аст, ки дар робита ба Осиёи Марказй ҳануз моҳи январи соли 2002 Лин Паско,маъовини вазири умури хоричаи Амрико дар умури Аврупо ва Авруосиё тайи гузорише бар зарурати таваччуҳи амиқи Иёлоти муттаҳидаи Амрико ба ин минтақа таъкид карда буд.

 Вазири хоричаи Амрико дар ду кишвари Точикистон ва Узбакистон бо таваччуҳ ба зарфиятҳои ин кишварҳо ва нақши онҳо дар ичрои тарҳҳои Амрико, ба истилоҳ монёврҳои сиёсй анчом дод.Масъалае ки Тошкандро бештар ба ҳамкорй бо Амрико ташвиқ хоҳад кард, аз як су чашмпушии Вошингтан ба малкарди давлати Тошканд дар саркуби ҳамагуна дигарандешй ва аз суи дигар додани ҳаққи назорати роҳи оҳани Афғонистон ба Узбакистон аст.Масъалаи дуввум султаи Узбакистон дар роҳҳои оҳани минтақаро таъмин мекунад, ки аслитарин хостаи Тошканд дар марҳалаи кунунй маҳсуб мешавад.Зеро Тошканд аз ин тариқ метавонад талошҳои ду кишвари Точикистон ва Қирғизистонро дар заминаи раҳойи аз вобастагиҳо ба роҳи оҳани Узбакистонро хунсо кунад.Бо ин ҳол набояд нодида гирифт, ки Русия акнун ба таври чиддй дар баробари тарҳҳои Амрико дар Осиёи Марказй қад алам кардааст ва чунончй Тошканд дар муомилаҳои чадид бо Амрико, манфиатҳои Маскавро дар назар нагирад, бо мушкилоти чиддие мувочеҳ хоҳад шуд. Бо таваччуҳ ба ин, вазири хоричаи Амрико дар ростои коҳиши ҳассосиятҳои Маскав аз ҳамкориҳои Амрико бо кишварҳои минтақа, дар мавриди равобити Точикистон бо Русия гуфт,»шумо муштаракоти фаровоне бо Русия доред ва барномаҳое барои оянда доред.Аммо Иёлоти муттаҳида низ талош ба ҳамкорй, ба бозорҳои озод , ба густариши демократия дар минтақа дорад».Дар идомаи ин суханон Ҳилларй Клинтон аз кумакҳои Русия ба НАТО дар масоили Афғонистон, қадрдонй кард ва гуфт, Русия дар ҳалли ихтилофоти Афғонистон нақши мусбат дорад.Сарфи назар аз ин ҳама чои шак нест, ки сафари вазири хоричаи Амрико вокунишҳо ва иқдомоти чавобии Маскавро дар пай хоҳад дошт.Ба вижа ин ки Русия бо тамоми тавон талош дорад Узбакистонро ба таври фаъолтаре ба ниҳодҳои минтақайи чалб кунад.

  Албатта замони сафари вазири хоричаи Амрико баргирифта аз ниёзҳои ин кишвар ба ҳамкориҳои бештари кишварҳои Осиёи Марказй дар ичрои тарҳи хуручи низомиёни амрикойи аз Афғонистон мебошад. Аммо ҳамзамон бо ин, маҳак задани мизони эътимоди давлатҳои Осиёи Марказй ба даъватҳои Маскав дар мавриди тақвияти ҳамгаройиҳо, мавзуъест, ки хонуми Клинтон дар лобалои музокироти худ бо сарони минтақа онро мадди назар дошт.Зеро тайи чанд соли охир ба далели номушаххасии сиёсатҳои Маскав дар қиболи Осиёи Марказй, эътимоди мақомоти ин кишварҳо ба Русия беш аз ҳар замони дигаре коҳиш ёфтааст.Дар ин миён суханони Ислом Каримов (13 июли соли 2009)дар дидори Вилём Бернс, маъовини вазири хоричаи Амрико, ки зимни маҳкум кардани «чоҳталабиҳои импературонаи» Русия гуфта буд, мо ба Русия эътимод надорем, бештар аҳамият пайдо кардааст. Санадҳои марбут ба ин мавзеъгириҳои раиси чумҳури Узбакистонро сафорати Амрико дар Тошканд ифшо кард, ки бидуни шак мавриди таваччуҳи хоси Кремл қарор гирифтааст.Бо таваччуҳ ба ин ҳама, мизони муваффақияти вазири хоричаи Амрико ба минтақаро метавон дар тарзи вокунишҳои Русия чустучу кард, ки эҳтимолан то чанд рузи дигар шоҳиди он хоҳем буд.

Маскав ва хобҳои императрий

Дар моҳҳои охир мақомоти олирутбаи рус ба истифода аз трибунҳои мухталиф эълом карданд, ки аз соли чадиди мелодй азми худро барои ташкили иттиҳоди воқеъйии кишварҳои пасошуравй, чазм хоҳанд кард.Дар ин робита мақомоти низомии Русия бо баҳрабардорй аз фазои ҳосил аз оғози раванди хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон, саъй карданд ин гуна илқо кунанд, ки таъсиси ниҳоди низомии қавй ва фаъол, танҳо роҳи дифоъ аз суботу амнияти кишварҳои ҳамчавор бо Афғонистон аст.Аммо он чй бештар чалби таваччуҳ кард ва дар конуни таҳлилу баррасиҳо қарор гирифт, эъломи нахуствазири Русия дар мавриди таъсиси Иттиҳоди Авруосиё дар қаламрави Шуравии собиқ буд. Бидуни шак ин ибрози назарҳо баргирифта аз фазои мавчуд дар қаламравест, ки онро Русия «минтақаи суннатии нуфузи Маскав» медонад. Таҳаррукоти чадид Амрико дар Осиёи Марказй ва ифшогариҳои сафорати Амрико дар Тошканд дар мавриди тасмими қатъии Ислом Каримов дар мавриди шарикии чиддй бо Амрико дар масоили ин минтақаи стротегй, давлатмардони Русияро бар он доштааст, ки дар пайи ҳифзи манофеи худ дар минтақа иқдомоти чиддитаре интихоб намоянд.Амрико дар шароите ки хуручи неруҳои худ ва муттаҳидонаш аз Афғонистонро оғоз ва дар ростои ичрои ин ҳадаф аз роҳҳои мухталифе кишварҳои Осиёи Марказиро вориди тарҳҳои худ кардааст, хоставу нохоста аз нақш ва чойгоҳи Маскав дар муъодилоти минтақаи стротегии Осиёи Марказй, костааст.Ҳамзамон бо ин, наздикшавии беш аз ҳади Узбакистон бо Амрико ин хатарро ба вучуд оварда, ки дар сурати накардани вокунишҳои ба мисл аз тарафи Маскав, дигар кишварҳои минтақа аз Узбакистон пайравй хоҳанд кард.Ҳамин омилҳо боис шуда, ки Русия даст ба иқдом шавад ва мақомоти ин кишвар дар сатҳҳои мухталиф эълом карданд ниҳодҳои фаъол дар қаламрави Шуравии собиқро чони тоза хоҳанд дамид. Аз чумла Валдимир Путин, нахуствазири ин кишвар дар суҳбат бо рузномаи «Известия» таъкид кард ба зудй тарҳи таърихии таъсиси иттиҳоди Авруосиёро руи даст хоҳад гирифт.Путин дар ин мусоҳиба Иттиҳоди гумрукии Русия, Белорус ва Қазоқистонро ҳастаи иттиҳоди чадид кишварҳои Авруосиё унвон кард. Владимир Путин дар шарҳи иқдоми худ ва итминон ба тавфиқ дар ин тарҳ гуфтааст,барои шаклгирии Иттиҳодияи Аврупо ҳадди ақал 40 сол зарур шуд ва иттиҳоди гумрукии мо дар оғози роҳ аст.Муаллифи мақолаи «Известия» дар ташреҳи суханони Путин навиштааст:»монеъаҳои марзй барои муҳочирони корй аз байн рафта, ин муҳочирон маҳалли кор ва таҳсили худро худ интихоб хоҳанд кард ва озодиҳое эъмол хоҳад шуд, ки ҳатто дар замони Шуравй вучуд надошт…».Нахуствазири Русия дар идома таъкид кардааст, ки дарвозаи Иттиҳоди Авруосиё барои ҳамаи кишварҳои довталаб боз хоҳад буд ва ин ҳаргиз рақиби Иттиҳоди давлатҳои мустақил набуда, балки бо он ҳамкорй хоҳад кард. Дарк кардан душвор нест, ки тарҳи мазкур барномаи қабл аз интихоботй ва даврони раёсати чумҳурии Путин аст, ки баргирифта аз авзои кунунии кишварҳои пасошуравй, ба вижа талоши онҳо дар чиҳати афзудан бар фосилаҳо бо Русия аст. Бо таваччуҳ ба ин ки дар чаҳони имруз иқтисод ҳарфи аввалро мезанад ва бисёре аз қудратҳо аҳдофи худро аз тариқи тарҳҳои иқтисодй ва сармоягузорй дар бахшҳои муҳими иқтисоди кишварҳои мавриди назар, дунбол мекунанд, нахуствазири кунунй ва эҳтимолан раиси чумҳури ояндаи Русия, қасд дорад бо тақвияти Иттиҳоди гумрукй ва додани бархе имтиёз ба кишварҳои аз нигоҳи иқтисодй заъиф, чойгоҳ ва нуфузи худ дар қаламрави Шуравии собиқро эҳё кунад.Иттиҳоди гумрукй, ки дар моҳи октябри соли 2007 тавассури Русия, Белорус ва Қазоқистон таъсис шуд, то ин дам натавонистааст интизороти таъсисдиҳандагонро бароварда кунад, бо ин ҳол Точикистон ва Қирғизистон номзадҳо барои узвият ҳастанд. Албатта дар ин миён ричоли низомии Русия низ дар ростои эҳёи ҳокимияти худ дар қаламрави Шуравии собиқ ибрози назарҳое намуданд.Дар ҳамин робита Николай Макаров, раиси ситоди кулли неруҳои мусаллаҳи Русия дар як нишасти хабарй дар Маскав зимни ҳушдор аз такрори «баҳори арабй» дар кишварҳои Шуравии собиқ, ба вижа дар Осиёи Марказй, бар зарурати таҳкими ҳамкориҳои низомй таъкид кард.Ин мақоми низомии Русия тазаккур дод, масоили монанд ба кишварҳои арабй, дар кишварҳои Осиёи Марказй вучуд дорад ва Русия бояд омодаи ҳамагуна ҳаводиси ғайримунтазира бошад.Ин ибрози назар дар шароите сурат гирифт, ки бо оғози хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон фазосозиҳо дар мавриди вахомати авзоъ дар кишварҳои ҳамчавор, беш аз ҳар замони дигаре ташдид шудааст. Чунин талошҳои Маскав дар шароите сурат мегиранд, ки Федератсиюни Русия алорағми иқдомоти зиёд, ҳатто низомй, натавонистааст инсичом ва ҳамгароиро дар дохили худ шакл диҳад. Аз суи дигар ин тарҳ шадидан бо мухолифатҳои дохилй ва хоричй ру ба ру хоҳад шуд. Бо ин ҳол Маскав бо иқдомоти ҳамзамони сиёсй ва низомй бар он шудааст, ки дар муқобили таҳаррукоти чадиди Амрико дар Осиёи Марказй ба таври чиддитаре биистад.Ин дар ҳолест, ки кишварҳои ҳамчавор бо Афғонистон дар чорчуби он чй «сиёсатҳои чандсамтй» мегуянд, равобит бо кишварҳои Шарқу Ғарбро густариш додаанд, амре ки ҳаргиз хушоянди русҳо набудааст. Дар мавриди иттиҳоди чадид, сухангуи нахуствазири Русия гуфт, «иттиҳоди мазкур бо тазмини истиқлолияти сиёсии давлатҳои узв таъсис меёбад, аммо фаъолиятҳо дар бахши иқтисод бояд аз як марказ мудирият шаванд».Ин манбаъ афзуд, Маскав мехоҳад Иттиҳоди Авруосиё пули воҳид ва Бонки марказй дошта бошад.Албатта ин иқдоми чадиди Маскав идомаи ҳамон талошҳоест, ки тайи 20 сол баъд аз фурупошии Шуравй дар шаклҳои мухталифе дар чиҳати ҳифз ва таҳкими чойгоҳи Русия дар қаламрави он императорй сурат гирфтаанд.Иттиҳоди давлатҳои мустақил, Паймони амнияти чамъи, Чомеъаи иқтисодии Авруосиё, Созмнои ҳамкории Шонгҳой ва Иттиҳоди гумрукй, ҳеч кадом то кунун натавонистаанд ба як ниҳоди фаъоли минтақаъи ва муассир дар муъодилоти байналмилалй табдил шаванд.Ба баёни дигар ба истиснои Созмони ҳамкории Шонгҳой, ки тавонист бархе масоили марзии Чин бо кишварҳои Осиёи Марказиро ҳал кунад, дигар ниҳодҳо ҳаргиз ба муроди таъсисдиҳандагон набуданд ва Русия натавонист тавассути ин ниҳодҳо пеши роҳи нуфузи кишварҳои мухталиф, ба вижа қудратҳои Шарқу Ғарб ба қаламрави Шуравии собиқро бигирад. Аз суи дигар талоши Маскав барои таъсиси сохтори воҳиди мудирияти давлат бо Белорус ҳудуди 20 сол аст, ки ҳеч самарае ба ҳамроҳ надошта, ҳатто ду тараф чандин бор дар чабҳаҳои мухталифи иқтисодй дар муқобили ҳам қарор гирифтанд.Аз суи дигар Украина ҳеч тамоиле барои мушорикат дар ниҳодҳои таҳти нуфузи Русия надорад.Дар ин миён дар Осиёи Марказй, ба унвони ҳастаи тарҳҳои Маскав дар чиҳати эҳёи нуфузи худ, низ чанд дастагй вучуд дорад ва кишварҳои ин минтақа дар масоили марзй, баҳрабардорй аз манобеи гидруэнергетикй ва ҳуқуқи ақаллиятҳо ихтилофоти чиддие бо ҳам доранд. Русия дар ростои дифоъ аз манофеъи хеш, аз ин ихтилофот баҳарабардориҳои манфиатчуёна кардааст ва ҳамин амр боис шуда, ки чойгоҳи ин кишвар дар минтақа, ба вижа Осиёи Марказй заъиф шавад.Зеро аз як су мавзеъгириҳои Русия мунсифона набудаанд, аз суи дигар Ғарб бо қарор гирифтан дар сангари муқобил, ин мавзеъгириҳоро камтаъсир кардааст.Ба мувозоти ин бо ифтитоҳи «шабакаи шимол» Амрико тавонистааст аз нақши Русия дар Осиёи Марказй то ҳадде бикоҳад.Бо ин ҳама, талошҳои чадиди давлатмардони Маскав дар мавриди бозофаринии нақш ва чойгоҳи Русия дар қаламрави Шуравии собиқ ин паёмро ба ҳамроҳ дорад ки бо руйи кор оамадани Владимир Путин дар Русия, минтақа саҳнаи бозиҳои чадиди сиёсй хоҳад шуд.

Конфронси баррасии дурнамои амният дар Афғонистон

Ахиран дар шаҳри Душанбе конфронси байналмилалй бо ширкати коршиносон аз Қазоқистон, Қирғизистон, Точикистон, кишварҳои узви Иттиҳодияи Аврупо, Амрико, Русия, Афғонистон ва Покистон баргузор гардид, ки дар он дурнамои амният дар Осиёи Марказй баъд аз хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт.Дар шароите ки замони хуручи неруҳои низомии ғарбй аз Афғонистон наздиктар мешавад, баҳсҳо дар мавриди дурнамои амният дар минтақа дар маҳофили мухталиф доғтар шудааст.

Дар ин миён нуктаи чолиб он аст, ки бозигарони саҳнаи сиёсй ҳар як талош доранд аз ин авзоъ дар чорчуби аҳдофи геостротегй ва геополитикии худ, баҳрабардорй кунанд.Ҳарчанд гуфта мешавад хуручи низомиёни кишварҳои ғарбй то соли 2014 идома хоҳад дошт, аммо бо таваччуҳ ба вижагии ин фароянд дар кишваре назири Афғонистон, ба эҳтимоли қавй то поёни соли 2012 бахши аъзами ин неруҳои хоки Афғонистонро тарк хоҳанд кард. Зеро раванди кунд мучиби афзоиши талафоти бештари ин низомиён ва харочоти бештар хоҳад шуд.Ин хуручи низомиёни бегона аз Афғонистон тайи наздик ба сад соли ахир, барои панчумин бор иттифоқ меафтад. Ҳар бор мутачовизин ба марзу буми Афғонистон бо шикасти мазбуҳона ин кишварро тарк кардаанд, ки шикасти ду императории инглис дар ибтидои қарни 20 ва Шуравй дар даҳҳаҳои поёнии қарни 20 бештар сарнавиштсоз будааст. Шикасти инглисҳо тавассути озодихоҳони афғон, мучиби ташдиди наҳзатҳои озодихоҳй дар мустамликаҳои императории Бритониёи Кабир шуд, ки ин фароянд фурупошии ин императориро сурът бахшид.Шикасти Шуравй дар Афғонистон низ урдугоҳи сусиолистиро аз дохил мунфачир намуд ва абарқудрате бо номи Иттиҳоди Шуравй аз нақшаи чаҳон бардошта шуд. Дар нишасти Душанбе дидгоҳҳо дар мавриди дурнамои амният дар минтақа ва хуручи низомиёни ғарбй, ба вижа амрикойи мутафовут буданд.Гуруҳе аз таҳлилгарон бар ин боваранд, ки Амрико ҳаргиз аз минтақаи истротежики Осиёи Марказй хорич нахоҳад шуд ва хуруч аз Афғонистон дар асл чойивазкунии низомиёни ин кишвар аз Афғонистон ба Осиёи Марказй хоҳад буд.Аз чумла «Виктор Дубовитский», коршиноси рус мегуяд, «бовар надорам, ки неруҳо Афғонистонро тарк кунанд.Шояд теъдоди ин неруҳо коҳиш ёбад ва фақат шарикони аврупойии Амрико неруҳои худро аз Афғонистон хорич кунанд.Амрико дар ин кишвар боқй хоҳад монд.Берузи Абдулванд, устоди донишгоҳи озоди Берлин ва ҳамоҳангсози маркази таҳқиқоти минтақаи Хазар мегуяд ҳануз аҳдофи аслии Амрико ва НАТО дар Афғонистон ичро нашудааст ва хуруче сурат нахоҳад гирифт. Вай мегуяд:»барномаи бузурги «ҳамкорй ба хотири сулҳ», ки дар соли 1994 НАТО бо кишварҳои Аврупои шарқй ва Шуравии собиқ руи даст гирифт, натавонист манофеъи баландмуддати Амрикоро таъмин кунад.Аз ин ру Амрико мачбур шуд, ки бо чанги алайҳи терор дар Афғонистон ҳузури низомй пайдо кунад».Воқеъият он аст ки имруз воқеъияти тамомии тарҳҳои Амрико дар мавриди мубориза бо терроизм, кумак ба барқарории демокротй ва таъмини озодиҳои шаҳрвандй дар кишварҳо, ифшо шудаанд ва акнун кам касоне ба иддаъоҳои Амрико бовар мекунанд.Бо ин вучуд Амрико аз тарҳҳои мухталиф, назири руи кор овардани давлатҳои дастнишонда, харидани афроди калидй дар дохили давлатҳо, таҳдидҳои низомй ва амсоли ин кор мегирад, то манофеъи худ дар ақсо нуқоти чаҳонро дунбол кунад. Бо гузашти 10 сол аз ҳамлаи низомй ба Афғонистон, Амрико ҳамчунон бо ҳамон мушкилоти ноамнй, беэътимодии мардум ба ваъдаҳояш, кушта шудани низомиён ва ғайра дасту панча нарм мекунад.Ҳарчанд Бин Лодан кушта шуд, Ал-қоида натавонист амалиёте дар қаламрави Амрико анчом диҳад, аммо толибон аз байн нарафтааст ва ба илова гуруҳе мавсум «шабакаи Ҳаққонй» вориди саҳнаҳои чанг шуда, ки низ бар мушкилоти Амрико афзудааст.Ало рағми ин ҳама Амрико дар ростои ҳифзи чойгоҳи худ ба унвони қудрати чаҳонй ногузир ба идомаи ҳузур дар Осиёи Марказй аст.Бархе аз коршиносони ҳозир дар ҳамоиши байналмилалии Душанбе, аз чумла Дитрих Накмайр, коршиноси олмонй дар ин робита гуфт, дар шароти кунунй чунончй Амрико ба таври комил аз минтақа хорич шавад, ба раванди нобудии худ оғоз хоҳад бахшид.Дар ҳамин иртибот Маркази амнияти чадиди Амрико моҳи июни соли чорй таҳлилеро мунташир кард, ки бар асоси он Амрико бояд аз манофеъи ҳаётии худ дар Осиёи Чанубй ва Марказй қотеъона дифоъ кунад.Таҳлилгарони ин марказ таъкид мекунанд, ки ҳукумат бар Осиёи Марказй ба маънии ҳукумат бар тамомии қораи Осиё аст. Таҳлилгарони ин марказ таъкид мекунанд, ки дар марҳалаи кунунй Амрико бояд стротегияи чадидеро бо таваччуҳ ба авзоъи чорй руйи даст гирад, то битавонад аз вокуниш ба буҳронҳо, ба амал дар ростои дифоъ аз манофеъи худ иқдом кунад.Ҳамин таҳлилгарон мегуянд ин мавзуъ аз он чиҳат муҳим аст, ки Амрико дар вазъи афсурдагй ба сар мебарад, аммо Чин ҳузури худ дар муъодилоти геополитикиро тавсаъа мебахшад. Дар ҳамоиши Душанбе таъкид шуд, ки бо хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон, дар ин кишвар чанги шаҳрвандй ва низоъҳои байниқавмй ба таври камсобиқае густариш хоҳанд ёфт, зеро имруз заминаи чунин таҳаввуле фароҳам шудааст.Амрико дар муомила бо толибон ва фармондеҳони маҳаллй манотиқи нуфузро ба гунае тақсим кардааст, ки бо кучактарин баҳона даргириҳо шуруъ хоҳанд шуд.Ин даргириҳо бе мушорикати низомиёни ғарбй ва миёни ақаллиятҳои маҳаллй сурат хоҳанд гирифт, ки дар ҳолатҳое низомиёни ғарбй(амрикойи) дар чорчуби манофеъи худ аз тарафҳои мавриди назарашон ҳимоятҳои лучистикй — иттилоъотй хоҳанд кард.Дар чунин вазъияте кишварҳои ҳамсояи Афғонистон бо мушкилоти чадиди амниятй мувочеҳ хоҳанд шуд ва ҳамзамон бо ин даҳҳо ҳазор паноҳанда ба ин кишварҳо сарозер мешаванд, ки расидагй ба мушкилоти онон бе дахолати ниҳодҳои минтақайи ва байналмилалй имконнопазир хоҳад буд.Бархе таҳлилгарон дар суханрониҳои худ, чунин сенориюро ба нафъи Амрико арзёбй карданд, ки ҳузури худ дар минтақаро собит хоҳад кард. Бар асоси баровардҳои коршиносон Амрико тайи даҳ соли ҳузур дар Афғонистон ҳар моҳ ба ҳисоби миёна 20 миллиард доллар харч карда, давлатеро руйи кор овардааст, ки то ҳадди зиёде дар ростои манофеи Вашингтон амал кардааст.Акнун дар ростои ҳимоят аз ин давлат ва таъмини бақои он ба назар мерасад дар се минтақаи стротегй ва хорич аз контроли толибон — Багром, Мазори шариф ва Шинданд пойгоҳҳо эчод хоҳад кард.Албатта масъалаи хуручи Амрико аз Афғонистон ба натичаҳои интихоботи раёсати чумҳурии соли ояндаи ин кишвар низ бастагй дорад.Ин эҳтимол чой дорад, ки чумҳурихоҳон руйи кор оянд ва бо бознигарй дар сиёсатҳои хоричии Амрико, дастури хуруч аз Афғонистонро лағв кунанд.Дар чунин шароите аслитарин масъалае ки фикри давалтҳои минтақаро ба худ машғул доштааст, чигунагии ҳифзи суботу амният дар кишварҳояшон аст. Ҳамин нигаронй сабаб шудааст, ки бархе аз ин давлатҳо аз ҳоло бо қарор гирифтан таҳти таъсири таблиғоти ғарб, дар садади паноҳ бурдан ба зери чатри амниятии бархе қудратҳо, аз чумла Амрико бар омадаанд.Тачрибае ки гузаштаи он сарнавишти талхеро барои давлатҳо ва миллатҳо рақам задааст.

Осиёи Марказй ва баррасии дурнамои тарҳи CASA-1000 дар Башкек

 Дар шаҳри Бишкек, пойтахти Қирғизистон намояндагони чор кишвари Афғонистон, Қирғизистон, Точикистон ва Покистон дар як ҳамоиши минтақайи роҳҳои амалй кардани тарҳи CASA-1000 ро баррасй карданд. Ин ҳамоиш, ки рузҳои 19-20 сентябри чорй баргузор шуд, идомаи ройзаниҳои ин кишварҳост, ки даври қаблии он рузи 3 сентябри ҳамин сол дар шаҳри Душанбе доир шуд.Омурбек Бобонов, маовини аввали нахуствазири Қирғизистон ибрози умедворй кард, ки тарҳи мазкур то поёни соли 2013 такмил хоҳад шуд.Вай афзуд, тарҳи CASA-1000 ба феҳристи барномаи рушди тарҳҳои миёнафаврии солҳои 2012-2014 шомил шуда, кишвараш ба ин манзур 196 милион доллар ихтисос додааст. Маовини аввали нахуствазири Қирғизистон ҳамчунин хабар дод, Бонки рушди Осиё аз идомаи мушорикат дар тарҳ худдорй карда, пешниҳод кардааст, ки тарҳи мазкур ба ду марҳала тақсим шавад. Бар асоси пешниҳоди Бонки мазкур ба марҳалаи дуввум Точикистон ва Қирғизистон шомил шаванд, зеро ин бахш аз тарҳ бо бархе мушкилот мувочеҳ аст.Омурбек Бобонов дар робита ба ин мавзуъ, зимни ибрози умед ба тағйири мавзеъи Бонки рушди Осиё гуфт, хуручи ин бонк моро водор мекунад, ки дар бораи дурнамои тарҳ дар сатҳи ҳукуматҳо бештар мршварат кунем.
Қобили зикр аст, ки тарҳи CASA-1000 бахше аз барномаи CASAREM — бозори байналмилалии тичорати барқи Осиёи Марказй ва Чанубй — мебошад, ки дар назар дорад барқи кишварҳои Осиёи Марказй(Точикистон ва Қирғизистон)ро ба Осиёи Чанубй(Афғонистон ва Покистон) интиқол диҳад.Бар пояи ин тарҳ дар ибтидо 1300 миговот(ба тадрич то 5000миговот) барқ аз Осиёи Марказй ба Покистон(1000миговот) ва Афғонистон(300миговот) интиқол меёбад ва саҳми Точикистон ва Қирғизистон дар содироти барқ ба таври мусовй 50 дарсадй дар назар гирифта шудааст.Дар ростои ҳамоҳангии барномаҳои кишварҳои ширкаткунанда дар тарҳи мазкур Шурои байниҳукуматй ва дабирхонаи вижа таъсис шудааст.Сармоягузорй дар тарҳи CASA-1000 90 дарсад тавассути ниҳодҳои молии байналмилалй(Бонки рушди Осиё,Бонки исломии тараққиёт, ва Бонки чаҳонй) ва 10 дарсад тавассути бахши хусусй анчом хоҳад шуд.Сохти се хати бузурги интиқоли барқ аз чумлаи бахшҳои аслии тарҳи мазкур аст, ки тибқи он хати интиқоли барқи Датко-Хучанд (477километр, миёни Точикистон ва Қирғизистон), Хучанд-Роғун- Сангтуда(350километр, дар дохили Точикистон) ва Сангтуда-Кундуз-Пули Хумрй-Кобул-Пешовар, миёни Точикистон, Афғонистон ва Покистон) сохта хоҳад шуд.Ҳамчунин истгоҳҳои кумакии интиқоли барқ дар Датко, Хучанд,Сангтуда, Кобул ва Пешовар сохта хоҳад шуд.
Тарҳи CASA-100 аз рузҳои нахусти таҳия, таваччуҳи бисёре аз ниҳодҳои байналмилалии молй ва кишварҳоро ба худ чалб кард, зеро мушорикат дар он зимни замонати суди фаровон, нақши ниҳод ва ҳар кишвари ширкаткунандаро дар муодилоти минтақайи боло хоҳад бурд.Ҳамин мавзуъ ҳамзамон бо имтиёзот, ҳасосиятҳоеро низ дар чиҳати ичрои тарҳи мазкур эчод кардааст.Аз чумлаи имтиёзоте ки барои Точикистон ва Қирғизистон аз тариқи мушорикат дар ин тарҳ таалуқ мегирад, чалби сармоя барои неругоҳҳои бузурги худ(Қамбарота дар Қирғизистон ва Роғун дар Точикистон) тавсиф мешавад. Бар асоси баровардҳои коршиносон такмили тарҳи мазкур фақат дар сурати сохти ду неругоҳи Қамбарота ва Роғун имконпазир хоҳад буд, аммо мухолифатҳои Узбакистон ичрои онро бо бархе мушкилот, аз чумла сармоягузории ниҳодҳои молии байналмилалй ва дигар кишварҳои зинафъ, мувочеҳ кардааст.Коршиносон худдории Бонки рушди Осиё аз идомаи мушорикат дар ин тарҳро дар ҳамин росто арзёбй мекунанд.Узбакистон муддаъи аст, ки ин тарҳи 6,5 миллиорддолларй «ноқизи қарордодҳои байналмилалй» аст.Соли гузаштаи мелодй дар ин замина Ориф Каримов, сафири Узбакистон дар Исломод мавзеъи кишвари худро ташреҳ кард.Вай иддаъо кард, ки Точикистон дар раванди сохти неругоҳи Роғун, гузорише дар мавриди асароти зистмуҳитии ин неругоҳ ба минтақа, ироа накардаанд.Талоши Узбакистон барои мутақоид кардани Покистон дар чиҳати мубҳам будани ояндаи тарҳи CASA-1000 авохири моҳи марти соли чорй дар дидори Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон бо Юсуф Ризо Гелонй, нахуствазири Покистон дар Тошканд, бори дигар сурат гирифт, ки бо муваффақияти чандоне ҳамроҳ набуд.Узбакистон иддаъо мекунад, ки Точикистон ва Қирғизистон аз имконот ва зарфиятҳои кофй барои таъмини Осиёи Чанубй бо энержии мавриди ниёз нестанд, дар ҳоле ки Узбакистон бо дар ихтиёр доштани захоири фаровони нафту газ, зимни афзудани тавони неругоҳҳои ҳароратй, метавонад барқи мавриди ниёзро дар ихтиёри Афғонистон ва Покистон қарор диҳад. Ба илова, Узбакистон эълом кард, ки омодааст дар сохти се неругоҳ дар рудхонаи Свот дар Покистон бо тавони тавлиди 1315 миговот неруи барқ, мушорикат кунад. Ҳамин пешниҳоди Узбакистон тамомии моҳияти мухолифатҳои ин кишварро алайҳи сохти ду неругоҳи Камбарота дар Қирғизистон ва Роғун дар Точикистон бармало кардааст. Ба иборати дигар аз ин чо ба хубй бар меояд ки ҳадафи аслии мухолифати Узбакистон ба сохти ин неругоҳҳо, маҳори рақибони худ дар бозори пурдаромади энержии Осиёи Чанубй мебошад.Давлати Тошканд дар ин росто дар як муомилаи пасипардаи бо Амрико саъй дорад, зимни мушорикати фаъол дар тарҳи амрикойии «коридори шимол», мувофиқати Амрикоро дар ҳузури бештари Тошканд дар тарҳои муҳими иқтисодии Афғонистон, касб кунад.Аммо ин ҳақиқат ғайриқобили инкор аст, ки дар бахши энержй Узбакистон ба ҳеч вачҳ тавони рақобат бо неруи барқи арзон ва аз назари экологй тамизи Точикистонро надорад.
Албатта Узбакистон то ҳадде дар талошҳои худ чиҳати эчоди мавонеъ дар масири сохти неругоҳҳои Қамбарота ва Роғун муваффақ будааст. Аслитарин ҳадафи Тошканд дар марҳалаи кунунй эчоди таъхир дар ин чиҳат мебошад, то Точикистон ва Қирғизистон зимни талафи вақт, дар фардои такмили неругоҳҳои худ, харидоре барои барқ надошта бошанд.Бо ин ҳол Тошканд натавонист Исломободро аз тарҳи CASA-1000 хорич кунад ва дар дидори Эмомалй Раҳмон ва Осафалии Зардорй, раисони чумҳури Точикистон ва Покистон, 16 июни соли 2011 дар Остона(пойтахти Қазоқистон) раиси чумҳури Покистон таъкид кард, ки кишвараш ин тарҳи муҳими минтақаъиро ба таври чиддй пайгирй мекунад.Қабл аз ин,18 августи соли 2010 дар нишасти чаҳорчониба(Афғонистон,Покистон, Русия ва Точикистон дар Сочии Русия), Дмитрий Медведев, раиси чумҳури Русия эълом кард, ки кишвараш алоқаманд аст дар тарҳи CASA-1000 ҳамачониба мушорикат кунад.Ҳарчанд Русия дар масоили гидроэнержии Осиёи Марказй аз мавозеъи Тошканд ҳимоят мекунад, аммо манофеъи миллии ин кишвар ва моҳияти ҳузури ҳар қудрате дар минтақа эчоб мекунад, ки Маскав ба фикри судчуйи аз бозори пурғановати энержии Осиёи Чанубй бошад, то ҳимоят аз манофеи шарикони худ.Дар ҳамин росто ахиран Бонки чаҳонй эълом кард, ки омодааст дар такмили тарҳи CASA-1000 мушорикат кунад. Ин матлабро рузи 16 сентябри соли чорй Теодор Алерс, мудири Бонки чаҳонй дар манотиқи Аврупо ва Осиёи Марказй дар дидори раиси чумҳури Точикистон, дар Душанбе иброз кард.Вай афзуд, дар айни ҳол Точикистон ва Қирғизистон дар фасли тобистон зарфиятҳои фаровоне барои содироти наеруи барқ ба Осиёи Чанубй доранд ва такмили неругоҳҳои чадид ин амалро барои тамомии фаслҳои сол имконпазир хоҳад кард. Воқеъият он аст, ки бозори пурдаромади энержии Осиёи Марказй ва Чанубй, имруза саҳнаи рақобати кишварҳои минтақа ва фароминтақаи шудаст ва ҳар як талош доранд сҳми бештареро ба худ ихтисос диҳанд.Ҳамон гуна нишасти Бишкек ва чанд нишасти охири мақомоти чаҳор кишвари Афғонистон, Покистон, Қирғизистон ва Точикистон нишон медиҳад, тарафҳои ҳозир дар ин тарҳ мусаммам ба такмили он ҳастанд ва монеътарошии кишварҳое назири Узбакистон наметавонад монеъи чиддй дар ин росто эчод кунад.

Терори устод Раббонй ва зарурати ҳамгаройии точикон

Террори устод Раббонй ҳамзамон бо ин ки қалбҳои миллионҳо инсони бедордил ва адолатхоҳ, ба вижа миллати точикро дар саросари чаҳон ғарқ дар мотам кард, раванди сулҳи Афғонистонро ба хатари чиддй мувочеҳ намуд. Толибон бо ин иқдоми дадманишонаи худ, ки дақиқан такрори сенариёи террори Аҳмадшоҳ Масъуд буд, нишон дод, ки ҳаргиз наомадааст сухан аз сулҳу ваҳдат бигуяд, балкй гуруҳест ба дур аз ҳама фарҳангу тамаддун ва ойину мазҳаб ва омадааст: аввалан Исломро бадном кунад; сониян нооромй ва нифоқро, ки хостаи хочагони ғарбиаш ҳаст, дар Афғонистон ва минтақа доман бизанад.Ҳамон гуна ки аз шеваи хуручи неруҳои ғарбй аз минтақа ва  дигар кишварҳои таҳти тасарруфашон бармеояд, доман задан ба хушунатҳои қавмй аслитарин шигардест, ки дар мустамликадории навин ҳамеша мавриди истифода будааст.Имруз ҳамон англо-саксҳое, ки то миёнаҳои қарни 20 кишварҳоро ишғол ва миллатҳоро қатлиом ва ғорат мекарданд, акнун ин корро ба усулҳои мудерн, аз тариқи созмону ниҳодҳои дастнишондаи худ ва бо баҳонаҳои «мубориза бо тероризн», «таъмини демократия», «ҳимоят аз ҳуқуқи башар» ва амсоли ин анчом медиҳанд.Як бор аз худ савол накардаед,:»Оё барои англис хеле муҳим аст, ки миллиардҳо доллар харч кунад ва аз он тарафи обҳо биёяд то амнияти афғонҳоро ё ироқиҳоро таъмин кунад?»Оё ақли солим ба ҳамчунин коре бовар мекунад?Дар тули таърих ҳамеша англо-саксонҳо ба дунболи сарват ва боигарии дигар миллатҳо будаанд.Дар Африқо, Осиё ва Амрикои Лотин, ҳар кучо ки нишоне аз тилло буда, англо-саксонҳо ончо пайдо шуданд ва шуруъ ба ғорат кардаанд.Ҳамин ҳирси тилло ва сарват онҳоро ба Амрикои шимолй бурд ва бо қатлиоми мардуми бумй, ки онҳоро «сурхпустон» мегуфтанд, давлате бо номи Иёлоти муттаҳидаи Амрико ташкил карданд ва имруз ин ду бародар — Амрико ва Инглис ба иттифоқи сионизми чаҳонй дар дунё ҳукумат ва кишварҳоро истисмор мекунанд.Террори устод Раббонй нишон дод, ки ишғолгарони Афғонистон ҳаргиз ба фикри сулҳу оромиш дар ин кишвар нестанд, зеро ба хубй медонанд, ки агар суботу оромиш дар минтақа барқарор шавад, дигар ниёзе ба ҳузури ин ишғолгарон намемонад.Аз ин ру бузургтарин чеҳраи сулҳофари Афғонистон — устод Раббониро ба шаҳодат расонданд, то бо доман задан ба низоъҳои қавмй, дар оби гилолуд моҳй сайд кунанд.

 Имруз онҳое ки мегуянд «марги Раббонй таъсире дар раванди сулҳи Афғонистон нахоҳад дошт», сахт иштибоҳ мекунанд, зеро дар асл устод Раббонй буд, ки ин равандро чон дамид ва шахсияти у сутунмуҳраи чараёни сулҳи Афғонистон буд.Акнун чои шаке нест, ки дубора сари мизи музокира овардани чиноҳҳои Афғонистон бо намояндагони толибон, коре сахт ва душвор хоҳад буд.Дар ҳақиқат раванди сулҳи Афғонистон, ки шабеҳи кучаи ҳаракати яктарафа буд, дар замони раёсати устод Раббонй дар Шурои миллии сулҳи Афғонистон, ба хиёбони сертараддуд барои ташхиси масирҳо табдил шуд.Инак терори устод Раббонй собит кард, ки на толибон ва на Ғарб, ки ҳарду дар асл як неру маҳсуб мешаванд, ҳеч гоҳ ба дунболи сулҳ дар Афғонистон набуданд ва нестанд.Ғарб бо харчи миллиардҳо доллар ба он хотир ба Афғонистон лашкар кашид, ки рақибони аслии худ дар арсаи чаҳон — Чин, Русия, Иронро аз наздик таҳти назорат дошта бошад ва заминаи заъиф кардани ин қудратҳои дар ҳоли зуҳурро муҳайё кунад.Аз ин ру идомаи чангу хунрезй дар минтақа беҳтарин фурсат барои ин ҳузур ва амалй кардани ин ҳадаф аст.Ҳамон гуна ки Чонон Мусозай, намояндаи вазорати хоричаи Афғонистон дар суҳбат бо хабарнигорон таъкид кард, «ин нахустин ва охирин куштори мақомоти олирутба нест» ва ғарбиҳо аз тариқи дастнишондаҳои худ силсилаи терорҳоро идома хоҳанд дод, то адовати душманй миёни қавму миллатҳои муқими Афғонистон амиқтар шавад. Ин ҳодисаи асафбори таърихи муосири Афғонистон, об ба осиёби онҳое мерезад, ки мухолифи сарсахти раванди сулҳ ҳастанд.

 Бисёриҳо бар ин боваранд, ки марги устод Раббонй ба дигар раванди дохилии Афғонистон — иттиҳоду инсичоми точикони муқими ин сарзамин, ки беш аз 8 миллион нафарро ташкил медиҳанд, низ таъсири манфй хоҳад расонд.Ин дидгоҳ то ҳадди зиёде чон дорад, зеро устод Раббонй буд, ки ихтилофоти мавчуд миёни раҳбарони точикро дар Афғонистон ҳамеша саркуб кард ва тавонист нақши раҳбариро бо афзал шумурдани манфиатҳои миллй, ичро кунад.Ҳамчунин Эътилофи шимол бидуни устод Раббонй ба як сохтори бе руҳ табдил хоҳад шуд.Бисёриҳо дар Афғонистон бар ин боваранд, ки терори устоди Раббонй, идомаи силсила терорҳоест, ки дар ростои аз миён бардоштани пешвоёни миллати точик дар ин кишвар анчом мегирад.Ин дидгоҳро дар хорич аз Афғонистон низ тасдиқ мекунанд ва ин ҳақиқат аст! Бисёриҳо дар минтақа ҳамбастагию ҳамгаройи миёни Точикистон, Афғонистон ва Эронро бар хилофи манфиъатҳои худ мебинанд, аз ин ру бо ҳар роҳи мумкин талош мекунанд, пеши роҳи ин ҳамгаройиро бигиранд.

 Дар бораи фармоишгарон ва ичрокунадагони терори Устод Раббонй дидгоҳҳо ва тахмину гумонҳо зиёданд, аммо ин нукта ғайриқобили инкор аст, ки ҳар кй ҳастанд ва ҳар кучо ҳастанд нахуст душманони иттиҳоди мардуми Афғонистон ҳастанд, дуввуми бадхоҳони миллати точик мебошанд, ки давлати точикон ва вучуди ин миллатро устухоне дар гулуи худ таъбир мекунанд.

  Бо кушта шудани Устод Раббонй, акнун мавчи нооромиҳо ба қаламрави точикон ҳаракат хоҳад кард ва аз эҳтимол дур нест, ки Точикистон ба саҳнаи нооромиҳо табдил шавад.Акнун барои Ғарб беҳтарин фурсат фароҳам шудааст, то пойи касифи худро аз сарзамини Афғонистон берун кашад ва назорагари ҳамдигракушй дар ин кишвар бошад, зеро донаи кинаву нифоқ пошида шуд ва ташдиди низоъи қавмй амре ногузир дар ин марзу бум хоҳд буд.

 Дар ин чо дигар мавзуе ки чалби таваччуҳ мекунад, вучуди ихтилофи назар дар миёни шахсиятҳои точик дар Афғонистон аст.Дар ин фароянд масъулияти бисёр муҳиме ба души Точикстон — Ватани миллати точик аст.Дар солҳои чанги таҳмилии шаҳрвандй дар Точикистон раҳбарони точики Афғонистон, ба хусус шаҳид Аҳмадшоҳи Масъуд ва шаҳид устод Раббонй талоши зиёде барои ҳалли ихтилофи мавчуд дар миёни тарафҳои ба ҳам рақиби Точикистон ба харч доданд.Имруз фурсате пеш омадааст, ки Точикистон вориди амал шавад ва тамоми талоши худро барои иттиҳоду инсичом миёни точикони Афғонистон ба кор гирад. Чунин кореро ояндаи давлат ва миллати точик тақозо мекунад, зеро аз ин тариқ ҳамгаройи миёни миллати точик беш аз пеш густариш меёбад ва аз дигар су пеши роҳи нуфузи гуруҳҳои ифротй аз хорич ба Точикистон гирифта хоҳад шуд.Акнун фурсати он аст, ки Анчумани байналмилаллии точикон аз як ниҳоди ташрифотй ба як созмони фаъоли байналмилалй табдил шавад ва дар им амр бояд Точикистон ибтикори амал, яъне ташаббусро дар даст дошта бошад.

Амрико:хуруч аз Афғонистон ва истиқрор дар Осиёи марказй

Дар шароите, ки Ғарб ба тадрич шароитро барои хуручи неруҳои низомии худ аз Афғонистон омода мекунад, кишварҳои Осиёи Марказй низ барои муқобила бо авзоъи эҳтимолии бархоста аз ин фароянд, омода мешаванд.Бар асоси барномаҳои эъломшуда тавассути мақомоти низомии ғарбй, қарор аст то соли 2014 низомиёни хоричй қаламрави Афғонистонро тарк кунанд.Пешбиниҳо дар мавриди авзоъи Афғонистон баъд аз хуручи низомиёни ғарбй мухталифанд ва назари ғолиб он аст, ки нооромиҳо идома ва ба кишварҳои ҳамсоя сироят хоҳанд кард.Аммо мақомоти амрикойи, ки набзи хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистонро дар даст доранд, бар ин боваранд, ки вогузории тадричии ихтиёрот ба сохторҳои қудратии афғон, ба барқарории субот дар ин кишвар мусоидат хоҳад кард.Дар ҳамин росто Пентагон тарҳи музокира бо толибонро руи даст гирифт, то аз ин тариқ битавонад контрули худ бар авзоъи Афғонистонро баъд аз хуруч низ ҳифз кунад.Аммо баъд аз се даври музокирот, намояндаи Толибон ба таври ногаҳонй ғайб зад ва дигар дар музокирот ҳозир нашуд.Аксари соҳибназарон ин амрро баргирифтай аз ифшои музокирот медонанд, ки Толибон таъкиди вижае бар махфй нигоҳ доштани он мекард.То ин дам се даври музокирот миёни Толибон ва Амрико дар Олмон ва Қатар баргузор шуд, ки дар он мақомоти вазорати хорича ва созмони чосусии Амрико ва Тайёб Оқо, муншии аршади Мулло Умар ширкат карданд.Ҳамчунин Михаел Штайнер, намояндаи вижаи Олмон дар Афғонистон ва Покистон дар музокироти Амрико ва Толибон ҳузур дошт.

Чаро Афғонистон пайваста мавриди ҳамлаи ачнабиён қарор мегирад?

Тасаллут бар манобеъи табии Афғонистон аз аслитарин аҳдофи мутачовизини ин сарзамин будааст.Нахуст, дар поёни қарни 19 мелодй импературии Инглис бо ҳамин руъё ба Афғонистон лашкар кашид ва танҳо ҳосили 38 сол чанги номуваффақ, тавофуқ бо ҳокимони вақти Кобул дар бархе масоили сиёсй,
буд, ки дар асл шикасти Бритониё дар чанг муқобили Афғонисртон тавсиф мешавад.Ҳарчанд Шуравй муддаъйи буд, ки дар чиҳати кумак ба бунёди чомеъаи сотсиалистй, ба кумаки мардуми афғон омадааст, аммо тачовузи Маскав ҳамон рақобат миёни Шарқу Ғарб барои тасарруфи кишварҳо буд.Амрико низ бо шиори мубориза бо тероризм ва бунёди чомеъаи демократй ба Афғонистон ҳамла кард ва бо истифода аз бархе иштибоҳоти Шуравй дар ин замина, тавонист талафоти чонии камтареро мутаҳаммил шавад.Аз нуқоти муштараки ҳамлаи ду абарқудрат ба Афғонистон он аст, ки ҳарду ҳамлаи «барқосо» анчом доданд ва дар оғози ин амр сарбозон аз руҳияи чангандаи волое бархурдор буданд.Бо тасарруфи бахше аз сарзамини Афғонистон ҳам Маскав ва ҳам Вошингтон давлати дастнишондае руйи кор оварданд, ки дар ичрои вазоифи худ аз коройии лозим бархурдор набуд.Дар замони тачовузи Шуравй ҳудуди 400-500 ҳазор разманда муқобили давлати марказии Кобул(муқобили артиши Шуравй) мечангид, аммо ин рақам дар замони таҳочуми Амрико ҳудуди 110 ҳазор нафарро ташкил медод.Дар солҳои 90 қарни гузашта Амрико аз тариқи Покистон мучоҳидинро ҳамачониба пуштибонй мекард ва он чанг дар асл набард миёни Маскав ва Вашингтон буд, ки аз тарафи Амрико дар ростои чуброни шикасти Ветнам сурат мегирифт.Шуравй ба танҳойи тамомии масъулиятҳои ҳамла ба Афғонистонро ба душ гирифт ва ҳамаи харочот аз будчаи Иттиҳоди Шуравй пардохта мешуд, аммо Амрико муттаҳидони худ дар Аврупо ва НАТО-ро ба ин чанг ҳамроҳ кард, то ҳам харочот ва ҳам масъулиятҳоро тақсим карда бошад.Бо ин ҳол, на Маскав ба бунёди сотсиализм дар Афғонистон муваффақ шуд ва на Амрико тавонист Бин Лоданро дастгир ва Ал-қоидаро маҳв кунад.Танҳо муваффақияти Амрико дар муқоиса ба Шуравй теъдоди ками кушташудагони ғарбй дар ин чанги нангин ва ноодилонаи чаҳони имруз аст.Артиши Шуравй тайи даҳ соли тачовузи Афғонистон 15 ҳазор кушта, 53 ҳазор захмй ва 417 гумшуда бар чой гузошт;Дар муддати мушобеҳ неруҳои эътилоф дар чанги Афғонистон 6980 кушта ва 12700 захмй доштанд.Аз чумлаи сабабҳои тафовут дар теъдоди сарбозони кушта наҳваи чанг мебошад, дар ҳоле ки артиши Шуравй аз токтики таҳочумй кор мегирифт, низомиёни ғарбй умдатан дар мавзеъи дифоъи қарор доштаанд.

Фароҳамсозии заминаи хуруч аз Афғонистон

Дар пайи эъломи хабари марги Бин Лодан дар 2 майи соли чорй, Амрико ба муваффақияти зоҳирй даст ёфт, то муқаддамоти хуручи худ аз Афғонистонро тарроҳй кунад.Воқеъият он аст ки чанг бо терроризм ба ҳеч вачҳ дар чорчуби барномаҳои Амрико ва муттаҳидони ғарбиаш набуда, дар аксари ҳолатҳо контрули раванди таҳаввулот дар чабҳаҳои набард, ё дар ихтиёри тарафи муқобил буд ва ё тавассути рақибони пушти пардайии Кохи сафед идора мешуд.Инак, эъломи хабари кушта шудани Бин Лодан, беш аз ҳар замони дигаре шароит ва фурсатро барои хуручи Амрико аз Афғонистон фароҳам кардааст, то ҳадди ақал дар назди мардуми Амрико ниқобе бар руи хуручи шармандавор бошад.Ҳудуди чаҳор трилион доллар фақат харочоти молии се чанги ахири Амрико дар Афғонистон, Ироқ ва ҳамчунин дар Покистон аст, ки аз чайби андоздиҳандагони амрикойи даррафта, бар шиддати буҳрон дар иқтисоди бемори ин кишвар афзудааст.Барак Обама, раиси чумҳури Амрико ахиран эълом кард, ки дар навбати аввал 10 ҳазор низомии ин кишвар то тобистони соли 2012 ба ватан бармегарданд ва баъдан 23 ҳазор нафари дигар ба онон ҳамроҳ мешаванд.Ҳамзамон бо ин Инглис, Фаронса ва Олмон ба унвони бузургтарин муттаҳидони Амрико, низ аз хуручи низомиёни худ аз Афғонистон хабар доданд.Ин дар ҳолест, ки Вошингтон чанд давр музокироти мустақимро бо толибон анчом дод, ба ин умед ки хуруче мутафовут аз хуручи Шуравй дар даҳаи 80 қарни гузашта дошта бошад.

Тафовутҳо ва муштаракоти хуручи ду абарқудрат аз Афғонистон

Албатта хуручи Шуравй аз Афғонистон, шикасти қотеъ дар баробари мучоҳидон ва ҳамон Бин Лодане буд, ки амрикоиҳо барои муқобила бо комунизм тарроҳй карда буданд. Аммо хуручи Амрико дар қиёс бо он, ба масобаи як пирузй тавсиф мешавад, зеро акнун ҳеч қудрате нест, ки аз ин хуруч ба нафъи худ истифода кунад, ҳамон гуна ки аз хуручи Шуравй Амрико истифода карда буд.Бо ин ҳол хуручи ду абарқудрат аз Афғонистон аз бархе муштаракот бархурдор аст. Аз чумлаи ин умумиятҳо масири хуручи неруҳо аст, ба эҳтимоли зиёд Амрико низ хуручи неруҳои худ аз Афғонистонро аз тариқи “коридори шимол” анчом хоҳад дод, яъне тавассути шимоли Афғонистон неруҳои Амрикойи ба чумҳуриҳои Осиёи Марказй, умдатан ба Узбакистон ва Туркманистон ворид хоҳанд шуд.Дуввум, Амрико низ чун Шуравй хуручи низомиёни худро марҳала ба марҳала ичро хоҳад кард, бо ин тафовут ки ин мароҳил иборат аз чанд сол хоҳанд буд.Саввум,хуручи низомиёни Амрико нахуст аз манотиқи дурафтода оғоз хоҳад шуд, сипас монанди сенариёи хуручи низомиёни Шуравй, амрикоиҳо низ таваччуҳи вижае дар ҳифзи суботу оромиш дар маркази устонҳои Хуст, Пактиё, Нангарҳор, Қандаҳор, Зобул, Ҳелманд ва Ҳирот хоҳанд дошт.Аз дигар нукоти муштараки хуручи низомиёни Шуравй ва амрикойи аз Афғонистон, ҳифзи суботу амният дар Кобул мебошад, зеро то замоне ки дар пойтахт давлати марказй фаъол аст, ҳеч як аз гуруҳҳои мухолиф наметавонанд аз пирузй сухан ба миён биоваранд.Ва албатта Амрико низ баъд аз хуруч аз Афғонистон ҳамкориҳоро бо давлати марказй дар чиҳати ҳифзи қудрат идома хоҳад дод, то битавонад барномаҳои баъдии худро амалй кунанд.
Бо ин ҳол хуручи Амрико аз Афғонистон тафовутҳое бо хуручи Шуравй низ дорад, ки авзои сиёсии ҳоким бар ин фароянд аз он чумла аст.Дар соли 1989 мелодй, ки оғози гуфтугуҳо чиҳати хуруч аз Афғонистон буд, Иттиҳоди Шуравй аз ангезаҳои тавсаъаталабонаи худ сарфи назар намуда, ибтикори амалро дар арсаи байналмилал бар ақибони худ вогузор кард ва аҳдофи геополитикии худро канор гузошта, мавқеъи худ дар Аврупои шарқй ва дигар нуқоти чаҳонро аз даст дод.Акнун Шуравй қодир ба ичрои уҳдадориҳои худ дар нисбати давлати Кобул набуд ва давлати марказии Афғонистон тавони муқобила бо размандагони мухолифро надошт.Музокироте, ки Кобул ва Маскав бо мучоҳидин оғоз карда буданд, ҳаргиз аз мавқеи зур ва қудрат набуд.Аммо имруз мухолифини давлати Кобул сарфи назар аз фаъол будан дар манотиқи мухталиф, тавони ба даст гирифтани ҳокимиятро надоранд.Толибон дар муқоиса бо мучоҳидони даҳҳаи 80 қарни гузашта, имкони ҳамлаи густурда ба Кобулро надоранд ва фақат бо анчоми амалиёти харобкорона иктифо мекунанд.Амрико алорағми пайоьадҳои буҳрони молии чаҳонй, ҳамчунон муқтадир ва бархурдор аз субот аст ва дар чиҳати ҳифзи нуфуз ва чойгоҳи худ дар Афғонистон, Осиёи Марказй ва Осиёи чанубй, мусаммам аст. Ба эътиқоди ағлаби соҳибназарон дар марҳалаи кунунй, хуручи Амрико аз Афғонистон, дар асл чойивазкунии низомиёни ин кишвар дар минтақа мебошад, амре ки тасдиқе бар идомаи барномаҳои тавсаъаталабонаи Вошингтон дар ба истилоҳ Осиёи Марказии бузург мебошад.Ба баёни дигар, чунончй дар даҳаи 90 қарни гузашта, хуручй Шуравй аз Афғонистон мунчар ба хуручи тадричии Русия аз Осиёи Марказй шуд, аммо имруза Амрико дар шароите эъломи хуруч аз Афғонистон кардааст, ки дар асл тарҳи таҳкими чойгоҳи худ дар Осиёи Марказиро ба марҳалаи ичро гузошта аст.Аз суи дигар, бар хилофи тамомии талошҳои Маскав, ки мехоҳад Паймони амнияти чамъиро ба як ниҳоди муқтадири низомй табдил диҳад, интизор меравад, ки кишварҳои Осиёи Марказй дар ростои дифоъ аз суботу амният, ниҳоди низомии чадиде ба шумули Афғонистон ва таҳти раҳбарии Амрико таъсис диҳанд.Ин ниҳод агар шакл гирад, то ҳадде ичрокунандаи барномаҳои Амрико дар минтақа хоҳад буд, ки пешгирй аз нуфузи кишварҳое назири Русия, Чин ва Эрон аз аслитарин аҳдофи он хоҳад буд.
Ба ҳамин тартиб, Барак Абама дар шароите, ки ба даври дуввуми ширкат дар интихоботи раёсати чумҳурии Амрико омода мешавад, хуручи низомиёни кишвараш аз Афғонистонро низ тадорук мебинад.Ба эҳтимоли қавй ин фароянд шабеҳи хуруч аз Ироқ хоҳад буд, ба гунае ки низомиёни амрикойи зимни мушорикат накардан дар амалиёти мустақими низомй, аз тариқи мутахассисони худ ва зерсохтҳои низомй, кумакҳои худро ба давлати марказии Кобул ироъа хоҳанд кард.Аз ин тариқ амрикойиҳо саъй хоҳанд кард ба толибон имкон надиҳанд давлати марказиро таҳти фишори беш аз ҳад қарор диҳад ва ҳамзамон фишорҳои худ ба кишварҳои минтақа, аз чумла Чин, Покистон ва Эронро амалй кунанд.Ҳамон гуна ки қаблан ишора шуд, хуручи Амрико аз Афғонистон дар асл чойивазкунии неруҳои ин кишвар аз Афғонистон ба Осиёи марказй хоҳад буд.Дар ҳамин росто моҳи августи соли 2010 барномаҳои Амрико дар мавриди таъсис пойгоҳҳои низомй дар панч кишвари Осиёи Марказй ифшо шуд, ниҳоди мубориза бо маводи мухаддири фармондеҳии марказии Амрико эълом кард, ки барои таъсис маркази низомй-омузишй дар маркази устони Уш(Кирқизистон) ва Қаратоғ(Точикистон), пойгоҳи чархболҳо дар атрофи Олмотй(Қазоқистон), бозсозй ва тачҳизи гузаргоҳҳои марзй дар Узбакистон, Туркманистон ва Қирғизистон 40 миллион доллар ихтисос додааст.Албатта ба мувозоти ин барномаҳо, Амрико кумакҳои молии мухталифе дар ихтиёри ин кишварҳо қарор додааст ва медиҳад, то бо ҳар роҳи мумкин онҳоро ба ҳамкориҳо бо худ мутамойил ва аз ин тариқ аз нуфузи руқабои худ, қабл аз ҳама Русия ва Чин бар ин кишварҳо, бикоҳад.

Минтақа дар пасманзари хуручи Амрико аз Афғонистон

Ба назар чунин мерасад, ки акнун Амрико дар раванди чойивазкунии неруҳои худ дар минтақа, Афғонистонро дар гирдоби бесарусомониҳо қарор хоҳад дод, то давлати Кобул нотавон аз идораи авзоъи кишвар, дубора аз Амрико дархости кумак кунад. Тайи даҳ соли ҳузур дар Афғонистон, амрикоиҳо тамоми токтикҳои чангии худро бо истифода аз тачҳизот ва силоҳҳои пешрафта мавриди озмоиш ва имтиҳон қарор доданд, то дар чангҳои мушобеҳе дар дигар кишварҳо, беҳтар амал кунанд.Нахустин дарс дар ин замина он аст ки Пентагон ба ин натича расида, ки дар чангҳои хорич аз қламрави худ, беҳтарин роҳ чанги ҳавойи ва бамборони аҳдоф аст ва имруза шоҳиди коргирй аз ин токтик дар Либй ҳастем.Ба эътиқоди бархе назарияпардозони низомй, эҳтимолан аз ин ба баъд Амрико чабҳаи мубориза дар Ховари миёнаро тақвият хоҳад кард. Дар нигоҳи аввал чунин ба назар мерасад, ки Амрико ба ҳеч як аз аҳдофи худ дар Афғонистон даст наёфт, аммо бо таваччуҳ ба авзои кунунии Афғонистон, ба хубй мушоҳида мешавад, ки бесарусомонй ва ташаннучи ҳоким дар Афғонистони кунунй, аслитарин ҳадафи Амрико дар ишғоли ин кишвар будааст.Музокира бо толибон чузъи стротегияи Амрико маҳсуб мешавд, ки аз ин тариқ ба осонй исломи мавриди назари худ, яъне исломи ифротй ва тундравро ба кишвари мавриди назар мунтақил хоҳад кард, то заминаи мудохила дар ин кишварҳо барояш фароҳам шавад.Дар ин росто қариб ҳамаи кишварҳои ҳамчавор бо Афғонистон ва рақиби Амрико — Чин, Эрон,Русия ва Ҳинд мадди назар ҳастанд, ки Осиёи Марказй дар авлавият қарор дорад.Чунончй баҳси истиқрори сипари дифоъи мушакии Амрико дар Аврупои шарқй ташдид шавад, Осиёи Марказй василае хоҳад шуд, ки Амрико аз тариқи он ба чанг бо Русия иқдом хоҳад кард.
Дар мачмуъ Амрико бо хуруч аз Афғонистон, мавқеъи худро дар минтақаи Осиёи Марказй тавсаъа хоҳад бахшид, зеро бо ҳамаи кишварҳо барномаҳоеро дар чиҳати мубориза бо терроризм ва ифротгаройи таҳия ва тасвиб карда, муваффақ ба таъсиси пойгоҳҳои низомии худ низ шудааст.Дар қиёс бо хуручи Шуравй аз Афғонистон, ки боиси танҳо мондани Маскавро дар арсаи байналмилал шуд, имруз Амрико танҳо нест ва муттаҳидонаш дар шарқу ғарб ҳануз бо барнома ва сиёсатҳои он ҳамсу ҳастанд.Дар чунин шароите ин давлатҳо минтақа ҳастанд, ки бо инсичом ва ҳамгаройи дар сатҳи минтақа ва расидагй ба мушкилоти шаҳрвандони худ дар дохили кишварҳо, метавонанд худро аз гирифторй дар ботлоқи сиёсатҳои тавсаъаталабонаи Кохи сафед эмин доранд.

Бахси об дар Осиёи Марказй

Pузи 14 июн сойти сафорати Точикистон дар Русия таҳти унвони «Захоири обии Точикистон, омили ваҳдат дар Осиёи Марказй» матлаберо ба табъ расонд, ки дар он бо ишора ба вучуди захоири фаровони гидруэнержй дар Точикистон, таъкид шудааст, ки  баҳрабардорй аз ин захоир ба нафъи тамомии кишварҳои минтақа хоҳад буд. Ин матлаб меафзояд, Точикистон дар муқоиса бо дигар кишварҳои минтақа, манобеи гидруэнержии мавчуд дар минтақа ва зарфияти рудхонаҳои муштаракро омили муҳим дар чиҳати тавсаъа ва таҳкими ҳамгаройи ва ваҳдат дар минтақа медонад.Дар идомаи мақолаи мазкур, ки тавссути дафтари матбуотии сафорати Точикистон дар Русия мунташир шудааст, тазаккур шудааст, ки ҳеч як аз тарҳҳои гидруэнержии дар ҳоли ичро дар Точикистон, ба зиёни кишварҳои ҳамсоя набуда, дар ин тарҳҳо манофеи ҳамаи кишварҳои минтақа дар назар гирифта шудааст. Дар мавриди мухолифати бархе кишварҳои минтақа ба тарҳҳои гидруэнержии Точикистон, дар ин мақола омадааст:»Бар хилофи дигар кишварҳои бародари минтақа, Чумҳурии Узбакистон бо бархе далелҳо аз ниятҳои нек ва хайрхоҳонаи Точикистон дар мавриди баҳрабардорй аз манобеи обии худ, ки ба нафъи миллати бародари узбак ва тамоми минтақаи Осиёи Марказй хоҳад буд, мухолифат мекунад.Қобили зикр аст, ки хушкшавии дарёчаи Арал ба ҳеч вачҳ марбут ба фаъолияти кишварҳои «болооб» набуда, ҳосили истифодаи ғайриистондорд аз манобеии обй тавассути кишварҳои «поёноб», аз чумла Чумҳурии Узбакистон мебошад.Ҳамон гуна ки таҳқиқоти мутахассисон нишон медиҳад, зарфи 50 соли охир Узбакистон дар бахши обёрии заминҳои чадиди кишоварзй, зимни поймол кардани муқаррароти байналмиллалй, аз захираҳои обии минтақа, суиистифода кардааст, ба гунае ки 60 дар сад аз оби масрафшуда тавассути ин кишвар ба тури бебозгашт, ҳадар рафта аст.

Дар бахш дигаре аз ин матлаб омада:мавзеъи Точикистон дар мавриди тавсаъаи ҳамкориҳо дар баҳрабардории судманд аз манобеии обй, чонибдории густурдаи мачомеи байналмилалиро касб кардааст.Бо таваччуиҳ ба ин, такмили неругоҳи Роғун ва баҳрабардорй аз зарфиятҳои ин тарҳи муҳим, ба нафъи мардуми точик ва тамоми миллатҳои минтақаи Осиёи Марказй хоҳад буд.Аммо тамоми талошҳои давлат ва миллати Точикистон дар чиҳати рафъи буҳрони энержй, дар пайи мавозеи ғайридустонаи Узбакистон ҳосиле ба ҳамроҳ надоштаанд, ки чои таассуф аст. Дар шароити барои мардуми точик душвор, мақомоти кишвари ҳамсоя бо беэътинои ба дархостҳои Точикистон дар бораи ҳамкорй дар чиҳати рафъи мушкилоти муштарак, бар чанбаҳои мушкилот дар бахшҳои мухталифи иқтисоди Точикистон афзудаанд

Бахши дигаре аз мақолаи сафорати Точикистон дар Маскав, ки низ бештар чалби таваччуҳ мекунад, дахолатҳои огоҳонаи Тошканд дар халъи силоҳи давлати Душанбе дар нахустин рузҳои касби истиқлоли ин кишвар аз Шуравии собиқ мебошад.Дар ин робита дар мақолаи мазкур омадааст:»Ин мавзуъ фаромуш нашуданй аст, замоне ки чумҳуриҳои Шуравии собиқ баъд аз фурупошии иттиҳод, тачҳизот ва таъсисоти низомии мавчуд дар қаламрави худро моликияти миллй эълом карданд, фақат Точикистон буд, ки ба «баракати» дустии «хирсонаи» Тошканд, натавонист ин корро анчом диҳад.Агар ин «ҳамсояи нек», манзури мо миллати бародари узбак нест, раванди милликунонии тачҳизот ва таъсисоти низомии боқимонда аз Шуравиро блока намекард, дар солҳои 90 асри гузашта як гуруҳи кучаки тундравҳо ба худ ичоза намедоданд, ки алайҳи давалти Точикистон вориди чанг бишаванд».

Сафорати Узбакистон, ба унвони нахустин мақоми расмии давлати Тошканд, вокуниши шадиде нисбат ба мақолаи ҳамтоёни точики худ нишон дод.Намояндагии Узбакистон дар Русия мақолаи дафтари матбуотии сафорати Точикистон дар Маскавро матлаби эҳсосотй арзёбй кард.Қобили зикр аст, барои нахустин бор аз замони имзои созишномаи сулҳ ва ризояти миллй миёни тарафҳои ба ҳам рақиби точик, дар Маскав, дар 14 соли қабл аст ки Душанбе ба таври ошкоро чунин иттиҳомотеро ба Узбакистон ворид мекунад.Рузи 18 июни соли чорй дар сомонаи интернетии сафорати Узбакистон дар Маскав матлабе дар посух ба мақолаи дафтари матбуотии сафорати Точикистон дар Русия, мунташир шуд.Дар ин матлаб тарафи Узбакистон бо эҳсосотй арзёбй кардани мақолаи сафорати Точикистон, онро бе появу асос хондааст ва таъкид кардааст ки фарофиканй ва чустучуи душмани хоричй, як сиёсати шикастхурда дар равобити байналмилал аст.Сафорати Узбакистон ҳамчунин он чиро ки талоши бархе мақомоти точик барои омили чанги шаҳрвандии ин кишвар муаррифй кардани Узбакистон гуфтааст, хилофи сиёсатҳои раиси чумҳури Точикистон, ки хостори густариши равобит миёни ҳамаи кишварҳои Созмони ҳамкории Шонгхой мебошад,арзёбй кард.

Дар мачмуъ дар посухи сафорати Узбакистон ба мақолаи сафорати Точикистон дар Маскав, тамомии далоили ироашуда дар мавриди нақши манфии Узбакистон дар равобити дучониба, рад шудаанд.Ин посух ки иборит аз ҳафт банд мебошад, ба хубй нишон медиҳад, ки Тошканд ба ҳеч вачҳ ҳозир нест ба таври одилона масоили мавчуд дар равобити ду тарафро баррасй кунад, балкй бар талошҳои худ дар чиҳати нодида гирифтани манофеи давлат ва миллати точик идома медиҳад.Аз чумла ин гуфтаи Тошканд, ки Душанбе ҳақ надорад дар бораи тарҳҳои гидруэнержии худ мустақилона иқдом кунад, хорич аз урфи байналмилал ва хилофи ойини ҳамсоягй аст.Ба илова, дар ҳоле Узбакистон аз пайомадҳои зистмуҳитии неругоҳи Роғун сару садо ба роҳ андохтааст, ки худ бо минакории манотиқи куҳистонй дар марзҳо бо Қирғизистон ва Точикистон, амре ки дар пайи он даҳҳо нафар шаҳрвандони бегуноҳи се кишвари Точикистон, Узбакистон ва Қирғизистон кушта шуда, садҳо ҳайвони нодири ин манотиқ аз байн рафтааст.Ҳамчунин ҳар таркиш боиси вайрон шудани лояи хок ва осеб дидани гунаҳои гиёҳй шуда, муҳити зисти ин манотиқро дар маърази осебҳои калоне қарор додааст.

Коршиносон дар арзёбиҳои худ аз ин иқдоми сафоратҳои Точикистон ва Узбакистон дар Маскав, онро талоши ду тараф барои чалби ҳимоятҳои Маскав тавсиф карданд.Воқеият он аст, ки иқдоми сафорати Точикистон дар Маскав дар мавриди арзёбй аз амалкарди солҳои ахири Узбакистон, ҳаргиз иттифоқй набуда, балкй як амали ҳисобшуда аст.Ин мақола дар шароите мунташир шуд, ки дар шаҳри Душанбе музокироти тарафҳои рус ва точик дар бораи ҳамкориҳои марзй чараён дорад.Дар ин музокирот Маскав саъй дорад чун солҳои қабл бо додани ваъда ва имтиёзоти андак, манофеи худ дар Точикистонро ҳифз ва имтиёзоти зиёде аз давлати Душанбе дар масъалаи истифода аз пойгоҳҳо ва фурудгоҳҳои ин кишвар, касб кунад.Аммо акнун авзоъ тағйир кардааст ва Точикистон дар равобит бо Русия, худро фиребхурда эҳсос мекунад, ба илова ҳимоятҳои ошкори Маскав аз Тошканд дар масоили гидруэнержии Осиёи Марказй, як таҳқири сиёсй барои Точикистон буд.Акнун давлати Душанбе бо эъломи мавозе дар қиболи амалкарди солҳои ахири Узбакистон, ин паёмро ба Русия эълом кард, ки «ё бо мо бош, ё бо Тошканд».Аз суи дигар мақолаи сафорати Точикистон дорои паём барои мачомеи байналмилал низ мебошад, яъне Душанбе ба чомеъаи чаҳонй эълом кард, ки ба амалкард ва иддаъоҳои Узбакистон дар мавриди масоили гидруэнержии Осиёи Марказй, аз зовияи ин масоил бингаранд, то ба худии худ рушан шавад, ки иллати аслии мухолифатҳои Узбакистон ба сохти неругоҳҳо дар Қирғизистон ва Точикистон  чист.

Бо ин ҳол ин нукта ғайри қобили инкор аст, ки руёруиҳои матбуотии сафоратҳои Точикистон ва Узбакистон дар Маскав, идомаи чанги лафзй миёни ду кишвари ҳамсоя ҳаст, ки идомаи он ва вогузор кардани ҳаллу фасли он ба тарафҳои саввум ва ё чаҳорум, ба нафъи ҳеч як аз тарафҳо набуда, заминаи вобастагиҳои бештари онон ба қудратҳои бегонаро, фароҳам хоҳад кард.Аз ин ру музокираи ру дар руи мақомоти ду кишвари ҳамсоя, беҳтарин роҳест, ки зимни мусоидат ба ҳаллу фасли масоили фимобайн, раванди ҳамгаройи дар минтақаро тақвият ва суботу оромишро тазмин ва танзим хоҳад кард.

НАТО ва Осиёи Марказй

Амалкарди паймони НАТО дар Афғонистон, ки нахустин маъмурияти ба истилоҳ сулҳбонии ин паймони низомй аз замони таъсиси он дар соли 1945 мебошад, баёнгар аз ин воқеият аст, империализми байналмилал ба саркардагии Амрико дар пайи фурупошии низоми истеъмории асримиёнагй, бо таъсиси ниҳодҳое аз ин қабил, бар он шуд, ҳокимияти худ бар кишварҳо ва давлатҳоро ҳифз кунад.Таърихи ташкили паймони НАТО ва наҳваи пазириши аъзо ба он, ба хубй ин нуктаро ба исбот расондааст, ки Амрико дар чорчуби барномаҳои роҳбурдии худ, кишварҳои аврупоиро ба ин ниҳод чалб ва дар ростои амалй кардани барномаҳои худ ҳидоят кардааст. Руёруйии дарозмуддати чаҳони сармоя ба саркардагии Амрико алайҳи урдугоҳи сотсиалистй ба саркардагии Шуравии собиқ, баёнгар аз ин воқеият аст, ки Кохи сафед ба унвони иддаогари раҳбари чаҳон, кишварҳои ғарбиро ба ичбор дар чорчуби сиёсатҳои худ қарор додааст. Аввалин иқдом дар ин замина, таъсиси паймони НАТО буд ва бо эчоди пойгоҳҳои низомии Амрико дар ақсо нуқоти Аврупо ва ҳатто чаҳон, сиёсатҳои Вошингтан ба дигар давлатҳо таҳмил мешуд.Ҳарчанд давлатҳои аврупойи бо пайвастан ба НАТО ба истилоҳ таҳти чатри амниятии Амрико қарор гирифтанд, аммо аз дигар су мачбур буданд ҳамеша манофеи сардамдорони Кохи сафедро дар назар гиранд.Пайомадҳои манфии чунин сиёсате ба молиётдиҳандагони аврупойи таҳмил мешуд, ки ҳосили он вуқуъи нооромиҳо дар кишварҳои мухталифи аврупойи дар қарни гузашта буд.Дар чаҳони имруз Амрико шеваҳои дигареро барои тасаллут бар кишварҳо ва давлатҳо мавриди истифода қарор додаст ва роичтарини он таъсиси ниҳод ва созмонҳои мухталифи ба зоҳир байналмилалй аст.Дар ин радиф ҳатто созмонҳои бо нуфузе назири Созмони миллали муттаҳид, Бонки чаҳонй, Сандуқи байналмилалии пул ва даҳҳо ниҳодҳои тахассусй қарор доранд, ки ба унвони василаи пешбурди сиёсатҳои тавсаъаталабонаи Амрико ва чанд давлати муттаҳид бо у, кор мекунанд. Узвият ба ин ниҳодҳо ва баҳрабардорй аз имтиёзҳои онҳо, вобаста ба мавзеи давлатҳо дар қиболи сиёсатҳои Амрико,Инглис ва сионизми байналмилал мебошад. Даҳҳо мисол ва далоил вучуд дорад, ки баёнгар аз бархурдҳои дугуна дар чорчуби ниҳодҳои ба истилоҳ байналмилалй ва хидматгузории ин ниҳодҳо ба хочагони аслиашон аст.
Бо ин ҳол он чй ба маъмурияти ба истилоҳ сулҳбонии НАТО дар Афғонистон бамегардад, он аст ки ахиран Барак Обама, раиси чумҳури Амрико эълом кард ки маъмурияти Амрико дар Афғонистон дар ҳоли итмом аст ва мо метавонем хуручи низомиён аз инкишварро оғоз кунем.Обама гуфт, аз он чое ки Бин Лодан аз миён бардошта ва Ал-қоида торумор шуда, толибон қодир ба эчоди халал дар суботи Афғонистон нест ва сохторҳои афғонй бояд бештар эҳсоси масъулият кунанд.Дар ин росто, яъне хуручи неруҳои низомии Ғарб аз Афғонистон, дидгоҳҳо мутафовутанд ва аксари таҳлилгарони мустақил ин иқдоми Амрикоро, на хуручи неруҳо аз Афғонистон, балки чоивазкунии онҳо тавсиф мекунанд. Ҳамин таҳлилгарон мегуянд Ғарб ба саркардагии Амрико дар чорчуби муқобила ба тавсаъаталабиҳои Русия ва Чин, ба унвони рақибони Ғарб дар минтақа, қасд дорад теъдоди қобили мулоҳизае аз низомиёнашро дар роҳи хуруч аз Афғонистон, дар кишварҳои Осиёи Марказй мустақар кунад.
Дар поёни соли 2009, дар замони тасмими Обама дар мавриди фиристодани 30 ҳазор неруи кумакй ба Афғонистон, ба таври ғайри мустақим ба чомеи чаҳонй ин гуна илқо шуд, ки низомиёни Ғарб ҳоло ҳолоҳо дар ин минтақа ҳузур хоҳанд дошт.Аммо қабл аз ин, дар ҳамоиши Шурои ҳамкории НАТО тобистони ҳамон сол, ки барои аввалин бор дар қаламрави Шуравии собиқ(дар Қазоқистон) баргузор шуд, маълум гардиди ки ин созмони низомй қасди тавсаъа ба самти Шарқро ба таври чиддй дунбол мекунад.Дар ҳамон сол ва то кунун шоҳиди густариши равобит миёни кишварҳои Осиёи Марказй ва НАТО ҳастем.Ин равобит дар чорчуби барномаи НАТО бо номи «Мушорикат барои сулҳ» суръати бештаре ба худ гирифт.Ҳарчанд узвияти кишварҳои минтақа дар Паймони амнияти чамъй ба онон ичозаи беш аз ҳад тавсаъа бахшидани ҳамкориҳо бо дигар ниҳоди низомй, ба вижа НАТОро намедиҳад, аммо ин кишварҳо дар пушиши равобити чанд самтй, амалкарди худ дар қиболи НАТОро асоснок кардаанд.Аз суи дигар, ҳамчаворй бо Афғонистон ва вучуди ноамниҳо дар ин кишвар, давалатҳои Осиёи Марказиро ночор ба ҳамкориҳои бештар бо НАТО кардааст, албатта аз ин ҳамкориҳо суди иқтисодй низ бурдаанд.
Аз суи дигар давлатҳои Осиёи Марказй ин ҳақиқати талхро дарк кардаанд, ки дар чаҳони имруз бисёре аз иқдомоти байналмилалй марбут ба Амрико ва муттаҳидони аврупойии Кохи сафед дар НАТО аст. Ин воқеият сарони Осиёи Марказиро сарфи назар аз ҳассосиятҳои Маскав ба ин мавзуъ, ба самти равобити бештар бо Амрико ва НАТО тарғиб кардааст.Ба вижа дар маҳалаи кунунй,ки дар пайи «инқилобҳои арабй» мавзуи таъмини амният ва ҳифзи ҳокимият ба аслитарин нигаронии сарони модомулумри ин минтақа табдил шудааст, ҳамкориҳои низомй бо НАТО як зарурати ичтинобнопазир барои давлатҳои Осиёи Марказй маҳсуб мешавад.Баргузории тамринҳои низомии муштараки ин давлатҳо бо давлатҳои узви НАТО, аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст.
Аз таҳаввулоте дар ин росто бармеояд, ки дар марҳалаи кунунй кишварҳои Осиёи Марказй ҳифзи амнияту субот дар минтақаро дар гарави ҳамкорй бо НАТО ва Амрико мебинанд.Русия дар ростои дастёбй ба аҳдофи кутоҳмуддати худ ва бо истифода аз ихтилофоти мавчуд миёни кишварҳои минтақа, машғули бочгирй аз давлатҳои ба гумони худ саркаш баромадааст.Ин мавзуъ дар равобити Маскав-Бишкек ва Маскав-Душанбе дида мешавад, амре ки боиси афзоиши ангезаҳои маскавситезй дар минтақа шудааст.Дар пасманзари ин сиёсат, Паймони амнияти чамъй ва Созмони ҳамкории Шонгҳой барои кишварҳои Осиёи Марказй коройии худро аз даст додаанд ва ин амр зимни камранг кардани тамоилоти ҳамгаройи дар минтақа, дар ҳолатҳое давлатҳоро дар муқобили ҳам қарор додааст.Амалкарди Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон моҳи декабри соли 2010 дар Маскав, ки муқобили мушорикати кишвараш дар барномаҳои сулҳбонии Паймони амнияти чамъй, раъй дод, тасдиқе бар ҳамин гуфтаҳост. Тасмими раҳбарии НАТО дар мавриди интиқоли ситоди ин созмон дар Осиёи Марказй аз Қазоқистон ба Қирғизистон, ки 19 майи соли чорй гирифта шуд ва дар порлумони Қирғизистон низ ба тасвиб расид, баёнгар аз он аст, ки НАТО барои водии Фарғона барномаи вижаеро тадорук дидааст.Қирғизистон интизор дорад, ки ҳамкорй бо НАТО ва истиқрори низомиёни ин созмон дар қаламраваш, аз ҳамлаҳои эҳтимолии Узбакистон ба манотиқи марзии ин кишвар пешгирй хоҳад кард.Аммо раҳбарии НАТО дар шарҳи иқдоми ахири худ дар мавриди ҳузури фаъолона дар ин кишварро баргирифта аз эҳтимоли вуқуъи низоъҳои қавмй дар ин минтақа медонанд.

Нооромихои идорашаванда барои Осиёи Марказй

Як мутахассиси аршад дар умури кишварҳои Авруосиё дар охирин таҳлили худ дар мавриди ояндаи суботу амният дар Осиё Марказй, таъкид кард, тавассути кишварҳои ғарбй раванди «афғонй» кардани авзоъ дар ин минтақа дар тамомии чанбаҳо чараён дорад. «Юрий Шевцов», раиси маракзи масоили ҳамгаройии Авруосиё(Минск), бо ишора ба вуқуъи ҳамзамони нооромиҳо дар Қирғизистон ва Точикистон дар соли 2010, гуфт ин руйдодҳо тасдиқи қотеъона бар ин мавзуъ аст, ки суботу амнияти ин минтақа ҳаргиз пойдор нест ва шикананда аст.Вай афзуд, тавассути неруҳо ва гуруҳҳои вижа барномаи ба Осиёи Марказй мунтақил намудани нооромиҳои Афғонистон дар ҳоли пайгирй аст ва дар ин замина тамриноте низ сурат гирифтааст.Чанде қабл дар робита ба ин мавзуъ Ҳайдар Чамол, раиси кумитаи исломии Русия, дар мусоҳиба бо сайти «Правда.ру» иброз дошт, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико барномаи вижаеро барои муташаннич кардани авзои Осиёи Марказй руйи даст гирифтааст.Ҳайдар Чамол баъд аз ҳушдори Амрико ба шаҳрвандонаш дар мавриди худдорй аз сафар ба Узбакистон, дар моҳи марти соли чорй, гуфта буд:»ин ҳушдор тасдиқе дигаре бар он аст ки Амрико таҳаввулоти вижаеро барои Осиёи Марказй барномарезй кардааст.Ба баёни дигар, интизор меравад дар авоили пойиз «хиёбонҳои арабй» ба манотиқи аз нигоҳи Амрико муҳими ҳамчавор бо Русия, Эрон, Чин ва Афғонистону Покистон, интиқол дода шаванд. Дар ин фароянд нафт, газ ва уран чандон муҳим нест, ҳадафи Амрико ба роҳ андохтани «нооромиҳои ҳидоятшаванда» аст.

Дигар коршиносон низ дар таҳлилҳои худ, авзоъ дар Осиёи Маркзиро печида арзёбй мекунанд ва бар ин боваранд, ки ояндаи суботу амнияти ин минтақа бештар ба аҳдоф ва барномарезии бозигарони фароминтақайи вобаста аст, то ба сиёсат ва амалкарди давлатҳои минтақа. Яъне дар айни ҳол кишварҳои ҳамчавор бо Афғонистон, назири Узбакистон, Точикистон ва Қирғизистон талош доранд аз вуруди ҳар гуна гуруҳҳои тундрав ва чангиёни ифротй ба қаламравашон пешгирй кунанд ва дар ин кор неруҳои НАТО ва Амрико низ ба онон кумак мекунанд.Аммо бо расидани фурсатҳои дар назар гирифта шуда, кумакҳои Ғарб дар ин замина қатъ мешаванд ва ин гуруҳҳо бо ҳидояти ниҳодҳои махсуси ғарбй даст ба иқдом хоҳанд шуд.Аз суи дигар вучуди ихтилоф миёни кишварҳои Осиёи Марказй, аз чумла дар масоили марзй ва баҳрабардорй аз манобеи гидруэнержй, ба унвони муҳаррик, метавонад ин кишварҳоро ба истифодаи абзорй аз гуруҳҳои тундрав, ташвиқ кунад.Ин эҳтимол чой дорад, ки кишварҳои минтақа дар ростои дастёбй ба ҳадафҳои худ, гуруҳҳои тундрави мустақар дар имтидоди марзҳои Афғонистонро алайҳи кишвари дигар, ки бо он ихтилоф доранд, таҳрик кунанд.

Нигоҳе ба авзои чаҳон, идомаи буҳрони молии чаҳонй, ташдиди мавчи тазоҳурот дар кишварҳои шимоли Африқо ва Ховари Миёна, авзоъи печида дар сарзаминҳои ишғолии Фаластин, ин дидгоҳро тақвият мекунад, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ба тадрич он чиро ки нақши раҳбарии чаҳон таъбир мекунад, дар ҳоли аз даст додан аст. Бо таваччуҳ ба ин, коршиносон пешбинй мекунанд, ки Вашингтон ниёз ба нооромиҳои ҳидоятшаванда дорад, то бо роҳандозии чангу хунрезиҳо, худро ба унвони начотдиҳандаи давлатҳо вориди амал кунад.Эъломи хабари марги Бин Лодан ва дар пайи он интишори хабари кушта шудани Мулло Умар ва дар ниҳоят ба таври шубҳанок кушта шудани маршал Муҳаммаддовуди Довуд, аз пайравону ҳамразмони Аҳмадшоҳи Масъуд, ба худии худ расонандаи ин паём аст, ки минтақа обистани таҳаввулоти мутафовуте аст. Таҳаррукоти қудратҳои ҳозир дар Осиёи Марказй баёнгар аз он аст и таҳаввулоти ояндаи минтақа бе таъсир аз рақобати дар ҳоли ташдиди ин қудратҳо нест. Ба баёни дигар Амрико, кишварҳои аврупойи ва Русия, ки аҳдофи баландмуддатеро дар ин чо дунбол мекунанд, дар ростои монеътарошй дар масири барномаҳои ҳамдигар, кишварҳои минтақаро ба суи таҳаввулоти нохоста тела медиҳанд.Агарчй дар зоҳир ҳар як аз ин қудратҳо дастёбй ба ҳадафҳои худ дар Осиёи Марказиро вобаста ба вучуди суботу амнияти пойдор тавсиф мекунанд, аммо вуқуи нооромй ва даргир кардани давлатҳо ба масоили амниятй, аҳраме будааст, ки тасаллути қудратҳо бар давлатҳоро осонтар шакл додааст.

Таърхи нуфузи Амрико бар манотиқ ва кишварҳо баёнгар аз ин воқеъият аст, ки Иёлоти Муттаҳида дар дарозои таърих аз чангу нооромиҳо ҳадафмандона баҳрабардорй кардааст. Аз чумла, чангҳои чаҳонии аввал ва дуввум дар ҳоле ки дигар давлатҳоро заъифу нотавон карданд, рушду пешрафти Амрикоро фароҳам оварданд.Мучтамаи низомй-санъатии ҳоким дар Амрико ҳамеша аз чангҳо суди калон бурдааст, зеро ин амр боиси равнақи бозори фуруши аслиҳа шуда, миллиардҳо доллар ба хазинаи Вошингтан сарозер кардааст.Ин сиёсат дар дунёи имруз низ тавассути сарони Кохи сафед дунбол мешавад.Дар шароити имруз Амрико қасд дорад бо созмондиҳии нооромиҳо дар Осиёи Марказй, зимни фалач намудани тарҳҳои иқтисодии ду рақиби аслии худ, яъне Чин ва Русия, заминаи ҳузури дарозмуддати худро фароҳам кунад.Дар ҳамин росто дар нооромиҳои ахири Қирғизистон ва Точикистон, бар асоси гузоришоти бархе манобеъ, низомиёни амрикойи ба таври мустақим ва ғайри мустақим ҳузур доштанд ва дар хунсо намудани гуруҳҳои тундрав, ба ин кишварҳо кумак карданд.Алабатта созмондиҳии бесуботиҳои идорашаванда шояд барои як давраи кутоҳмуддат корсоз бошад, аммо тачриба, аз чумла дар кишварҳои арабй, нишон медиҳад, ки ба дарозо кашидани ин раванд, авзоъро аз дасти созмондиҳандагон хорич хоҳад кард. Аз ин ру ба назар чунин мерасад, ки Ғарб аз ин тариқ талош хоҳад кард, зимни даргир кардани Русия ба масоили амниятй, ҳузури низомии худ дар Осиёи Марказиро поярезй кунад ва раванди хуручи низомиёнаш аз Афғонистонро ба кучонидани ин неруҳо аз ин кишвар ба Осиёи Марказй, табдил диҳад.Дар шароите, ки равобити Русия бо кишварҳои Осиёи Марказй гармй ва самимияти қаблии худро то ҳадди зиёде аз даст додааст,Амрико дар пайи наздик шудани ҳарчй бештар бо ин кишварҳо баромадааст.Таҳаррукоти тозаи мухолифони давлатҳои Осиёи Марказй ва дубора дар маркази таваччуҳи ниҳодҳо ва кишварҳои ғарбй қарор гирифтани фаъолияти ин мухолифон, тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки сарони Осиёи Марказй дар остонаи бочгириҳои тоза аз суи Ғарб қарор доранд.Нуктаи чолиби таваччуҳ дар ин росто он аст, ки Ғарб дар садад аст бо истифода аз ихтилофоти мавчуд дар миёни кишварҳои минтақа, онҳоро дар муқобили ҳам қарор диҳад.Ин мавзуъ бештар ба се кишвари Қирғизистон, Точикистон ва Узбакистон бармегардад, ки масъалаи баҳрабардорй аз манобеи гидруэнержй дар равобити онон соя афкандааст. Дар ҳамин росто кишварҳои ғарбй бо баргузории тамриноти низомй ба таври чудогона бо ин кишварҳо, мизони тавонойии неруҳои низомии ононро дар хунсо кардани нооромиҳои эҳтимолй маҳак задаанд.

Созмони Шанхай ва ташвишҳои нав

Рузи шанбеи 14 май дар шаҳри Алмато, пойтахти пешини Қазоқистон вазирони хоричаи Созмони ҳамкории Шанхай гирди ҳам чамъ омаданд ва дар бораи дурнамои фаъолиятҳои ин созмони минтақайи баҳсу табодули назар карданд.Аз чумлаи санадҳои муҳими ин нишаст «Тафоҳумнома дар бораи уҳдадории кишварҳои довталаби узвият дар Созмони ҳамкории Шанхай» буд, ки барои имзои сарони ин созмон омода шуд.

Ҳамоҳангии барномаи нишасти даҳумин солгарди таъсиси Шанхай, ки як моҳи дигар дар Остона, пойтахти Қазоқистон доир хоҳад шуд, аз дигар натоичи муҳими нишасти Алмато буд.Дар кул, дар нишасти мазкур санадҳо вар мавриди нишасти сарон, лоиҳаи баёнияи Остона ба муносибати даҳумин солгарди таъсиси Созмони ҳамкории Шанхай, тарҳи стротегии зиддитеррористии Созмон барои солҳои 2011-2016, ва стротегияи мубориза бо маводи мухаддир дар солҳои 2011-2016 ба имзо расид. Нишасти Шурои вазирони хоричаи Созмони ҳамкориҳои Шанхай дар шароите баргузор шуд, ки минтақаи ин созмон зимни он ки саҳнаи таҳаввулоти камсобиқае шуда, обистани руйдодҳои дигаре низ ҳаст. Эъломи хабари марги Бин Лодан тавассути Амрико ва бозтоби ин хабар дар саросари чаҳон, коршиносон, расонаҳои иттилоотй, сиёсатмадорон ва давлатмардонро вориди баҳсҳои мухталифе кардааст. Дар ин миён рақобати қудратҳо, ки эъломи марги Бин Лодан чудо аз ин мавзуъ нест, ҳолу ҳавои мутафовуте ба худ гирифтааст. Иёлоти Муттаҳида Амрико акнун бар он шудааст, ки бо муваффақиятомез чилва додани амалиёти ба истилоҳ зиддитеруристии худ дар Афғонистон, барои афкори умумии дохилй дар кишвари худ, ҳамчунин муттаҳидони аврупоиаш, ин гуна илқо кунад, ки пирузй бар тероризм наздик аст ва он ҳама харочоти Вашингтон дар ин росто, ҳадар нарафтааст.Бо ин кор аслитарин ҳадафи Барак Обама касби имтиёз барои даври дуввуми интихоботи раёсати чумҳур аст, зимни ин ки руҳия додан ба сарбозон ва афсарони ноумед ва хаста аз чангҳои тулонимуддат дар Афғонистон, Ироқ ва акнун дар Либиро низ метавон дар радифи аҳдофи Амрико аз эъломи хабари кушта шудани Бин Лодан, қарор дод.Оғози марҳалаи чадид дар тарҳи амрикойии мубориза бо терроризми байналмилалй, низ паёме аст, ки дар эъломи хабари кушта шудани Бин Лодан тавассути Амрико, ба рафиқон ва рақибони ин кишвар дода шуд. Ин паём қабл аз ҳар минтақаи дигаре, бештар барои қаламрави Шуравии собиқ аҳамият касб кард ва ба қудратҳои ҳозир дар ин маҳдудаи чуғрофиёи ин хабарро иблоғ кард, ки акнун Амрико ва муттаҳидони аврупоиаш авлавияти фаъолиятҳои худро ба ин минтақа ихтисос хоҳанд дод.Албатта авзои шимоли Африқо ва Ховари Миёна бетаъсир дар тасмими Амрико дар мавриди эъломи хабари кушта шудани Бин Лодан дар марҳалаи кунунй набудааст. Аммо ҳамин мавзуъ боис шуда, ки таҳаррукоти бозигарони аслии саҳнаи Осиёи Марказй ба табри қобили мулоҳиза ташдид шавад.Сафари ҳарчанд аз қабл барномарезй шудаи Осаф Алии Зардорй, раиси чумҳури Покистон ба Маскав ва нишасти Шурои вазирони дифоъи Созмони ҳамкории Шанхай дар Алмато аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст.Ҳам дар дидори Медведев ва Зардорй дар Маскав ва ҳам дар нишасти Шанхай дар Алмато, мавзуи пазириши аъзои чадид ба ин созмон матраҳ шуд, ки ҳокй аз вокуниши аъзои Созмони ҳамкории Шанхай ба иқдомоти анчомшуда ва дар ҳоли анчоми Ғарб дар қиболи ин минтақаи стротегй мебошад. Яъне дар ҳоле ки Ғарб сафоройиҳои чадид барои неруҳои худ дар нуқоти мухталифи чаҳонро тадорук мебинад, Русия ва Чин ба унвони рақибони Ғарб низ дар пайи созу корҳои чавобй дар ин росто ҳастанд.Бар асоси гузоришҳои мунташира дар айни ҳол масъалаи узвияти ду кишвари Покистон ва Ҳиндустон дар Созмони ҳамкории Шанхай ва пазириш Афғонистон ба унвони узви нозир матраҳ аст.Албатта он чй ба Покистон бармегардад, ҳам Русия ва ҳам Чин тақрибан иттифоқи назар доранд, зеро дар айни ҳол Покистон, ки аз Амрико ба шиддат нороҳат аст, метавонад дар сиёсатҳои зиддиамрикойии Маскав ва Пекин нақшофаринй кунад ва пазириши ин кишвар ба Созмони ҳамкории Шанхай ба ҳадди зиёде чабҳаи Амрико дар Осиёи Марказй ва Чанубиро заъиф хоҳад кард.Дар ин идомаи фароянд ва дар пайи хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон, ба таври ҳатмй бозиҳои дигаре дар ин минтақа шакл хоҳанд гирифт, ки Чин коргардони аслии онҳо хоҳад буд.Албатта, дар ин миён Русия бо тамоми тавон талош дорад аз нуфузи беш аз ҳади Чин пешгирй кунад, аммо воқеъият он аст, ки вақтҳои охир кишварҳои Осиёи Марказй аз сиёсатҳои Русия норозианд ва сарони ин кишварҳо тамоилоти Маскавситезии худро пинҳон намекунанд.Дар ҳамин росто узвияти Ҳиндустон дар Шанхай бештар ба нафъи Русия хоҳад буд, зеро ин ду кишвар ҳануз аз замони Шуравй равобити дустонае бо ҳам доранд. Аз суи дигар пазириши Покистон ба ин созмон ва дар ҳошия қарор додани Деҳлии нав, барои Ҳиндустон ба маънии пушт кардан ба ин кишвар хоҳад буд.Ин нуктаро ҳам дар Пекин ва ҳам дар Маскав ба хубй дарк мекунанд, аз ин ру пазириши ин ду ба Созмони ҳамкории Шанхай кори соддае нахоҳад буд. Ҳиндустон дархости худ барои узвият дар Созмони ҳамкории Шанхайро бо фосилаи андаке баъд аз чунин иқдоми рақиби суннатиаш — Покистон ироа кард.Ба гумони Деҳлии нав, бо дар канори қудратҳое назири Чин ва Русия қарор гирифтани Исломобод, ибтикори амал дар рақобатҳои дучониба аз дасти Ҳиндустон раҳо хоҳад шуд, аз ин ру тасмим ба пайвастан ба ин ниҳоди минтақайи кард.Ҳарчанд Чин ва Русия ба унвони бозигарони аслии Шанхай мухолифати ончунонй ба пайвастани Ҳинд надоранд, аммо мақомоти ин кишвар дар машваратҳо бо аъзои Созмнони мазкур дар пайи чалби ҳимояти онҳо шудаанд. Аз чумла дар дидори раиси чумҳури Узбакистон бо нахуствазири Ҳинд дар Деҳлй (18 майи соли чорй), ин мавзуъ матраҳ шуд. Албатта дигар кишварҳои Осиёй низ талош доранд ба Созмони ҳамкории Шанхай пазируфта шаванд, зеро ин созмон аз зарфиятҳое билқуввае бархурдор аст, ки ба унвони намуна метавон ба зарфиятҳо ва тавоноиҳои Чин дар арсаи илму фановарй, захоири фаровони Русия ва тачрибаҳои ин кишвар дар мудилоти Осиёи Марказй ва манобеи энержии фаровони Қазоқистон ишора кард.Вижагии ин созмон дар танаввуъи фаъолиятҳои он аст, ки ба ҳамаи масоил ва мушкилоти аъзо расидагй мекунад. Бо таваччуҳ ба ин ҳама нишасти Остона дар моҳи июн, ки ба даҳумин солгарди таъсиси Созмони ҳамкории Шанхай ихтисос хоҳад ёфт, саҳифаҳои тозае дар фаъолиятҳои ин созмон боз хоҳад кард, аз ин ру ин руйдоди муҳим аз ҳоло дар маркази таваччуҳи доираҳои коршиносй ва расонайи қарор гирифтааст.

Роғун: мухолифон ва мувофиқон.Кй пируз мешавад?

Рузи 19 моҳи майи соли чорй дар шаҳри Олмотй, пойтахти пешини Қазоқистон тайи нишасте натоичи бозрасиҳои Бонки чаҳонй дар мавриди тарҳи неругоҳи барқи обии «Роғун» мавриди баррасй қарор хоҳад гирифт.Дар ин нишаст намояндагони ниҳодҳои мухталифи кишварҳои минтақа ва созмонҳои марбутаи байналмилалй дар мавриди таҳқиқоти коршиносони Бонки чаҳонй росеъ ба таъсироти зистмуҳитии тарҳи «Роғун» ва хатароти эҳтимолии бархоста аз сохти ин неругоҳ, табодули назар хоҳанд кард.Коршиносони мустақил, ки Бонки чаҳонй аз онон чиҳати анчоми ин таҳқиқот истифода кардааст, натоичи пажуҳишҳои худро дар мавриди тарҳи неругоҳи мазкур ва вижагиҳои фаннию муҳандисии он, ироа мекунанд ва мутахассисон назарот ва дидгоҳҳои худро баён хоҳанд кард. Дар остонаи нишасти Олмотй Бонки чаҳонй аз чомеаи мадании кишварҳои Осиёи Миёна хост, натичаҳои санчиши тарҳи Роғунро баррасй кунанд.Бо тавччуҳ ба ҳассосияти бархоста аз тарҳи «Роғун» дар миёни кишварҳои минтақа, Бонки чаҳонй қасд дорад бо ироаи кумакҳои худ дар заминаҳои фаннй, иқтисодй ва зистмуҳитй, мавозеи кишварҳои Осиёи Марказиро дар мавриди ин тарҳ ба ҳам наздик ва аз эчоди ихтилоф бикоҳад.Албатта мақомоти ин бонк дар ройзаниҳои чудогона бо ҳар як аз кишварҳои минтақа, мавзеъҳои ононро дар ин робита чуё шуданд.Узбакистон ба унвони сарсахттарин мухолифи сохти неругоҳи «Роғун», ба Бонки чаҳонй гуфт, тарҳи мазкур бар хилофи муқаррароти байналмилалй таҳия шуда, маҳалли сохти он аслан барои чунин коре мунисоб нест. Мақомоти узбак таъкид карданд, муҳандисони точик ба қадри кофй тачриба надоранд, ки чунин тарҳеро мудирият кунанд ва дар сурати фалокат наметавонанд аз авоқиби он пешгирй кунанд. Мақомоти Туркманистон дар музокирот бо намояндагони Бонки чаҳонй, дар мавриди тарҳи » Роғун » гуфтаанд, Точикистон ҳақ дорад дар ростои ниёзҳои иқтисоди худ аз манобеи обй истифода кунад, вале мақомоти Душанбе бояд уҳдадор шаванд, ки дар сурати такмили ин неругоҳ мачрои об ба кишварҳои ҳамсоя коҳиш нахоҳад ёфт.Танҳо мухолифати Туркманистон дар мавриди тарҳи «Роғун» он аст, ки ин тарҳ барои танзими чараёни об дар минтақа пешбинй шуда буд ва ҳоло чаро аз он барои тавлиди неруи барқ истифода мекунанд.Қазоқистон дар мавриди «Роғун » мухолифати чандоне нишон надодааст. Мақомоти ин кишвар ба намояндагони Бонки чаҳонй гуфтаанд, тарҳҳое назири «Қамбарота» дар Қирғизистон ва » Роғун » дар Точикистон марбут ба ҳамаи кишварҳои минтақа ҳастанд ва Остона омодааст ба шабакаҳои барқи Точикистон ва Қирғизистон бипайвандад.Дар ин миён Афғонистон зимни тарафдории комил аз тарҳи «Роғун», ба намояндагони Бонки чаҳонй гуфтааст, ин як зарурати бархоста аз ниёзҳои иқтисодии минтақа аст.
Ҳарчанд тарҳи » Роғун » як тарҳи минтақайи ва як масъалаи сирф иқтисодй аст, аммо Узбакистон бо мухолифатҳои шадиди худ, ин мавзуро на танҳо байналмилалй кард, балкй ба он рангу буйи сиёсй дод ва ба аҳрами фишор ба кишвари ҳамсояи худ табдил дод.Давлати Тошканд бо таъсиси «Гуруҳи экологй» дар порлумони худ, чабҳаи бузурги муборизаи иттилоотй алайҳи тарҳи «Роғун»-ро ба роҳ монд ва бояд гуфт дар ибтидои ин раванд то ҳадде муваффақ ҳам шуд.Аммо ба тадрич чомеаи чаҳонй ва ниҳодҳои дахлдор эҳсос карданд, ки ҳама иддаоҳои Узбакистон сиёсй ва дар ростои хусумат ба Точикистон анчом мешаванд.Аз ин ру дар арсаи муборизоти иттилоотй акнун баранда Точикистон буд ва мутахассисон ва коршиносони ин кишвар бо интишори матолиби мувассақ ва мавриди эътимод, собит карданд, ки тарҳи «Роғун» чуз манфиат чизи дигаре барои минтақа ба ҳамроҳ нахоҳад дошт.Натича он шуд, ки кишварҳои мухталиф ва созмонҳои байналмилалй бо тағйири мавозеъ, аз сохти неругоҳи «Роғун» чонибдорй карданд. Гузориши ахири Кумитаи равобити байналмилали Сенати Амрико, посухи Бонки чаҳонй ба экологҳои узбак ва баёнияи Строун Стивенсон, намояндаи порлумони Аврупо тасдиқе дар ҳамин замина аст.Нуктаи муҳим он буд, ки намояндаи порлумони Аврупо аз кишварҳои Ғарб даъват кард, ки аз талошҳои Точикистон дар баҳрабардорй аз захоири оби Осиёи Марказй ва тарҳи неругоҳи «Роғун», ки метавонад омили пешрафти иқтисоди минтақа шавад, пуштибонй кунанд.
Яке аз далоили ҳимоятҳои Ғарб ва дигар ниҳодҳои байналмилалй аз мавзеи Узбакистон дар масъалаи баҳрабардорй аз манобеи гидроэнергетикии Осиёи Марказй он аст, ки Узбакистон дар барномаҳои минтақайии Ғарб нақши боризтаре дар муқоиса бо Точикистон дорад.Ин нақш дар пайи вахомати авзои маотиқи қабоилии Покистон, ки маҳалли тронзити коло ва тачҳизоти Ғарб ба Афғонистон буд, аҳамияти бештаре пайдо кард. Аммо ахиран ба назар мерасад, ки мавзеи калавандаи раиси чумҳури Узбакистон дар ҳамкорй ва ҳамкорй накардан бо шарикони худ, кишварҳои ғарбиро бар он доштааст, ки дар пайи чустучуи роҳҳои чадиди интиқоли колои худ ба Афғонистон хорич аз қаламрави Узбакистон бишаванд.
Дар ҳамин росто тарҳои пайвастани роҳи оҳани Қазоқистон ба шабакаи роҳи оҳани Туркманистон дар ҳоли ичро аст, ки аз тариқи он вагонҳои марбут ба Ғарб аз Русия ба Қазоқистон ва аз он чо ба Туркманистон ва сипас тавассути мошинҳо ба Афғонистон мунтақил хоҳанд шуд.Ин тарҳ аҳамияти Узбакистонро ба таври қобили мулоҳизае дар барномаҳои Ғарб коҳиш дод ва ғарбиҳо дар бархе масоил чун қабл аз Узбакистон ҳимоят намекунанд.Аз суи дигар ичрои бархе барномаҳои ғарбиҳо дар Афғонистон, бе мушорикати Точикистон ва такмили тарҳҳои гидроэнергетикии ин кишвар имконнопазир аст. Яъне ҳимоятҳои Ғарб аз мавзеи Точикистон дар баҳрабардорй аз манбаъҳои обии минтақа, на аз руи дилсузии ғарбиҳо, балкй бештар дар ростои аҳдофи худи онҳост.
Дар ҳоле ки ҳануз натоичи таҳқиқоти Бонки чаҳонй эълом нашудааст, гуруҳи экологии узбак ин бонкро дар мавриди он чй «бозичаи дасти Точикистон» шудааст мегуяд, мутаҳҳам мекунад.Вазорати умури хоричаи Узбакистон рузи 11 май баёнияи ин гуруҳро мунташир намуд, ки дар он ҳушдорҳои такрории мақомоти узбак дар мавриди ба истилоҳ оқибатҳои зистмуҳитии сохти неругоҳи «Роғун» дарч шудаанд. Коршиносони узбак иддао мекунанд, дар сурати коҳиши чараёни об, Узбакистон солиёна 4 миллиард доллар ва дар пайи вайроншавии муҳити зист, 146 милион доллар зарару зиён хоҳад дид.Ин баёния дорои ҳамон иддаоҳои қаблии давлати Тошканд аст, ки ахиран тавассути мақомоти аршади кишварҳои мухталиф ва ниҳодҳои байналмилалй, қотеъона рад шудаанд. Аз чумла Яков Бляшко, узви Иттиҳодияи байналмилалии гидроэнержй дар тозатарин ибрози назари худ гуфт, тарҳи неругоҳи «Роғун» дар замони шуравй ва тавассути мутахассисони ботачриба таҳия шуда, аз ҳар нигоҳе мавриди эътимод ва дар муқобили зилзила муқовим аст. Аксари коршиносони мустақил ва соҳибназарон бар ин боваранд, ки тамоми иддаоҳои Узбакистон дар бораи хатароти зистмуҳитии неругоҳҳои «Қамбарота» дар Қирғизистон ва «Роғун» дар Точикистон, ангезаҳои сиёсй дошта дар ростои мухолифат бо рушду пешрафти кишварҳои ҳамсоя анчом шудаанд.Аз суи дигар Иттиҳодияи Аврупо ва дигар ниҳодҳои байналмилалй барои ояндаи Афғонистон барномаҳое таҳия кардаанд, ки иртиботи мустақим бо такмили неругоҳҳо дар Точикистон доранд.Ҳамчунин Русия, ки талош дорад бозари энержии Осиёи Марказй ва Чанубиро таҳти тасаллут дошта бошад, моил аст тарҳи неругоҳи «Роғун» такмил шавад.Бо таваччуҳ ба ин, интизор меравад сарфи назар аз мухолифатҳои Тошканд, ки пояҳои заъифи илмй доранд, Точикистон бо кумак ва пуштибонии ниҳодҳои молии байналмилалй муваффақ ба ичрои ин тарҳи барои иқтисоди минтақа муҳим,бишавад.

Киргизистон дар гирдоби ходисаҳо

Рузи чумъаи 29 апрели соли чорй Кенешбек Дуйшибоев, раиси кумитаи давлатии амнияти миллии Қирғизистон, ки дар порлумони ин кишвар сухан мегуфт, аз таъсиси ҳизби чадид тавассути шаҳрвандони ин кишвар дар қаламрави Афғонистон хабар дод.Кенешбек Дуйшибоев афзуд, бар асоси иттилооти ба даст омада аз манобеи боэътимод, чанде қабл гуруҳе аз шаҳрвандони узбактабори Қирғизистон, ки дар пайи ҳодисҳои июни соли гузашта ба Афғонистон фирор карда буданд, ҳизби чунбиши исломии Қирғизистонро таъсис карданд.Вай таъкид кард, дар айни ҳол ҳудуди 400 нафар аз ин афрод дар урдугоҳҳои вижа омузишҳои низомй мегиранд ва барои бозгашт ба Қирғизистон омода мешаванд.Бино ба гуфтаи ин мақоми аршади амниятии қирғиз ҳадафи аслии ин ҳизб тақсим кардани кишвари соҳибистиқлоли Қирғизистон мебошад.
Албатта пайдоиши гуруҳҳои мусаллаҳи шаҳрвандони узбактабори Қирғизистон дар кишвари ҳамсоя, хабари чадиде нест ва Роза Отунбоева, раиси чумҳури ин кишвар 1 феврали соли чорй дар дидор бо мардуми устонҳои чануби Қирғизистон гуфта буд, ки болиғ бар 200 нафар аз шаҳрвандони вилоятҳои чанубии ин кишвар дар урдугоҳҳои Афғонистон машғули омузишҳои низомй ҳастанд.
Бо ин ҳол аз манобеи дигаре хабари таъсиси ҳизби чунбиши исломии Қирғизистон тасдиқ ва ё рад нашудааст, танҳо чизе ки чалби таваччуиҳ мекунад, замони эъломи ин хабар аст, ки чанд руз қабл аз эъломи гузориши кумиссиюни байналмилалй дар мавриди ҳаводиси моҳи июни соли гузаштаи ин кишвар мебошад. Дар гузориши ин кумиссиюн аз чумла таъкид шуда, ки дар даргириҳои низомии моҳи июни гузашта аносир ва авомили миллигаро ҳузур надошта, иқдомоти нажодпарастонае низ сурат нагирифтааст.
Аммо дар мавриди ояндаи амният дар Қирғизистон раиси кумитаи амнияти миллии ин кишвар, дар ҳузури намояндагони миллат, чанд авомили вайронгарро баршумурд.Кенешбек Дуйшибоев ҳал нашуда боқй мондани масъалаи хати марз бо ҳамсоягонро ба унвони аввалин омили баҳамзанандаи амният муаррифй кард.Вай аз он чй «тачовузи хомуш»-и бархе ҳамсояҳо ба манзури ҳалли масоили баҳсбарангез тавсиф кард, ба унвони омили дуввуми таҳдид ба суботу амният ёдовар шуд.Раиси кумитаи давлатии амнияти миллии Қирғизистон баҳсҳои доимй миёни манотиқи ҳаммарз бо ҳамсоягон дар мавриди баҳрабардорй аз оби рудхонаҳои муштаракро омили севвуми таҳдид ба амният ном бурд.Убури масири қочоқи маводи мухаддир, инсон ва ашёи бостонй аз қаламрави Қирғизистон омили чаҳоруми таҳдид ба суботу амнияти Қирғизистон тавассути раиси кумитаи амнияти миллй муаррифй шуд.Кенешбек Дуйшибоев бо ишора ба даргириҳои ахир дар шарқи Точикистон, тазаккур дод, ки ба эҳтимоли зиёд такрори чунин ҳаводис пешбинй мешавад. Вай афзуд тачаммуъи гуруҳҳои ифротй дар марзҳои Афғонистон бо кишварҳои Осиёи Марказй тасдиқе дигар ба ин дидгоҳ аст, ки нооромиҳо ба минтақа сироят хоҳанд кард. Нигарониҳои мақомоти қирғиз дар мавриди сирояти нооромиҳо аз хорич ба ин кишвар, фақат ба суханрониҳои раиси кумитаи амнияти миллй ва ё ҳушдори раиси чумҳури ин кишвар хулоса намешавад, муддатҳо қабл рузномаҳои ба истилоҳ мустақили Узбакистон ҳушдор дода буданд, ки чунончй ҳуқуқи узбакҳои муқими Қирғизистон нодида гирифта шавад, Тошканд ба таври чиддй вориди амал хоҳад шуд.Бархе аз ҳафтаномаҳои узбак ҳатто иқдомоти низомиро дар ин замина истисно накарда буданд.Баъд аз ҳаводиси моҳи июни соли гузаштаи мелодй дар вилояти Уш, ки мунчар ба кушта шудани теъдоди зиёде аз шаҳрвандони қирғиз, аз чумла узбактаборони ин кишвар шуд, давлати Тошканд бо тамоми тавон талош кард ин ҳаводис мавриди баррасиҳои байналмилалй қарор гирад.Мақомоти аршади узбак интизор доштанд, ки ин кумиссюн мавриди табъизи нажодй қарор гирифтани ақаллияти узбак дар ин ҳаводисро ба исбот хоҳад расонд ва барои Узбакистон роҳ дар чиҳати дахолатҳои мустақим дар умури давлати Бишкек ҳамвор хоҳад шуд.Аммо қарори маълум, ин интизор бароварда нашуд.Дар ин миён, ҳамон гуна аз гузоришоти сохторҳои амниятии қирғиз бармеояд, хадамоти вижаи Узбакистон дар пайи тақвияти фаъолиятҳои чосусй шуд, то заминаи вуқуъи нооромиҳо дар Қирғизистонро фароҳам кунад.
Дар ин робита то имруз матолиби муталифе дар сойтҳои интернетй мунташир шудаанд, аммо суханронии раиси кумитаи давлатии амнияти миллии Қирғизистон дар порлумони ин кишвар (29 апрел)нахустин мавриде буд, ки як мақоми аршад ангушти иттиҳомро ба узбакҳо ишора рафт.Дар ҳамин робита суханони Виталий Волков, коршиноси олмонй, ки аз манобеи узбак нақли қавл карда, бештар чалби таваччуҳ мекунад, гуфта: дар сурати такрори ҳаводиси моҳи июни соли 2010, Узбакистон дар дифоъ аз ҳамқавмони худ дар қаламрави Қирғизистон, қотеъонатар амал хоҳад кард, ҳатто мудохилаи низомй истисно нест.Албатта дар замони руйдодҳои устони Уш (10 июни соли 2010), вақте ки дар Узбакистон нишасти сарони Созмони ҳамкории Шонгҳой чараён дошт, Ислом Каримов дар мавзеъгирй дар қиболи он ҳаводис гуфта буд: ин кори дохилии давлати Бишкек аст.Ҳамин нукта баъдан дар вокуниши Паймони амнияти чамъй дар қиболи он ҳаводис, мунъакис шуд.Аммо баъд аз руйдодҳои Либй ва судури ичозатномаи Созмони милали муттаҳид дар мавриди мудохилаи низомй дар таҳаввулоти ин кишвар, намунаи ибратсозие дар ин замина сурат гирифтааст ва замзамаҳои мақомоти Тошканд дар бораи эҳтимоли дахолатҳои низомй дар кишварҳои ҳамсояро метавон аз ҳамин зовия арзёбй кард.
Дар бори дурнамои амният дар Қирғизистон як коршиноси муқими Бишкек, ки нахост номаш зикр шавад, гуфт, хадамоти амниятии Бишкек далелҳои боэътимоде дар даст доранд,ки бархе кишварҳои ба истилоҳ ҳамсоя бо ҳамкории хадамоти вижаи кишварҳои ғарбй дар пайи дар муқобили ҳам қарор додани ду кишвари ҳамсояи Точикистон ва Қирғизистон ҳастанд. Қабл аз ин дигар манобеъ низ аз ҳамкории гуруҳҳои ба истилоҳ исломй бо хадамоти вижаи ин кишварҳо дар чиҳати ноамн кардани бархе манотиқи Осиёи Марказй парда бардошта буданд.Ахиран расонаҳои иттилоотии Қирғизистон ва Точикистон хабарҳое дар бораи муздури хадамоти вижаи яке аз кишварҳои минтақа будани бархе аз аъзои боздоштшудаи ҳизби таҳрир ва ҳаракати исломии Узбакистон, мунташир карданд.Аз ибрози назари мақомоти ҳизби Наҳзати исломии Точикистон низ бармеояд, ки ҳануз дар даҳаи 90 қарни гузашта авомили хадамоти амниятии Узбакистон ба суфуфи ҳаракати исломии Узбакистон нуфуз карда буданд.Дар шароити кунунй мақомоти Бишкек аз он бим доранд, ки бархе неруҳои хоричй бо истифода аз фурсат, доманаи ноамниҳоро мучаддадан ба ин кишвар бикашанд.Аз ин ру бо баргузории манёврҳо бар он шудаанд, ки зариби дифоъии кишварро афзоиш диҳанд ва ҳамзамон бо иттилорасониҳо, нишон бидиҳанд, ки авзоъро ба таври комил таҳти назорат доранд.

Афгонистон ва Осиёи Марказй

Ахиран раиси маркази таҳқиқоти роҳбурдии Афғонистон аз пешниҳоди махфиёнаи Амрико ба Толибон парда бардошт, ки бар асоси он агар ин гуруҳ бо таъсиси пойгоҳҳои низомии доимии Амрико мувофиқат кунад, чануби Афғонистон ба Толибон вогузор хоҳад шуд.Ғуломи Челонй таъкид кард, ки пойгоҳҳои низомии доимии Амрико дар Афғонистон боиси идомаи чангу ихтилоф дар ин кишвар ва минтақа хоҳад шуд. Ин пажуҳишгари афғон фош кард, ки сардамдорони низомй ва сиёсии Амрико чанде қабл бо Толибон музокирот доштанд ва бо сарони ин гуруҳ дар мавриди эчоди пойгоҳҳои низомии доимй, вориди муомила шуданд.Аз ин ифшогарй бармеояд, ки Амрико барои таъсиси пойгоҳҳои низомии доимй дар қаламрави Афғонистон, ҳозир аст ҳар гуна баҳоеро пардохт кунад.Ба эътиқоди Ғуломи Челонй бо таъсиси пойгоҳҳои низомии доимй, Амрико талош дорад аз як су омори талафоти низомиёни худ дар ин кишварро коҳиш диҳад ва аз суи дигар аз харочоти беш аз ҳади Пентагон бикоҳад. Ин пажуҳишгар меафзояд ҳадафи дигари Амрико он аст, ки бо таъсиси пойгоҳ, чанги Афғонистонро ба чанги афғонҳо бар зиди афғонҳо табдил диҳад ва бо идора кардани раванди даргириҳо, ҳузури худро дар кишварҳои ҳамчавор низ густариш диҳад.

Ибрози назарҳои раиси маркази таҳқиқоти роҳбурдии Афғонистон тасдиқе дигар бар ин дидгоҳҳо аст, ки Амрико дар паси пардаи мубориза бо Толибон, аҳдофи дигареро дар минтақа дунбол мекунад, ки танг кардани арса барои қудратҳое назири Русия, Чин, Ҳинд, ҳатто кишварҳои Аврупойи аз он чумла аст. Арзёбии мусбати мақомоти амрикойи аз густариши равобит бо кишварҳои Осиёи Марказй дар поёни соли гузаштаи мелодй ва моҳҳои аввали соли чорй аз забони фиристодаҳои сатҳҳои мухталифи Кохи сафед ба минтақа шунида шуд, баёнгар аз ин воқеият аст, ки Амрико дар ҳамкорй бо кишварои минтақа руйкарди мутафовутеро руи даст гирифтааст. Роберт Блейк, ёвари вазири хоричаи Амрико дар сафари моҳи марти худ ба Осиёи Марказй, ки дар нишастҳои дучонибаи Амрико бо ин кишварҳо ширкат кард, тазаккур дод, ки Вошингтан тайи ду-се соли охир тавонист бо ҳамаи ҳукуматҳои Осиёи Марказй равобити дустона ба роҳ монад.Вай афзуд, ҳамаи шарикони мо дар Осиёи Марказй ҳозиранд дар масоили марбут ба Афғонистон ҳамкориҳои густурда дошта бошанд. Бо ин ҳол ин мавзуъро набояд нодида гирифт, ки Амрико дар ҳамкорй бо кишварҳои Осиёи Маркзй, ҳадафҳои роҳбурдии худро дар авлавият қарор дода, аз бисёр масоиле, ки дар даҳаи 90 дар пушиши онҳо ба минтақа ворид шуда буд, чашмпушй кардааст.Аз ин чумла метавон ба амалкарди Вошингтан дар қиболи давлати Тошканд ишора кард, ки ҳамвора мавриди интиқоди ниҳодҳои ҳомии ҳуқуқи башар будааст.Дар ин робита Сюзан Эллиот, маовини ёвари вазири хоричаи Амрико дар мусоҳиба бо хабарнигори нашрияи «Коммерсант», чопи Маскав, ибрози назар карда буд.Хонуми Эллиот, ки моҳи гузашта ба Русия сафар карда буд, ба ин пурсиш:»Мо фарқе миёни ҳаводиси Бенғозй ва Андичон намебинем, чаро дар соли 2005 Вашингтон ҳукумати Узбакистонро мучозот накард, ҳатто солҳои охир равобит бо ин кишварро барқарор кард?Миёни Муаммар Қаззофй ва Ислом Каримов чй тафовуте вучуд дорад?», гуфт:»Ман намегуям, ки Амрико ҳаводиси Андичонро фаромуш кардааст, ҳануз бархе таҳримҳои мо алайҳи Узбакистон идома доранд ва мо ҳамеша дар музокирот бо мақомоти узбак ба мавзуъҳои риояти ҳуқуқи башар ва демократй таъкид мекунем».Аммо ҳамон гуна ки шоҳид ҳастем, воқеият чизи дигар аст ва Амрико дар ростои ичрои аҳдофи худ дар Афғонистон ва минтақа, сиёсати мутафовутеро дар нисбати кишварҳои Осиёи Марказй, дунбол мекунад.

Бо гузашти 10 сол аз замони лашкаркашии Амрико ба Афғонистон, ҳануз Ғарб дар барқарории суботу амният дар ин кишвар, ноком боқй мондааст ва тайи ин муддат доманаи ноамниҳо ҳатто борҳо ба кишварҳои ҳамчавор сироят кардааст.Ба илова, тайи солҳои охир мавчи эътирозоти мардумй аз амалкарди низомиёни ғарбй дар куштори мардуми ғайринизомй дар Афғонистон, ба таври бесобиқае доман задааст. Ҳатто Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон борҳо куштори мардуми бегуноҳ тавассути низомиёни ғарбиро шадидан маҳкум кардааст.Кишварҳои ғарбии муттаҳиди Амрико, таҳти фишори афкори умумй, мачбур ба эъломи замони хуручи низомиёнашон аз Афғонистон карданд.Амрико низ ба таври расмй эълом кард, аз моҳи июли соли 2011 хуручи низомиёни худ аз Афғонистонро оғоз хоҳад кард.Аз ин ру таҳаррукоти Вошингтон дар чиҳати ичрои барномаҳои марбут ба хуруч аз Афғонистон ташдид шудааст.Дар ҳамин росто ичрои тарҳҳои тронзит дар масири шимол дар маркази фаъолиятҳои мақомоти Кохи сафед қарор гирифтааст.Такмили роҳҳои оҳан, чодаҳо ва фурудгоҳҳо, ки интиқоли коло ва тачҳизоти мавриди ниёзи НАТО дар Афғонистонро таъмин хоҳанд кард, бо суръати ҳарчй бештар идома дорад.Дар чорчуби ин барномаҳо Туркманистон дар чойгоҳи вижае қарор дорад, зеро ба назар мерасад, ки Амрико аз сиёсатбозиҳои Узбакистон хаста шуда, ба мақомоти узбак эътимоди чандоне надоранд.Аз ин ру Вашингтон бо пайваст кардани роҳи оҳани Қазоқистон ба шабакаҳои роҳи оҳани Туркманистон, қасд дорад худро аз вобастагй ба роҳи оҳани Узбакистон озод кунад. Бар асоси барномаҳо, Пентагон дар садад аст 75 дар сад аз колои ғайринизомиро аз тариқи ҳамин масири шимол ба Афғонистон мунтақил кунад. Дар ҳамин росто моҳи январ афсарони амрикойи музокироте бо ширкатҳои борбарй доштанд, ки тайи он масъалаи тезонидани раванди интиқоли коло ба Афғонистон баррасй шуд.Ҳарчанд Амрико бо Узбакистон низ дар ин замина музокирот анчом дод, аммо ҳисоби аслй руйи масирҳои Туркманистон боз шудааст.Паймонкори амрикойии «Maersk Line Ltd» тарҳе бо номи «Масири борбарй аз қаламрави Туркманистон» таҳия карда, ки аз бандари «Рига» дар Болтик, то «Сарҳадобод-Турғундй», дар марзи туркману афғон имтидод дорад.Ин масири алтернотифи бандари «Хайратон» дар марзи узбаку афғон ва «Шерхон-бандар», дар марзи точику афғон аст.Бар асоси баровардҳои мутахассисони амрикойи, масири Туркманистон замон ва ҳазинаи интиқоли коло ва тачҳизот ба Афғонистонро ба андозаи қобили мулоҳизае коҳиш хоҳад дод. Аз суи дигар вучуди иртиботи дарёйи миёни Туркманистон ва Озарбойчон, имкон медиҳад, ки коло ва тачҳизоти мавриди ниёзи Ғарб аз Аврупо ба Афғонистон тайи муддат замони кутоҳ мунтақил шаванд.Дар шароите, ки роҳи оҳани Боку-Тифлис-Карс(Туркия)дар ҳоли такмил аст, аҳамияти Туркманистон барои созмони НАТО беш аз ҳар замони дигаре афзоиш ёфтааст.

Бо таваччуҳ ба он чй баён шуд, метавон натича гирифт, ки хуручи Амрико аз Афғонистон бештар шабеҳи ивазкунии макони буду боши низомиёни ин кишвар дар минтақа аст.Амрико тайи як муомилаи пинҳонй бо Толибон, зимни ҳифзи манбаъи ноамниҳо дар минтақа, қасд дорад ҳузури низомии худро асоснок кунад ва идоракунии таҳаввулоти минтақаро ба даст гирад.Ин идоракунй қабл аз ҳама ҳаққи истифода аз манобеи энержиро таъмин хоҳад кард, ки Осиёи Марказиро ба майдони зурозмойии қудратҳои Шарқ ва Ғарб табдил кардааст.Вокунишҳои Русия ва Чин, ба унвони рақибони Ғарб, амалест, ки дар сарнавишти барномаҳои Амрико бетаъсир нахоҳад буд.

Амрико ва нигохе ба Точикистон

Рузи 12 апрел дар шаҳри Душанбе даври саввуми машваратҳои байниҳукуматии Точикистон ва Амрико баргузор гардид, ки дар он ҳайати амрикои тахти сарпарастии Роберт Блейк, ёвари вазири умури хоричаи ин кишвар ҳузур дошт.Машваратҳои сиёсй бо кишварҳои Осиёи Марказй, барномаест, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико тайи солҳои охир дар чорчуби стротегияи ҳузури худ дар минтақа таҳия ва тадвин кардааст.

Моҳи феврали соли 2010 нахустин даври ин ройзаниҳо бо Точикистон, дар Вашингтон баргузор гардид ва дар тирамохи гузашта Роберт Блейк ба манзури баррасии натоичи даври аввал, ба Душанбе омад ва бо мақомоти точик дидору гуфтугуҳо анчом дод. Ин бор низ ин мақоми баландпояи амрикойи дар чорчуби ҳузур дар нишасти дучонибаи Точикистон — Амрико, бо масъулони давлати Душанбе дидор ва гуфтугуҳо анчом дод.Вай баъд аз музокира бо Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон дар суҳбат бо хабарнигорон, раванди ҳамкориҳо миёни Душанбе — Вашингтонро мусбат арзёбй кард ва тазаккур дод, ки сармоягузорони кишвараш омодаанд дар бахшҳои муҳими иқтисодии Точикистон, аз чумла дар тарҳҳои гидруэнергетикии ин кишвар сармоягузорй кунанд.
Албатта зимни баррасии ин мавзуъ бо раиси чумҳури Точикистон, Роберт Блейк таъкид кард, ки мушорикати сармоягузорони амрикойи дар тарҳҳои иқтисодии Точикистон, ниёзманди рафъи мушкилот дар бахши андоз аст. Мақоми амрикойи яке аз далоили камранг будани ҳузури сармоягузорони кишвараш дар Точикистонро вучуди бархе ноҳамоҳангиҳо дар хадамоти молиётй ва набудани замонатҳои лозим дар чиҳати фаъолияти бахши хусусии кишвараш баршумурд. Бо ин ҳол, эъломи омодагии Амрико барои сармоягузорй дар тарҳҳои муҳими иқтисоди Точикистон, ки тарҳҳои гидроэнергетикй дар авлавияти он қарор доранд, баёнгар аз тағйири руйкарди Вашингтон дар хамкорй бо Точикистон аст. Албатта зимни баррасии ин мавзуъ бо раиси чумҳури Точикистон, Роберт Блейк таъкид кард, ки вучуди бархе монеъахо дар қавонини молиётии Точикистон ва набудани замонатҳои лозим дар чиҳати сармоягузорй дар иқтисоди ин кишвар, бахши хусусии Амрикоро аз фаъолият дар Точикистон дур нигоҳ доштааст.Вай афзуд, чунончй ислоҳот дар бахши иқтисоди Точикистон амалй шавад, сармоягузорони амрикойи ҳузури пурранге хоҳанд дошт. Бо ин ҳол тасмими Амрико дар чиҳати ҳузури фаъолтар дар тарҳҳои иқтисодии Точикистон аз чанд зовия қобили арзёбй аст.Аввал ин ки талоши Амрико барои ҳузури бештар дар арсаҳои мухталифи ҳаёти кишвари Точикистон, чудо аз рақобати Вашингтон бо Маскав дар чҳати нуфуз дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй нест, зеро ин мавзуъ дар пайи то ҳадде ниҳойи шудани масъалаи хуручи низомиёни Гарб аз Афғонистон, бештар аҳамият касб кардааст.Акнун Амрико бар он шудааст бо ворид шудани аз роҳҳои иқтисодй ва кумак ба ҳалли мушкилоти иқтисодии Точикистон, ҳадафхои худро дар маинтақа дунбол кунад. Баррасии тарҳи «Каса-1000» дар дидори Блейк ва Раҳмон дар ҳамин росто қобили арзёбй аст.Дуввум, Амрико дар пайи нокомй дар тарҳи роҳандозии инқилобҳои рангй дар қаламрави Шуравии собиқ, бо тағйир дар сиёсатҳои худ, зимни чашмпушй аз амалкарди масъулони Точикистон дар риоят накардани ҳуқуқи башар ва меъёрҳои демократй, акнун ин мавзуъҳоро фақат барои зоҳири қазия матраҳ мекунад, то аз як су мухолифон ва мунтақидони давлати Душанберо беш аз ҳад аз худ дур накунад ва аз суи дигар аҳраме барои фишор ба Душанбе дар ихтиёр дошта бошад.Аз ин чост, ки дар остонаи сафари Роберт Блейк ба Точикистон вазорати хоричаи Амрико гузориши солонаи вазъи ҳуқуқи башар дар чаҳонро мунташир намуд, ки 27 сафҳаи ин санад ба Точикистон ихтисос дошт.Дар ин гузориш аз чумла гуфта шудааст, ки Раҳмон ва тарафдоронаш, ки ҳама намояндагони як минтақа аз Точикистон мебошанд, ҳаёти сиёсии кишварро таҳти назорат доранд.Тазаккур шудааст, ки ҳарчанд бар асоси қонуни асосй бисёрҳизбй амал мекунад, аммо дар интихоботи гузаштаи порлумон ҳизби раиси чумҳур яккатозй кард.Дар гузориши мазкур ҳамчунин аз густариши фасоди молй, маҳдудияти озодиҳои шаҳрвандй ва фаъолиятҳои мазҳабй интиқод шудааст. Аммо ҳамон гуна ки ишора шуд, ин маворид бештар чанбаи ташрифотй доранд.
Алорағми ин ҳама, нигоҳе ба ҳайати амрикойии ширкаткунанда дар нишасти Душанбе, ки муташаккил аз намояндагони аршади вазоратҳои хорича ва дифоъ ва ожонси рушди байналмилали Иёлоти муттаҳидаи Амрико буд, дарки ин мавзуъ душвор нест, ки дар чорчуби ҳамкориҳои чадиди Амрико — Точикистон масоили низомй дар авлавият қарор доранд. Зеро Амрико бо дарс гирифтан аз шикасти Шуравии собиқ дар Афғонистон, тасмим гирифтааст ҳузури дарозмуддате дар Осиёи Марказй дошта бошад.Ин ҳузур бо чанд ҳадаф дар ҳоли тарроҳй ва ичро аст:таъсиргузорй бар таҳаввулоти Афғонистон ва Покистон ва дар ихтиёр доштани имконоти тоза барои назорат бар таҳаррукоти Чин дар минтақа.Генеролҳои амрикойи бар ин боваранд, ки барои дастёбй ба ин аҳдоф қаламрави Точикистон аз беҳтарин имконот ва зарфиятҳо бархурдор аст, ба вижа дар шароите ки фурудгоҳи низомии «Айнй» ҳануз ба истилоҳ молики худро пайдо накардааст ва Амрико ҳар аз гоҳе масъалаи истифода аз ин фурудгоҳҳро матраҳ мекунад, аҳамияти ин мавзуъ беш аз ҳар замони дигаре бар мало шудааст.
Карори маълум баъд аз он ки Амрико дар талош барои пуштибонй аз неруҳои демократии Узбакистон ноком шуд ва фурсатҳои зиёдеро дар ин кишвар аз даст дод, тасмим гирифт дар Осиёи Марказй ба дунболи баркарории меъёрҳои демократй набошад.Дар ҳамин росто буд, ки бо Курмонбек Боқиев, раиси чумҳури вақти Кирғизистон бар сари истифода аз пойгоҳи низомй вориди муомила шуд.Бар асоси ин муомила Амрико ҳозир шуд бобати истифода аз пойгоҳи низомй дар Кирғизистон солона ба чои 17 миллион доллар, 160 миллион доллар пардохт намояд.Хамчунин масъалаи ифтитоҳи пойгоҳи дуввум дар Кирғизистон бо сарони Бишкек ҳал шуд. Аммо табаддулоти давлатй дар апрели соли 2010 авзоъро ба нафъи Русия тағйир дод.Акнун дар шароите ки Точикистон ба тадрич ба муттаҳиди Амрико табдил шудааст, Амрико бар он шудааст аз қаламрави ин кишвар дар чиҳати барномаҳои тронзитии худ ба Афғонистон, ниҳояти истифодаро намояд. Дар ҳамин чорчуб бо кумаки молии Амрико чандин пули кучаку бузург бар руи рудхонаи Панч миёни Точикистон ва Афғонистон сохта шуд. Аз суи дигар дар тарҳи будчаи Амрико барои соли 2012 Точикистон дар феҳристи кишварҳои созгор барои сармоягузориҳои калон зикр шудааст ва ин тсдике дигар бар ин дидгоҳ аст, ки Вошингтан ҳисоби вижае барои ҳамкориҳо бо Точикистон боз кардааст.Бино ба гуфтаи Роберт Блейк, Амрико то имруз дар ҳачми як миллиард доллар дар Точикистон сармоягузорй кардааст.Чои шакку шубха нест, ки ин ҳама сармоягузориҳо ҳарчанд дар бахшҳои иқтисод, вале аҳдофи сиёсй доранд, аҳдофе ки рақобати қудратҳо таъсири мустақим бар раванди амалй шавии онҳо дорад.Аз ин ру барои давлати Душанбе фурсати дигаре пеш омадааст, ки мизони садоқати ҳар як аз кишварҳои муддаъйии кумак ба пешрафт ва рушди Точикистонро, маҳак занад.

Гарб ва Узбакистон

Таҳаввулоти ахири кишварҳои арабй ва мавзеъгирии давлатҳои ғарбй дар қиболи ин таҳаввулот, бори дигар чеҳраи воқеъйии Ғарбро барои чомеъаи чаҳонй бармало кард.Албатта дар мавриди авомили тахриккунандаи чунбишҳои мардумй дар шимоли Африқо дидгоҳҳо мухталифанд, аммо он чи бештар чалби таваччуҳ карда, куниш ва вокуниши давлатхои ғарбй дар қиболи ин чунбишҳо будааст.Дар ибтидои ин таҳаввулот, дар ҳоле ки давлатҳои ғарбй бо тамоми тавон талош карданд аз Ҳуснй Муборак, раиси чумҳури Миср дифоъ кунанд, ба ҳамон андоза ва ҳатто бештар аз он саъй доранд Муъаммар Қаззофй, раиси чумҳури Либиро сарнагун кунанд. Аз суи дигар, бо фиристодани неруҳои низомй ба Баҳрайн, бар он шудаанд аз ҳокимони худкомаи ин кишвар низ дифоъ кунанд. Оё чунин руйкарде аз кучо маншаъ мегирад? Чаро дар як кишвар чунбиши мардумй ба унвони инқилоб арзёбй мешавад ва ин инқилоб мавриди ҳимоятҳои ҳамачонибаи Ғарб қарор мегирад, дар кишвари дигар инқилобиюн тудаи чинояткору авбош муаррифй ва мавриди саркуби ҳамон ғарбиҳо воқеъ мешаванд? Посухи ин пурсишҳо кори душворе нест ва ин амр аз хуйи тавсаъаталабона ва судчуёнаи истеъмори чаҳонй маншаъ мегирад.Яъне бо таваччуҳ ба ин ки дар чаҳони имруз сиёсати истеъмории асримиёнагй роҳ ба чое намебарад, аз ин ру кишварҳои ғарбй истеъморро дар шаклхои дигаре идома бахшиданианд.Аз намунаҳои роичи ин истеъмор, руйи кор овардани афроди вобаста дар кишварҳои мавриди назар мебошад.Ҳар вақт эҳсос шуд, ки сарони ин ё он давлат аз истиқлоли амал кор мегиранд, ба истилоҳ ҳомиёни ҳуқуқи башар ва демократия вориди амал мешаванд ва заминаи инқилобҳои мардумй, ки дар асл ҳамон табаддулотҳои байналмилалй астро фароҳам мекунанд. Борҳо шоҳид будаем, дар чунин шароите давлатҳое ки на ба мардум, балкй ба қудратҳои ғарбй иттико мекарданд, чй гуна тавассути ҳамин ҳомиёни худ ба осонй сарнагун ва ҳатто катл шуданд.Сарнавиши талхи Саддом Ҳусейн фақат як мисоли кучаке дар ин замина аст. Чунин амалкарди Ғарб фақат дар шимоли Африқо хулоса намешавад, имруз мо ин сенариёро дар ақсо нуқоти чаҳон мушоҳида мекунем.Аз чумла дар Осиёи Марказй, дар шароите ки ҳамаруза бар рақобати қудратҳо чиҳати нуфуз ва тақвияти чойгоҳи худ меафзояд, ба вузуҳ дида мешавад ки давлатҳои ин минтақа таҳти ҳимоят, ё баръакс таҳти фишори давлатҳои Ғарб қарор гирифтаанд. Бархурди дугона ба масоиле назири ҳуқуқи башар ва демукратия, ки ғарбиҳо дар муносибат бо давлатҳои Осиёи Марказй аз он кор мегиранд, ин ҳақиқтро ба намоиш гузошта аст, ки истикбори чаҳонй ҳаргиз шарикони стротегй надошта, балки хадафхои стротегй дорад, ки бино бар такозои ин аҳдоф, шарикони худро интихоб ё тарк мекунад. Замзамаҳо дар бораи тағйири руйкарди давлатҳои ғарбй дар қиболи амалкарди Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон, тасдике бар ин гуфтаҳост.То ин дам Ғарб дар мавриди сиёсатҳои давлати Тошканд дар саркуби дигарандешон, мунтақидони давлат, фаъолони мазҳабй ва мухолифони сиёсй, ё хомушй ихтиёр кардааст ва ё бо додани тазаккурҳои шифоҳй иктифо намудааст.Аммо акнун дар маҳофили ғарбй ҳар аз гоҳе ибрози назарҳои интиқодй дар мавриди амалкарди Ислом Каримов,қотеъонатар аз ҳар замони дигаре шунида мешаванд.Ин мавзуъ тайи сафари раиси чумҳури Узбакистон ба Бруссел дар ибтидои соли чорй бештар рушан шуд. Баъд аз ин сафар Каримов ба ин натича расид ки Ғарб ба Узбакистон ба унвони танҳо гузина дар чиҳати интиқоли коло ва тачҳизот ба Афғонистон, ҳоло ҳолоҳо ниёз дорад, аз ин ру бо қотеъият дастури қатъи фаъолияти созмони дидабони ҳуқуқи башар — Human Rights Watch-ро содир кард.Ин ниҳоди амрикойи нақши муҳиме дар таҳияи аснод ва хуччатхо дар мавриди амалкарди хилофи қонуни мақомоти узбак дар руйдодҳои Андичон(майи соли 2005)ичро кард ва Каримов дунболи фурсати муносиб мегашт, то фаъолияти онро дар кишвараш мутаваққиф кунад.Ба гумони раиси чумҳури Узбакистон дар айни ҳол чунин шароите фароҳам омадааст.Аммо раванди таҳаввулоти Осиёи Марказй баёнгар аз фароянди чадиде дар ин минтақа аст, фароянде ки ҳаргиз ба нафъи Ислом Каримови по ба син гузошта, арзёбй намешавад.Аз ибрози назарҳои мақомоти ғарбй дар мавриди амалкарди Каримов дар нишастҳо ва маҳофили мухталиф бармеояд, ки Гарб аз мавзеъхои тагйирёбандаи раиси чумҳури Узбакистон ва бозиҳои сиёсии вай хаста шуда, дигар ҳеч эътимоде ба сарони Тошканд надорад. Афзоиши қимати тронзити коло ва тачҳизоти Ғарб ба Афғонистон, ки баъд аз сафари Каримов ба Аврупо чорй шуд, охирин ҳушдоре ба Ғарб буд, ки бояд дар пайи роҳҳои олтернотиф бошад. Аз ин чост ки тарҳи ба хам васл кардани роҳи оҳани Туркманистон ба Қазоқистон, ки хорич аз қаламрави Узбакистон ба Афғонистон пайваст хоҳад шуд, дар дастури кори ниҳодҳои ғарбй қарор гирифтааст. Бо такмили ин масир коридори шимол бо давр задани қаламрави Узбакистон ба Афғонистон пайванд хоҳад шуд ва ин амр боиси он хоҳад шуд, ки дигар Гарб дар масоили марбут ба Афғонистон, ниёзи ончунонй ба қаламрави Узбакистон надошта бошад. Яъне ин ба он маъност, ки дигар раиси чумҳури Узбакистон наметавонад мисли қабл, дар масъалаи тронзити коло ба Афғонистон, аз Ғарб бочгирй кунад.Албатта масъалаи рақобат миёни қудратҳо, ҳамчунон ба қуввати худ боқй хоҳад буд, ки дар ин миён Узбакистон низ истисно нест, фақат бо ин тафовут ки ин рақобат метавонад ба баҳои бақо ё суқути давлати Тошканд тамом шавад.Хамин мавзуъ, яъне камранг шудани нақши Узбакистон дар таҳаввулоти Афғонистон сабаб шудааст, ки мақомоти ғарбй бо истифода аз ҳар фурсате масъалаи бархурди чиддй бо сиёсатҳои зиддидемократии Ислом Каримовро матраҳ мекунанд. Ба вижа баъд аз он ки давлати Тошканд дар 23 моҳи март дастури қатъи фаъолияти дафтари Human Rights Watch-ро содир кард, дархостҳо дар мавриди бархурди чиддй бо сиёсатҳои зиддидемукросии Тошканд беш аз ҳар замони дигаре доман задаанд.
Аз раванди таҳаввулот бармеояд, ки барои қудратҳои ғарбй он гуна ки худи онҳо тавсиф мекунанд, таърихи истифодаи бархе ҳокимони Осиёи Марказй низ ба поён расидааст ва дар пайи барномарезй барои иваз кардани муҳраҳо дар ҳай ати ҳокимаи давлатҳои ин минтақа баромадаанд.Ба иборати дигар, ин интизор чой дорад, ки дар ояндае на чандон дур шоҳиди таҳаввулоте назири шимоли Африқо дар Осиёи Марказй низ бошем.

Туркманистон дар тахаввулоти минтака

Вазорати корхои хорича Иёлоти Муттаҳидаи Амрико тайи гузорише аз беҳбуди равобити Вошингтон бо кишварҳои Осиёи Марказй, ибрози ризоят кард.Дар ин робита зимни таъкид бар ҳушёрии бештар дар қиболи сиёсатҳои тагйирёбандаи Тошканд, ба таври вижа аз тавсаъаи ҳамкориҳо бо Туркманистон кадрдонй шудааст.Дар нишасти мақомоти Вошингтон ва Ашқобод, ки миёнахои моҳи феврал дар пойтахти Туркманистон доир шуд, ду тараф тамоили худро чиҳати тавсаъа ва таъмиқи равобит дар тамомии заминаҳо иброз карданд.Дар ин миён Амрико даъват кард, ки фаъолиятҳо дар чорчуби масоили марбут ба Афғонистон тақвият ёбанд.Ин суханон ба он маъно аст, ки дар айни ҳол ва аз ин ба баъд Туркманистон дар сиёсатҳои Осиёимарказии Амрико аз чойгоҳи вижае бархурдор хоҳад буд.Имзои қарордоди сохти хати лулаи гази ТАПИ дар поёни соли 2010 баёнгар аз он аст, ки Амрико бо мушорикат додани Туркманистон дар тарҳҳои иқтисодии минтақа, ба вижа тарҳҳои энержй, қасд дорад бо истифода аз равишҳои ғайримустақим низ бо Русия ба рақобат бипардозад. Яъне фаъолиятхои Маскавро дар минтақаи суннатии нуфузаш — Осиёи Марказй ба чолиш бикашад.Афзоиши таҳаррукоти дипломатии Амрико дар Ашқобод тайи як соли охир, аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст. Ин таҳаррукот дар моҳи декабри соли 2010, дар пайи бурузи мушкил дар масъалаи таъмини сухти пойгохи «Манас» дар Кирғизистон, беш аз ҳар замони дигаре афзоиш ёфтанд.Зеро Туркманистон бузургтарин корхонаи тавлиди сухти ҳавопаймо дар минтақаро дар ихтиёр дорад ва барои Амрико ин кишвар беҳтарин гузина дар ин замина аст.Ба вижа он ки ду тараф дар мавриди хариду фуруши сухти ҳавопаймо барои ниёзҳои Афғонистон дар гузашта низ ҳамкорй доштанд, бо ин тафовут, ки бо таваччуҳ ба асли бетарафии Туркманистон, ин кор ба таври ғайримустақим ва тавассути далолон ичро мешуд.Он замон Маскав дар мавриди афзоиши нуфузи Амрико дар минтақа хеле ҳассос буд, аммо акнун авзоъ тағйир карда ва Русия низ дар тарҳҳои мухталифи Афғонистон шарик шудааст, ки транзити коло ва тачҳизоти Гарб тавассути қаламраваш ба Афғонистон, аз ин чумла аст. Акнун дар Русия ҳеч далеле чиҳати мамониъат аз содироти сухт аз Туркманистон ба Афғонистон вучуд надорад. Дар ҳамин росто қобили зикр аст, ки раиси чумҳури Русия рузи 22 моҳи март бо судури фармоне намояндаи вижаи худ дар Кобулро муаррифи кард.Димитрий Медведев тибқи ин фармон Замир Кобулов, мудири бахши Осиёи вазорати умури хоричаи Русияро ба унвони намояндаи худ дар Афғонистон таъйин кард.Дар фармони мазкур аз чумла омадааст, бо таваччуҳ ба зарурати густариши равобит бо Афғонистон, ки раванди навсозй ва раҳойи аз тероризмро тачриба мекунад, Маскав низ бояд мушорикати бештаре дар таҳаввулоти ин кишвар дошта бошад. Замир Кобулов дар солҳои 2004 — 2009 сафири Русия дар Афғонистон буд ва мутахасиси ботачрибаи вазорати хоричаи Русия дар умури Афғонистон маҳсуб мешавад.Сарпараси ҳайати русй дар конфронси Бон буд ва бо Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон робитаҳои дустона дорад. Рузи 24 январи соли чории мелодй дар шаҳри Ашқобод музокироти тарафҳои туркман ва амрикойи дар мавзуи тавсаъаи ҳамкориҳои энергетикй баргузор шуд, ки дар он тарҳи интиқоли энержй, аз чумла неруи барқ ба воситаи қаламрави Туркманистон ба Афғонистон баррасй шуд. Бо таваччуҳ ба аҳамияти минтақайии ин тарҳ, интизор меравад, ки маблаги такмили он тавассути ниҳодҳои молии байналмилалй таъмин шавад.Ба эътиқоди бархе аз коршиносон, дар ин музокирот интиқоли маҳсулоти нафтии Туркманистон ба бозори Афғонистон низ баррасй шуда, тарафайн дар ин замина мавозеъи тақрибан ҳамсоне доштанд. Албатта дар ин музокирот дигар масоили марбут ба дурнамои ҳузури низомиёни амрикойи дар Афғонистон низ матраҳ буд ва Амрико бо мушорикат додани Туркманистон дар масоили Афғонистон қасд дорад бархе заминаҳои хуручи неруҳояш аз Афғонистонро низ фароҳам кунад.Ин мавзуъ дар шароите ки ахиран замзамаҳое дар мавриди ҳузури доимй дар Афғонистон аз генералҳои амрикои шунида мешавад, бештар аҳамият пайдо кардааст.Рузи 24 март расонаҳои мухталиф гузоришҳое аз ибрози назарҳои мақомоти низомии амрикойи мунташир намуданд, ки дар онҳо омода набудани сохторҳои интизомии афғон чиҳати таъмини амнияти кишвар,таъкид мешуд. Дар ин гузоришҳо ба нақл аз фармонедеҳони амрикойи гуфта шуда, ки ҳузури низомиёни Амрико дар Афғонистон тулонимуддат хоҳад буд ва ин ҳузур дар ҳамоҳангй бо мақомоти Афғонистон танзим хоҳад шуд. Аммо ончй ба нақши Туркманистон дар таҳаввулоти Афғонистон бармегардад он аст, ки Ашқобод ҳамеша бо риояти асли бетарафй, дар низоъҳои кишвари ҳамсоя дахолат накардааст ва дар ҳолатҳои изтирорй қаламрави худро барои ироаи кумакҳои башардустона ба мардуми Афғонистон, дар ихтиёри ниҳодҳои байналмилалй қарор додааст.Дар шароити кунунй, ки нақш ва чойгоҳи Туркманистон дар муодилоти минтақаи беш аз пеш афзоиш ёфтааст, тавсаъаи равобит бо ин кишвар, ба точирон ва бозаргонони афғон ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки равобит худ бо кишварҳои Аврупои чанубй ва бахри Миёназаминро ба таври бесобиқа густариш диҳанд.Ин масир аз ҳар масире ки аз қаламрави Покистон мегузарад, беҳтар аст, зеро дар канори бархурдорй аз субот, ин вижагиро низ доро мебошад, ки Туркманистон бар хилофи Покистон, ҳеч иддаое дар қиболи Афғонистон надорад. Аз дигар нукоти муҳими мушорикати Туркманистон дар тарҳҳои марбут ба Афғонистон он аст, ки бо такмили хати роҳи оҳани Туркманистон — Казоқистон, ки хорич аз қаламрави Узбакистон дар ҳоли сохт аст, ин имкон фароҳам хоҳад омад, ки тронзити коло тавассути вогунҳо аз Афғонистон ба Аврупо ва билъакс, бе таваққуфҳои тулонимуддат дар Узбакистон, сурат хоҳад гирифт.Ин муҳим дар рушди иқтисоди Афғонистон ва дар кул, иқтисоди кишварҳои минтақа, аз аҳамияти волое бархурдор аст.

Барномаҳои Амрико барои Точикистон ва Қирғизистон

Барак Абама, раиси чумҳури Амрико ду кишвари Точикистон ва Қирғизистонро дар авлавияти сармоягузориҳои худ барои соли 2012 қарор додааст. Дар барномаи пешниҳодии давалати Амрико барои сармоягузорй дар Қирғизистон 40,8 миллион доллар дархост ва таъкид шудааст, ки ин маблағ умдатан барои бахшҳои зербинойи ва таҳкими суботу амният дар ин кишвар ҳазина хоҳад шуд. Кумак ба бахши хусусй ва тақвияти фаъолиятҳо дар бахши кишоварзй, аз дигар ҳадафҳои ин сармоягузорй унвон шудааст. Дар барномаи мазкур барои Точикистон дар соли 2012 38,8 миллион доллар тақозо шудааст.Таҳкими амният, ҳалли масоили мавчуд дар бахши беҳдошт ва омузишу парвариш аз чумлаи маҳалли харчи ин сармоягузориҳо унвон шудаанд. Ҳамчунин таъкид шудааст, ки барномаҳо ва тарҳҳои Амрико дар ростои барқарории суботу амният дар Афғонистон, эчоб мекунад, ки барои таҳкими субот дар Точикистон талошҳои зиёде анчом шавад.Аз ин ру Вошингтан таҳкими марзҳои миёни Точикистон ва Афғонистонро аз чумлаи авлавиятҳо дар ин замина қаламдод кардааст. Дар тарҳи будчаи пешниҳодии давлати Барак Абама барои соли 2012 дар бахши кишварҳои Осиёи Марказй бари Қазоқистон 14,1 миллион, Туркманистон 8 миллион ва Узбакистон 7,6 миллион доллар дархост шудааст.Дар мачмуъ барои панч кишвари ин минтақа дар соли 2012 112,8 миллион доллар дар назар гирифта шудааст, ки 13,6 миллион доллар камтар аз соли 2010 мебошад. Дар кул, нигоҳе ба таҳаррукоти дипломатии Иёлоти муттаҳида Амрико дар Осиёи Марказй ва рафту омадҳои мақомоти амрикойи ба кишварҳои ин минтақа ва билъакс, ҳокй аз ин воқеият аст, ки Кохи сафед бо бознигарй дар сиёсатҳои худ дар садад аст, чойгоҳи худ дар ин минтақаи ҳассосро тақвият кунад. Дар ин миён таваччуҳи вижа ба Қирғизистон ва Точикистон ин паёмро ба ҳамроҳ дорад, ки ин ду кишвар дар маркази рақобат миёни Маскав ва Вошингтан қарор хоҳанд гирифт. Сафари ахири Роза Отунбоева, раиси чумҳури Қирғизистон ба Амрико ва натоичи ин сафар, ҳамчунин пушиши хабарии таҳаввулоти марбут ба ин сафар, ин дидгоҳро тақвият кард, ки Амрико дар сиёсатҳои осиёи марказии худ, руи Бишкек ҳисоби вижае боз кардааст. Барак Абама, раиси чумҳури Амрико дар дидор бо ҳамтои қирғизи худ, аз талошҳои Бишкек дар чиҳати бунёди чомеаи демократй тамчид ва тақдир кард ва қавл дод, ки Вашингтан аз ин талошҳо пуштибонй карда ва мусоидатҳои лозимро анчом хоҳад дод.Роза Отунбоева низ аз кумакҳои Амрико дар бозгашти субот ба кишвараш тақдир кард.Дар ин дидор ва дигар музокироте, ки раиси чумҳури Қирғизистон бо мақомоти амрикойи дошт, тарафайн дар мавриди баҳрабардорй аз «Манас» ба унвони маркази тронзити коло ва тачҳизоти мавриди ниёзи неруҳои мустақар дар Афғонистон иттифоқи назар доштанд.Аз натичаи музокироте ки раиси чумҳури Қирғизистон бо Роберт Блейк, ёвари вазири хоричаи Амрико дошт, бармеояд, ки дар мавзуи «Манас» ва масоили сохти неругоҳҳо дар Қирғизистон миёни тарафҳо як муомилаи сиёсй — иқтисодй сурат гирифтааст.Дар ин дидор Роберт Блейк талоши Бишкек дар чиҳати касби истиқлолияти энержиро як амре зарурй ва қонунй тавсиф ва ба таври зимнй ишора ба кумакҳои кишвараш дар ин замина кард.Мақомоти амрикойи ташкили системи порлумонй дар Қирғизистонро тачрибае муваффақ дар Осиёи Марказй унвон карданд ва ваъда доданд, ки кумак ва мусоидатҳои лозимро дар ростои таҳким ва тавсаъаи равандҳои демукросй дар ихтиёри давлати Бишкек қарор хоҳанд дод. Дар мачмуъ мақомоти амрикойи ва қирғиз натоичи гуфтугуҳои ду ва чандчонибаро мусбат ва созанда арзёбй карданд ва дар чиҳати тавсаъаи ҳамкориҳо барномаҳоеро низ дар назар гирифтанд.Дар ҳамин ҳол, маҳофили мухталифи минтақайи ва хорич аз он дар мавриди барномаҳои Амрико ва муттаҳидонаш дар мавриди эчоди «Осиёи Марказии бузург», ибрози нигаронй мекунанд. Коршиносони тарафдори ин дидгоҳ бар ин боваранд, ки Ғарб ба саркардагии Амрико қасд дорад бо эчоди ноамниҳо ва ба чолиш кашидани давлатҳои минтақа, тарҳи Осиёи Марказии бузургро ичро бахшад.Албатта ичрои ин тарҳ дар руёруйии шадид бо манофеи Русия ва дигар даъвогарони ҳузур дар ин минтақа хоҳад буд. Аз ин ру ҳар як аз қудратҳо саъй хоҳанд кард, аз гуруҳҳои мусаллаҳи мухолифи давлатҳои Осиёи Марказй дар ростои аҳдофи худ истифода кунанд ва ҳамин амр боиси ноамн шуданй минтақаи мазкур хоҳад шуд.Ба гумони сиёсатмадорони Кохи сафед ду кишвари Қирғизистон ва Точикистон аз заминаҳои лозим барои амалй шудани тарҳи Осиёи Марказии бузург бархурдоранд.Яъне акнун Амрико бо дарс гирифтан аз таҳаввулоти шимоли Африқо, талош хоҳад кард дар Осиёи Марказй муваффақ амал кунад ва ба руъёи деринаи худ — ихрочи Маскав аз минтақаи суннатии нуфузаш — Осиёи Марказй, даст ёбад. Ба назар мерасад дар Вашингтан ба ин натича расиданд, ки бо ду далел метавонанд дар Қирғизистон ва Точикистон муваффақтар амал кунанд.Аввал, ҳам Бишкек ва ҳам Душанбе дар мақтаи кунунй ба сармоягузориҳои калон дар тарҳҳои азими иқтисодии худ ниёз доранд ва дар ин замина аз Маскав чуз ваъда ва вақткушй чизе надидаанд.Дуввум, ду кишвари Қирғизистон ва Точикистон тавассути Русия таҳқир шуданд, яъне Маскав бо ваъдаи сармоягузориҳои чанд миллирддоларй ба ин кишварҳо, хостаҳои худро ба онон таҳмил кард.Аз суе Русия бо ҳимояти ошкор аз мавзеи Узбакистон дар масоили гидроэнержии Осиёи Марказй, ба ин ду кишвар пушт кард.Натичаҳои сафари раиси чумҳури Қирғизистон ба Амрико аз ҳамин зовия қобили арзёбй аст.Аммо таҳаввулоти ахири Қирғизистон баёнгар аз он аст, ки муомила бар сари Манас метавонад эътилофи ҳоким дар порлумони ин кишварро пароканда кунад.Хамин мавзуъ, яъне дар ихтиёри хонаводаи Боқиев, раиси чумҳури пешини Қирғизистон қарор доштани таъмини сухти Манас, аз чумлаи авомили сарнагунии Боқиев шуд.Инак Отунбоева низ ин вазифаи пурдаромадро дар ихтиёри наздикони худ қарор додааст. Бо чунин руйкарде ояндаи таҳаввулоти Қирғизистон дар дохили ин кишвар рақам мехурад, то дар солунҳои Кохи сафед ё Кремл.Албатта нақшофаринии ин дуро дар раванди руйдодҳои ояндаи Қирғизистон ва дигар кишварҳои Осиёи Марказй набояд нодида гирифт.

Точикистон ва Покистон дар тархи CASA-1000

Рузи 7 март Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон дар садри як ҳайат аз аъзои ҳукумат, намояндагони порлумон ва точирони Точикистон барои анчоми як сафари расмии чорруза вориди Исломобод пойтахти Покистон шуд.Дар музокироти тарафҳои Покистонй ва Точикистонй тавсаъаи ҳамкориҳо дар бахшҳои иқтисодй, тичорй,беҳдошт ва энержй мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт.Дар поёни ин гуфтугуҳо миёни ду кишвар чаҳор санад ба имзо расид.Эъломияи муштарак, тавофуқномаҳо дар мавриди ҳамкориҳо дар бахшҳои кишоварзй, беҳдоштй ва тарбияти баданй санадҳое буданд, ки ба имзои мақомоти Исломобод ва Душанбе расид.Дар дидори Эмомалй Раҳмон ва Осафалии Зардорй раисони чумҳури Точикистон ва Покистон зимни ибрози ризоят аз раванди ру ба рушди ҳамкориҳои дучониба, таъкид шуд, ки ин ҳамкориҳо дур аз интизороти тарафайн ва зарфиятҳои мавчуд дар ду кишвар мебошанд.Бар асоси оморҳои расмй, мубодилоти тичорй миёни Покистон ва Точикистон дар соли 2010 21,6 миллион долларро ташкил дод, ки дар муқоиса бо солҳои қабл се баробар зиёд аст.Бо ин ҳол масъулони ду кишвар таъкид карданд, ки дар чорчуби ҳадафҳои дучониба боястй сатҳи ин мубодилот беш аз пеш боло бурда шавад.  Сафари раиси чумҳури Точикистон ба Покистон дар шароите анчом шуд, ки даври дуввуми музокироти мақомоти марзбонии Русия ва Точикистон низ чун даври аввал, бидуни натича ба поён расид.Ин музокирот талошҳои чадиди Маскав дар чиҳати бозгардондани марзбонони худ ба Точикистон арзёбй мешавад ва Русия аз муддатҳо қабл бо фазосозй дар мавриди вахомати авзои амниятй дар марзҳои миёни Точикистон ва Афғонистон, ки ҳосили сарозер шудани шудани гуруҳҳои ифротй аз марзи миёни Покистон ва Афғонистон ба марзҳои Афғонистон бо кишварҳои Осиёи Марказй, ба вижа Точикистон хоҳад буд, ин гуна илқо мекунад, ки бозгашти марзбонони рус як амре ногузир дар ростои таъмини амнияти минтақа аст.  Ин дар ҳолест, ки мақомоти русй дар сатҳҳои мухталиф ҳар гуна овозаҳо дар мавриди бозгашти марзбонони худ ба Точикистонро инкор кардаанд.Ҳарчанд гуфта мешавад дар музокироти тарафҳои Точикистон ва Покистон масоили марбут ба ҳамкориҳои энержй дар меҳвар қарор дошт, аммо баҳсҳои амниятй низ матраҳ буд. Пушида нест, ки теъдоди қобили мулоҳизае аз мухолифони мусаллаҳи давлатҳои Осиёи Марказй дар манотиқи қабоилии Покистон ба сар мебаранд ва ҳарчанд ин манотиқ ба он гунае ки мебояд, таҳти назорати давлати Исломобод қарор надоранд, аммо равобити сарони қабоил ва фармондеҳони маҳаллй бетаъсир дар фаъолиятҳои чангчуёни кишварҳои Осиёи Маркзй нест. Имруз ин чангчуён умдатан афроди вобаста ба ҳаракати исломии Узбакистон мебошанд ва баъд аз он ки ҳизби наҳзати исломии Точикистон ба ҳукумати Душанбе оштй кард, нақши раҳбарии исломгароёни Осиёи Марказй дар Покистону Афғонистонро фармондеҳони вобаста ба ҳаракати исломии Узбакистон ба уҳда гирифтанд. Аз он муддат теъдоди андаке аз чангчуёни мухолифи давлати Точикистон дар Покистон боқй монданд ва нақши ончуноние дар фаъолиятҳои ба истилоҳ чиҳодй надоштанд. Ба ҳар сурат вучуди ин афрод ва таҳти таъсири фармондеҳони узбак қарор гирифтанашон, сояи ноамниро бар фазои Точикистон мегустаронад, ба вижа дар шароите ки гуфта мешавад бархе фармондеҳони ба истилоҳ чиҳодии узбак афроди хадамоти вижа Тошканд мебошанд, ки ба корҳои чосусй машғуланд, ин мавзуъ бештар чалби таваччуҳ кардааст. Раиси чумҳури Точикистон дар дидори Ашфақ Парвиз Қаянй, раиси ситоди воҳидҳои пиёданизоми артиши Покистон, Аҳмад Шучоъ Пошо, раиси хадамоти иттилоотй ва Раҳмон Малик, вазири кишвари Покистон таъкид кард, ки мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир ба иқдомоти муштараки кишварҳои минтақа ниёз дорад ва Точикистон омодааст дар ин замина тамоми ҳамкориҳоро бо сохторҳои марбутаи Покистон ба роҳ монад.Дар ин гуфтугуҳо Эмомалй Раҳмон аз мақомоти Покистон тақозо кард, ки иттилооти заруриро дар мавриди шаҳрвандони Точикистон, ки бо ҳар далеле дар манотиқи мухталифи Покистон ба сар мебаранд, дар ихтиёри ҳамтоёни точики худ қарор диҳанд.Аз ин чо бармеояд, ки давлати Душанбе дар пайи талоши Маскав барои бочгирй аз он чи ки вахомати авзоъ дар оянда таъбир мекунад, ба Покистон сафар кардааст, то дар ҳамкориҳои амниятй бо кишварҳои минтақа илочи воқеъаро қабл аз вуқуъ тадорук бинад. Ин иқдомро метавон як жести сиёсии Душанбе дар қиболи Маскав низ таъбир кард.    Ҳамкориҳои энержй ва мушорикати Покистон дар тарҳҳои гидроэнержии Точикистон аслитарин мавзуи музокирот миёни мақомоти аршади Исломобод ва Душанбе буд.Дар ин робита манофеи ду кишвар ба ҳам гиреҳ хурдааст: ниёзи мубрами иқтисоди Покистон ба неруи барқи арзони Точикистон ва эҳтиёчи Точикистон ба сармоягузории хоричй барои такмили тарҳҳои худ, ду кишварро дар масири тавсаъаи равобит қарор додааст.Қобили зикр аст, ки ҳануз дар авоили даҳаи 90 қарни гузашта Исломобод барои сармоягузории 500 миллион долларй дар тарҳи Роғун эъломи омодагй карда буд, аммо вуқуи чанги дохилй дар Точикистон Исломободро аз ичрои ин амр мунсариф намуд.Бо имзои тарҳи «САSA-1000» дар соли 2006 барои Покистон фурсати тозае дар чиҳати мушорикат дар тарҳҳои гидроэнержии Точикистон фароҳам омад.Бар асоси ин неруи барқи Осиёи Марказй(Точикистон ва Қирғизистон) ба Осиёи Чанубй интиқол дода хоҳад шуд.Бино ба муҳосиботи ширкати конодойии «Лимбверер» харочоти ин тарҳ 700 миллион долларро ташкил медиҳад.   Тарҳи «САSA-1000» дар шароите ки гуфта мешавад Иттиҳодияи Аврупо барномаи стротегии бозсозии Афғонистонро таҳия карда ва интизор меравад бо оғози хуручи НАТО аз Афғонистон, марҳалаи ичрои он шуруъ шавад, беш аз ҳар замони дигаре аҳамият касб кардааст.Эъломи омодагии Русия барои сармоягузории 500 миллиондолларй дар ин тарҳ, баёнгар аз ташдиди рақобат миёни довталабони ҳузур дар бозори энержии Осиёи Марказй мебошад.Тавофуқоти ба даст омада миёни Душанбе ва Исломобод дар мавриди Тарҳи «САSA-1000» дар ҳоле ки хабарҳои мухталиф аз талошҳои ошкору пинҳони Тошканд барои аз бозори энержии Осиёи Чанубй маҳрум кардани Точикистон мунташир мешавад,гуёи он аст ки Душанбе ба таври чиддй имконият ва зарфиятҳои худро ру намудааст, то аз манофеи минтақайи ва байналмилалии хеш дифоъ кунад.Кишварҳои аврупойи низ дар ниҳоят дарк карданд, ки фақат бо иқдомоти низомй наметавонанд ба аҳдоф худ дар Афғонистон даст ёбанд, аз ин ру иқдом ба авлавиятбандии тарҳҳои иқтисодй кардаанд ва бидуни мушорикати фаъоли Бишкек ва Душанбе ичрои ин тарҳҳо имконнопазир хоҳад буд.Ба вижа чунончй ду неругоҳи Қамбарота ва Роғун сохта нашаванд ва неруи барқи арзон дар ихтиёри Афғонистону Покистон қарор дода нашавад, шикасти Ғарб ва НАТО дар Афғонистон дар ҳамаи заминаҳо, ичтинобнопазир хоҳад буд. Сафари Эмомалй Раҳмон ба Покистон нишон медиҳад, давлати Душанбе аз ваъдаҳои сармоягузории кишварҳои арабй, ки се соли қабл дода буданд, ноумед шуд ва барои чалби сармоя суроғи кишваре рафт, ки манфиатҳои зиёде дар минтақа, аз чумла дар Точикистон дорад

Осиёи Марказй ва инкилобхои арабй(Дуввум)

Дар мавриди таъсири инқилобҳои кишварҳои арабии шимоли Африқо ба дигар кишварҳо, аз чумла кишварҳои узви Иттиҳоди давлатҳои мустақил, таҳлил ва пешбиниҳо мухталифанд.Ахиран дар ҳамин замина рузномаи «Файнэншл таймс» таҳти унвони «Интизор намеравад, ки хезиши арабй ба кишварҳои Шуравии собиқ таъсир бирасонад», матлабе бо қалами Нейл Баклй мунташир намуд, ки дар он мизони осебпазирии кишварҳои пасошуравй ба риштаи таҳлил даромадааст.Муаллиф навиштааст, дар аксари кишварҳои Шуравии собиқ демократияи воқеъи ҳеч вақт вучуд надошт.Дар идома аз иқдоми Назарбоев, раиси чумҳури Қазоқистон дар лағви ҳамапурсии тамдиди замони раёсати чумҳуриаш то соли 2020 ба унвони чархиши азим ёд шуда, ки метавонад аз вуқуъи эътирозҳо пешгирй кунад. Дар ин матлаби таҳлилй эҳтимоли сирояти руйдодҳои кишварҳои арабй ба қаламрави Шуравии собиқ рад шуда, ҳамзамон таъкид мешавад, ки мардумони ин қаламрав дар ояндаҳои наздик иқдом ба «инқилобҳои рангй» хоҳанд кард.
Дар ҳамин замина теъдоде аз коршиносон бар ин боваранд, ки кишварҳои арабй ва Шуравии собиқ қобили қиёс бо ҳам нестанд.Дар кишварҳои арабй бо гузашти 50-60 сол баъд аз касби истиқлол аз истикбори Ғарб, мардум аз ваъдаҳои «зиндагии беҳтар» хаста шуданд ва давлатҳои ин кишварҳо ҳамчунон таҳти сайтараи Ғарб боқй монданд. Амре ки наслҳои имрузии ин кишварҳо ҳаргиз онро қабул надоранд. Аммо дар кишварҳои Осиёи Марказй авзоъ фарқ мекунад ва ҳануз мардум ба он гунае ки мебояд, аз давлатмардон ба истилоҳ хаста нашудаанд.Аз суи дигар дар кишварҳои Осиёи Марказй чомеаи шаҳрвандй дар ҳадди лозим шакл нагирифтааст ва ин кишварҳо чун чаҳони араб қаробати чандоне бо арзишҳои аврупойи надоранд. Ҳамин коршиносон эъзоми неруи кор аз кишварҳои ин минтақа ба дигар кишварҳоро омиле корсоз дар ростои чилавгирй аз ҳар гуна эътирозот дар марҳалаи кунунй тавсиф мекунанд.
Дар ҳамин робита рузномаи «Независимая газета», чопи Маскав бо дарчи мақолае ин гуна илқо кардааст, сирояти таҳаввулоти шимоли Африқо аз чумла ба Осиёи Марказй як амре ичтинобнопазир аст ва ин кишварҳои минтақа ҳастанд, ки бо иқдомоти худ метавонанд замони онро тағйир диҳанд. Қирғизистон ва Точикистон ба унвони ду кишваре зикр шудаанд, ки аз ин манзар осебпазиртар аз бақия ҳастанд ва иқдомоти Роза Отунбоева ва Эмомалй Раҳмон, раисони чумҳури ин ду кишвар дар ташдиди контрули фаъолиятҳои динии мардум, талоше дар заминаи пешгирй аз ҳаргуна нооромиҳои эҳтимолй арзёбй шудааст.Аммо Эгон Бар, соҳибназари олмонй муътақид аст, нооромиҳои Осиёи Марказй дар дарраи Фарғона ва тавассути ҳаракати исломии Узбакистон оғоз хоҳанд шуд ва ин Узбакистон аст, ки майдони таҳаввулоти шабеҳи кишварҳои арабй хоҳад шуд.Ин таҳлилгар бо ишора ба вучуди мушкилоти фаровони ичтимоъй ва иқтисодй дар водии Фарғона мегуяд, дар айни ҳол давлатҳо бо истифода аз зур тавонистаанд, «чини нооромиҳоро» дар дохили куза нигаҳ доранд, аммо дер ё зуд ин ба истилоҳ «чин» аз куза раҳо хоҳад шуд.
Наҳваи пушиши хабарии таҳаввулоти шимоли Африқо ва таҳаррукоти қудратҳои Шарқу Ғарб дар Осиёи Марказй ҳокй аз ин воқеъият аст, ки минтақа обистани руйдодҳое танишзо дар оаяндаи начандон дур аст. Аз як су, ташдиди фишори Амрико ба ҳукумати Карзай дар Афғонистон барои музокира ва канор омадан бо ба истилоҳ толибони миёнарав ва ҳамзамон бо ин, талоши Вошингтон дар чиҳати таъсиси пойгоҳҳои доимй дар Афғонистон, аз суи дигар барномаҳои стротегии Ғарб ба манзури ҳузури тулонимуддат дар Осиёи Марказй ва тавсаъаи ҳамкориҳои низомй бо ҳамаи кишварҳои ин минтақа, дорои ин паём аст, ки Осиёи Маркази дар мақтаи кунунй дар меҳвари аҳдофи Ғарб қарор гирифтааст.Ифшогариҳое ки ба сойти Викилекс нисбат дода мешаванд ва ишора ба афзудани ҳассосиятҳои Амрико аз ҳузури рузафзуни Маскав дар Осиёи Марказй доранд, баёнгар аз ин нукта ҳастанд, ки аз ин ба баъд Амрико ба унвони рақиби тамомаёри Русия дар ин минтақаи ҳасос хоҳад буд.Химояти сенати Амрико аз тарҳи неругоҳи Роғун ва барномаҳо барои тавсаъаи роҳҳои иртиботй дар Осиёи Марказй, ки ҳадафи аслии он бозсозй ва такмили хатҳои роҳи оҳан ва интиқоли неруи барқ дар Қирғизистон ва Точикистон мебошад, тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки Амрико вориди амал шудааст, то он чиро ки Русия фақат дар ҳадди ваъда ба Точикистону Қирғизистон дод, чомаи амал пушонад.
Ҳамзамон бо ин, Амрико бо ташдиди таҳаррукоти худ дар Ховари Миёна ба манзури ба даст гирифтани мудирияти чунбишҳои мардумй дар кишварҳои арабии шимоли Африқо, бар он шудааст то ба давлатҳои Осиёи Марказй ин гуна илқо кунад, ки калиди ҳалли масоили муҳими байналмилалй дар Кохи сафед аст, на Кремл.Яъне ин ҳама як навъ бочгирии ғайримустақим аст, ки Ғарб дар ростои дастёбй ба аҳдофи худ, дар дастури кор қарор додааст.Ба баёни дигар, Ғарб мехоҳад ҳамзамон бо радди ҳар гуна иддао дар дахл доштан дар таҳаввулоти кишварҳои арабй, ин дидгоҳро дар ақсо нуқоти чаҳон таҳмил кунад, ки хезиши чаҳони араб чизе чуз барномарезиҳои муқаддамотии Ғарб ба манзури таъвизи давлатҳои шимоли Африқо набудааст.Ба андешаи ричоли сиёсии Ғарб, чунин шигард муассиртарин роҳ дар чиҳати таҳти сайтараи худ нигоҳ доштани сарони худкома ва ташнаи қудрати Осиёи Марказй мебошад.Албатта дар ин миён набояд барномаҳои изойи ва вокунишҳои Маскавро дар ростои ҳифзи чойгоҳи худ дар Осиёи Марказй, нодида гирифт.Аз ин ру агарчй коршиносон эҳтимоли вуқуъи ҳаводисе назири кишварҳои арабй дар Осиёи Марказиро баъид арзёбй мекунанд, аммо фақат як чараққа кофист то муътаризон дар хиёбонҳо ва майдонҳои кишварҳои ин минтақ ҳад алам кунанд.Бархурди манофеи қудратҳои Шарқу Ғарб дар мавриди зарурати будани субот дар Осиёи Марказй ва ё баръакс, доман задани ноамниҳо дар чиҳати дастёбй ба барномаҳои худ, ин минтақаро беш аз ҳар замони дигаре дар маърази осебҳои мухталиф қарор додааст.

Осиёи Марказй ва инкилобхои арабй(Аввал)

Таҳаввулоти кишварҳои арабй, ки аз онҳо ба унвони хезиши исломй ё бедории исломй ва низ инқилобҳои исломй ёд мешавад, имруза дигар руйдодҳои чаҳонро таҳти шуъо қарор дода, дар садри ахбори расонаҳо ва маҳофили коршиносй қарор гирифтаанд.Нуктаи чолиби таваччуҳ он аст, ки дар баробари он чи гуфта шуд, ин руйдодҳоро шакли дигаре аз рақобати қудратҳо дар ростои дифоъ аз манофеи худ, арзёбй мекунанд.Пайравони ин дидгоҳ бар ин боваранд, ки ба чолиш кашидани давлатҳои худкомаи арабй барномаест, ки аз қабл тарроҳй ва сенориёи он берун аз қаламрави Африқо таҳия шудааст. Яъне қудратҳои чаҳонй дар чорчуби стротегии худ, ки тасаллут бар манобеи табии кишварҳо аз авлавиятҳои он маҳсуб мешавад, бар он шудаанд, то бо тағйири давлатҳо ва руйи кор овардани муҳраҳои чадид, ҳокимияти худро номаълумтар бар давлатҳо таҳмил кунанд.Ба баёни дигар беш аз ҳад сарватманд шудани доираҳои маҳдуди мақомот дар кишварҳои арабй, ба вижа кишварҳои бархурдор аз манобеи саршори нафту газ, зимни афзоиши эҳсосоти зидди ҳокимон, чавомеъи ин кишварҳоро дар муқобили Ғарб ба унвонии ҳомии ин ҳокимон қарор хоҳад дод. Аз ин ру ба назар мерасад, таърихи истифодаи бархе хонадони ҳоким дар чаҳони араб ба поён расида, гардонандагони пасипардайии таҳаввулоти ахири Африқои шимолй бар он шудаанд, бо руйи кор овардани афрод ва давлатҳои чадид, тасаллути худро дар ин қораи ғанй тамдид кунанд.Албатта дар ин миён талоши исломхоҳии мардумони ин кишварҳоро, ки нашъат гирифта аз инқилоби исломии Эрон аст, набояд нодида гирифт.
Дар ин миён дигар масъалае ки низ чалби таваччуҳ мекунад, баҳрабардорй аз руйдодҳои кишварҳои арабй дар манотиқи мухталифи чаҳон, аз чумла дар Осиёи Марказй аст. Бархе кишварҳо бо мамнуулпахш кардани таҳаввулоти кишварҳои арабй дар расонаҳои худ, талош доранд аз ба истилоҳ сирояти ин инқилобҳо ба кишвари худ пешгирй кунанд. Аз суи дигар, бархе маҳофил бо бузургнамойии хатароти бурузи чунин руйдодҳое дар ин минтақаи стротегй, дар пайи касби имтиёз аз давлатҳо баромадаанд.Дар ҳамин росто ду қудрати муддайии раҳбарии Осиёи Марказй — Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Федератсиюни Русия ҳар кадом бо наҳваи мутафовут вориди амал шудаанд, то роҳҳои чадиди чалби давлатҳои ин минтақа ба сиёсатҳои худро чомаи амал пушонанд. Агар Русия аз роҳҳои классикй, яъне додани ваъдаҳои молй ва мушорикат дар тарҳҳои муҳими иқтисоди кишварҳо, ҳамчунин бархе таҳдидҳои амниятйиро дар дастури кор қарор додааст, аммо Амрико бо тадвини стротегияи чадид ба гумони худ, бар он шудааст руйкарди мантиқитаре дар ҳамкорй бо кишварҳои Осиёи Марказй дошта бошад. Ин стротегй бар асоси гузориши гуруҳи таҳқиқот дар мавриди Осиёи Марказй, ки дар садри он Ричард Эрмитаж, маовини собиқи вазорати хоричаи Амрико қарор дошт, таҳия шуд.Ин санад таъкид мекунад, ки боястй Амрико бо ҳар як аз кишварҳои Осиёи Марказй ҳамкориҳои танготанге ба роҳ монад.Ин барнома дорои нукоти мухталифе ҳаст, аммо ба таври куллй ҳафт аслро барои сиёсатгузориҳои Амрико дар Осиёи Марказй пешниҳод мекунад.Аввал, боястй дар маркази сиёсатҳои Амрико дар Осиёи Марказй давлатҳои ин минтақа қарор дошта бошанд, на Русия, Чин, Ирон ва ё дигар кишварҳои ҳамчавор. Бар пояи ин асл, тақозо мешавад, сиёсатмадорони амрикойи ба гунае рафтор кунанд, ки Осиёи Марказй на майдони рақобати Амрико бо Русия ва дигар кишварҳост, балки маҳалли ҳамкориҳо бар асли баробарй аст. Зеро дар акси ҳол кишварҳо ва мардуми ин минтақа эҳсоси таҳқир хоҳанд кард.Амрико ба гунае амал кунад, ки сиёсатҳои худро мутобиқи манофеи Осиёи Марказй ва барои беҳбуди равобит бо Русия дунбол мекунад.Дуввум, сиёсати Амрико на бояд соддалавҳона бошад.Кишварҳои ҳамсоя ҳаргиз намехоҳанд Амрико дар Осиёи Марказй пойгоҳ дошта бошад ва аз манобеи саршори энержии ин минтақа баҳраманд шавад.Амрико бояд манофеи кишварҳои минтақа дар ҳамкорй бо дигар кишварҳоро эҳтиром кунад.Бояд як доираи мушаххасе барои манофеи муштараки Амрико ва дигар қудратҳои ҳозир дар Осиёи Марказй вучуд дошта бошад. Саввум, руи он имконоте бояд ҳисоб боз кард, ки фақат Амрико метавонад барои кишварҳо, шаҳрвандон ва тичорати Осиёи Марказй фароҳам созад.Забони инглисй, фановариҳои пешрафтаи амрикойи, маҳоратҳои тичорй ва умронй, тачҳизоти низомй, ҳамчунин тавонойии билқувва дар мушорикат додани кишварҳои Осиёи Марказй ба муассисаҳо муҳими молй ва бозорҳои байналмилалй, аз чумлаи бартариҳои Амрико бар дигар қудратҳо мебошанд.Аз чумлаи заъфи Амрико он аст, ки бо гузашти 20 сол аз касби истиқлоли кишварҳои Осиёи Марказй, ҳеч як аз раисони чумҳури Амрико ба ин минтақа сафар накардааст.Чаҳорум , Бояд дар ҳамкории танготанг бо шарикони байналмилалй, нуқоти қуввати Амрикоро тақвият кард.Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бояд дар Осиёи Маркзй ҳамкорй бо шарикони худ назири Олмон, Инглис, Иттиҳодияи Аврупо ва Туркияро тавсаъа диҳад.Амрико бо вонамуд кардани ин ки дар ин минтақа бо Япония, Кореяи Чанубй ва Ҳинд ҳамкорй мекунад, бурд хоҳад кард. Панчум, бо манзури тақвияти нуқоти қуввати Амрико, ҳамкорй бо бахши хусусй тавсаъа ёбад.Ҳамкорй бо бахши хусусии Қазоқистон намунаи ибрати хубе дар ин замина аст.Шашум, дар мазар гирифтани мутолиботи стротегияи минтақайи.Барои тазмини ояндаи иқтисоди кишварҳои Осиёи Марказй, бояд системи роҳҳои оҳан, чодаҳо, хатҳои интиқоли неруи барқ, фурудгоҳҳо ва лулаҳои интиқоли нафту газ навсозй ва бозсозй шаванд. Ҳафтум, дар Осиёи Марказй сиёсати чандчанбайи ва чандманзура ба кор гирифта шавад.Амрико бояд аз сиёсати чандманзура кор гирад ва набояд барои бахши беҳдошт, амният, ҳуқуқи инсон сиёсатҳои чудогона дунбол шаванд.Барои ҳамаи бахшҳо сиёсати муштарак дар назар гирифта шавад.
Аз ин руйкарди Амрико бармеояд, ки аз ин ба баъд Осиёи Марказй саҳнаи таҳаввулоти мутафовуте дар заминаи рақобати қудратҳои Шарқу Ғарб чиҳати тасаллут бар ин минтақа хоҳад буд.Албатта иқдомоти дигар бозигарон дар Осиёи Марказй, аз чумла, Русия, Чин, Иттиҳодияи Аврупо ва …ро набояд нодида гирифт, амре ки бетаъсир дар таҳаввулоти минтақаи мазкур нахоҳад буд. Дар марҳалаи кунунй ва бо таваччуҳ ба чунбишҳои мардумй дар кишварҳои арабй, мавзуъе ки бештар мавриди таваччуҳи сарони кишварҳо ва маҳофили расонайи ва коршиносии Осиёи Марказй қарор дорад, сирояти таҳаввулоти шимоли Африқо ба ин минтақа аст. Аз матолиби мунташира дар расонаҳои чаҳон бармеояд, ки бозигарони ҳозир дар Осиёи Марказй бар он шудаанд, аз ин мавзуъ дар чорчуби аҳдоф ва манофеи худ кор гиранд. Бо интишори таҳлилу гузоришҳо ҳар як аз ин неруҳо саъй доранд бо эчоди сояи тарсу ваҳшат дар кишварҳои мавриди назари худ, раванди таҳаввулотро таҳти назорат гиранд.Аз ин чост ки бархе Точикистонро ба унвони кишвари осебпазир дар ин замина муаррифй мекунанд ва бархе дигар Узбакистонро.

Афзоиши харочоти низомй

Рузи 23 феврал дар Чумҳурии Точикистон 18-умин солгарди таъсиси артиши миллй тачлил гардид.23 феврали соли 1993 дар шароите ки ин кишвар дар гири як чанги таҳмилии шаҳрвандй буд, артиши миллй бе он ки меросе аз артиши абарқудрати Шуравии собиқ бурда бошад, таъсис шуд.Артиши миллии Точикистон дар ибтидои шаклгирии худ ба мушкилоти фаровоне ру ба ру шуд, ки аслитарини он камбуди кадрҳои мутахассис ва тачҳизоти низомй буд.Аз суе, ин артиш то чанде қабл тачҳизоти низомй — ҳавопаймо, чархбол, тонк, зиреҳпуш, туп… дар ҳадди лозим дар ихтиёр надошт. Албатта барои ислоҳи ин вазъ талошҳое анчом шудаанд ва барномаҳое низ дар марҳалаи ичро қарор доранд ва ҳамасола шоҳиди пешрафтҳое дар ин замина ҳастем.
Бо таваччуҳ ба ин ки Точикистон низ чун дигар кишварҳои Осиёи Марказй дар маърази осебҳои зиёди амниятй қарор дорад, вучуди артише бархурдор аз тавонмандиҳои лозим, аз ниёзҳои мубрами ин кишвар маҳсуб мешавад. Вучуди манбаъи ноамниҳои минтақайи дар Афғонистон, ки марзи 1400 километрй бо Точикистон дорад, аҳамияти ин мавзуъро бештар кардааст.Аз ин ру давлати Душанбе дар ростои тақвияти артиши худ ру ба ҳамкориҳои низомй бо кишварҳои мухталиф, аз чумла Амрико, Чин, Русия ва Ҳиндустон овардааст. Дар натичаи ин ҳамкориҳо артиши Точикистон то ҳадде бо кадрҳои мутахассис ва тачҳизоти зарурй таъмин шудааст. Бо ин ҳол мавзуе ки мучиби ҳайратзадагии маҳофили чаҳонй шуда, ҳамвора афзудани харочоти низомии кишварҳои истиқлолёфта аз Шуравии собиқ, ба вижа дар Қафқоз ва Осиёи Марказй мебошад.Ба иборати дигар, дар ҳоле ки кишварҳое назири Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, Инглис, Фаронса, Олмон ва дигар аъзои НАТО дар соли 2011 харочоти низомии худро коҳиш додаанд, кишварҳои пасошуравй тайи панч соли охир харочоти низомии худро 23 дар сад афзоиш додаанд, ба гунаи ин маблағ бешаз 60 миллиард долларро ташкил медиҳад.Ин дар ҳолест ки иқтисоди ин кишварҳо рушди чандоне надошта, харочоти низомй шаш баробари тавлидоти нохолиси ин кишварҳоро ташкил медиҳад.Бар асоси таҳлилҳои анчомшуда, сабаби чунин вазъе дар кишварҳои қаламрави Шуравии собиқ, ҳамчунон хатароти вуқуъи низоъҳои низомй чй дар дохили кишвар ва чй дар хорич аз он, мебошад.Аз ин ру давлатҳои ин қаламрав бар он шудаанд, ки тавони дифоъии худро афзоиш диҳанд.Албатта дигар омиле ки низ боиси афзоиши харочоти низомй шуда, он аст, ки бархе аз ин давлатҳо иқдом ба таъвизи сохтор ва тачҳизоти низомии артиши худ кардаанд ва ин кор харочоти ба маротиб бештареро ба ҳамроҳ хоҳад дошт.
Қобили зикр аст, ки дар айни ҳол ба чуз кишварҳои назди Балтик, дигар чумҳуриҳои Шуравии собиқ артише ҳамонанди артиши шуравй доранд.Албатта ахиран Гурчистон бо кумаки НАТО ва Амрико тачҳизоти артиши худро иваз кард ва Озарбойчон низ барномаи вижаеро дар ин замина руи даст гирифта, ба ин манзур миллиордҳо дулор харч кардааст.Аз чумла барои соли 2011 ин кишвар 4,46 миллиард доллар барои бахши низомй ихтисос додааст.Дар Қафқоз Арманистон низ тайи солҳои охир харочоти низомиро афзоиш додааст, ҳарчанд ин маблағ даҳ баробар камтар аз маблағест ки Озарбойчон барои барномаҳои низомии худ ихтисос додааст.Ин амр баёнгар аз ин воқеият аст, ки минтақаи Қафқоз дар ояндаи на чандон дур саҳнаи чангҳои чадиде хоҳад буд.Дар ин миён коршиносони ғарбй ауқуи низоъҳои низомй дар Осиёи Марказиро низ пешбинй мекунанд ва мегуянд бо таваччуҳ ба чунин таҳдидот, давлати Бишкек 12,6 дарсади бучаи худ барои соли 2011-ро барои таҳкими тавони дифоъй ихтисос додааст. Ин дар ҳолест, ки бино ба бароварди мақомоти низомии қирғиз, харочоти солонаи воҳидҳои низомии ин кишвар 16 миллион долларро ташкил медиҳад, аммо дар будча ба ин манзур фақат 5 миллион доллар ихтисос дода шудааст.Ин ба он маъност, ки дар сурати бурузи низоъҳои низомй, давлати Бишкек барои дифоъ аз худ, ба кумак аз хорич ниёз хоҳад дошт.Чунин кумак барои Точикистон низ амре ногузир хоҳад буд, зеро алорағми афзоиши 25 дарсадии будчаи низомии ин кишвар, артиши миллии Точикистон ҳануз аз тачҳизот ва фановариҳои мудерн ба таври лозим бархурдор нест.Бо таваччуҳ ба ин ин эҳтимол вучуд дорад, ки Душанбе ва Бишкек аз Русия ва Паймони амнияти чамъи дархости кумаки низомй хоҳанд кард.Узбакистон ва Туркманистон кишварҳое мебошанд, ки нисбатан бо субот тавсиф мешаванд, албатта ин ду кишвар маблағҳои ҳангуфте сарфи барномаҳои низомй мекунанд.Аз чумла Узбакистон барои соли 2011 1,6 миллиард долларро барои мақосади низомй харч хоҳад кард, ки бахши аъзами он барои таъвизи тачҳизоти низомй артиши миллй дар назар гирифта шудааст. Дар Қазоқистон барои соли 2011 дар бахши низомй 1,3 миллиард доллар ҳазина хоҳад шуд.
Нуктае ки низ дар ин замина бояд ба у ишора кард, тақозои мучтамаи санъатй — низомии ҳоким бар сиёсати байналмилал мебошад.Ин мучтамаъ манофеи худро дар равнақи бозорҳои таслиҳотй дар ақсо нуқоти чаҳон мебошад ва ҳамеша талош мекунад бо эчоди нуқоти ноамн, кишварҳоро ба хариди ҳарчй бештари таслиҳот ва муҳимоти низомй ташвиқ мекунад. Дар шароите ки диктаторҳои араб яке пас аз дигаре дар ҳоли суқут ҳастанд, ҳокимони худкомаи қаламрави Шуравии собиқ, ба вижа Осиёи Марказй, ба ҳеч вачҳ эҳсоси амният намекунанд ва ин амр ба худии худ боиси афзоиши харочоти низомй мешавад.

Амрико дар Осиёи Марказй

Иёлоти Муттаҳида Амрико бо тағйир дар нигариш ва сиёсатҳои худ дар қиболи кишварҳои Осиёи Марказй тасмим гирифтааст аз ин ба баъд таваччуҳи бештаре ба ин минтақаи стротежй хоҳад дошт.Албатта ин қабл аз ҳама ба ташдиди рақобатҳо миёни қудратҳои ҳозир дар Осиёи Марказй бармегардад, аммо аз суи дигар ба назар мерасад Ғарб дар садади он аст, нооромиҳои Афғонистонро ба тадрич ба ин минтақа мунтақил кунад, то битавонад аз ин тариқ аз ҳузури кишварҳое ки монеи ичрои аҳдофи ғарбиҳо мешаванд, бикоҳад. Дар ҳамин росто изҳороти вазири дифои собиқи Амрико қобили таамул аст. Доналд Ромсфелд ахиран дар китоби худ таҳти унвони «Ошкор ва пинҳон» навишт, «аз чумлаи иштибоҳоти дардовари мо дар сиёсати хоричй, андохтани Узбакистон ба оғуши Русия буд».Вазири дифоъи вақти Амрико дар ин китоби худ тазаккур медиҳад, ки мавзеъгирй дар қиболи амалкарди давлати Тошканд дар бархуд бо тазоҳуркунандагони андичонй, иштибоҳ буд ва ин амр мучиби фосила гирифтани Узбакистон аз Амрико ва бозгашти мучаддади у ба оғуши Русия шуд.Қарори маълум дар моҳи майи соли 2005 дар шаҳри Андичон мардуми тазоҳуркунанада, ки аз сиёсатҳои Каримов норозй буданд, тавассути неруҳои амниятй ва интизомии узбак қатлиом шуданд.Мақомоти узбак дар асосноккунии амалкарди худ, иддао карданд, ки тазоҳуркунандагон ифротиюни исломй буданд, аммо воқеият чизи дигар буд.
Вазири собиқи дифои Амрико дар китоби худ тазаккур медиҳад, ки мавзеъгирии мо дар қиболи амалкарди зидди ҳуқуқи башари Тошканд боиси он шуд, ки Амрико аз минтақаи стротегии Осиёи Маркзй ронда шавед.Аз суи дигар дар моҳи ноябри соли 2005, баьд аз интиқодҳои Амрико аз саркуби мухолифон дар Андичон, Тошканд қарордоди ҳамкориҳои стротегй бо Маскав имзо кард. Ин амр боиси тақвияти дубораи Русия дар Узбакистон ва ихрочи Амрико аз ин кишвар шуд.Ромсфелд ёдовар мешавад, ки исрори мо ба риояти ҳуқуқи башар боис шуд, ки манофеи стротегии ва амнияти миллии Амрико латмадор шавад.Бо таваччуҳ ба ин, вазири дифоъи собиқи Амрико тавсия мекунад, ки дар мақтаи кунунй Иёлоти муттаҳидаи Амрико бояд сиёсати худро бештар руи манофеъи роҳбурдии худ мутамарказ кунад, то дифоъ аз ҳуқуқи башар ва риояти меъёрҳои демократй. Инак ба назар мерасад Амрико дар пайи тармими сиёсатҳои худ дар қиболи кишварҳои Осиёи Марказй бар омадааст.Сафари ахири Роберт Блейк,ёвари вазири хоричаи Амрико дар умури Осиёи Марказй ва Чанубй ба Осиёи Марказй, тасдиқе ба ҳамин дидгоҳ аст. Ин мақоми амрикойи бо қаноатмандй иброз дошт, ки тайи солҳои ахир ҳамкориҳо бо кишварҳои ин минтақа, ба вижа дар масоили марбут ба Афғонистон, натоичи хубе ба ҳамроҳ дошт.Блейк ки дар остонаи сафар ба Осиёи Марказй суҳбат мекард, иброз дошт, ки ҳамкориҳои мо бо ҳар як аз кишварҳои ин минтақа аз аҳамияти волое бархурдор аст ва сарони кишварҳо низ ин муҳимро дарк кардаанд. Рафту омадҳои мақомоти амрикойи ба кишварҳои Осиёи Марказй ва ҳамзамон бо ин густариши ҳамкориҳои ин кишварҳо дар бахшҳои мухталиф бо Амрико, дигар тасдиқе ба оғози руйкарди чадиди Вошингтан ба ин минтақаи стротегй аст.Дар ҳамин росто дигар мавзуе ки чалби таваччуҳ мекунад, талошҳои Амрико барои чалби бештари донишчуён аз кишварҳои Осиёи Марказй ба Амрико аст.Ахиран дар ин робита Эни Фалиомаваега, намояндаи ҳизби демократ дар конгресси Амрико иброз дошт, ки мо бояд чавонони бештареро аз Осиёи Марказй ба донишгоҳҳои Амрико чалб кунем, то аз наздик ба чомеаи мо ошно шаванд.Ин суханон дар шароите гуфта шуданд, ки бар асоси иттилооти мақомоти амрикойи, дар айни ҳол дар донишгоҳҳои Амрико аз Казоқистон — 1936, аз Қирғизистон — 274, аз Точикистон — 288, аз Туркманистон — 195, аз Узбакистон — 513 нафар донишчу дар Амрико таҳсил мекунанд.Ба баёни дигар,намояндагони конгресси Амрико аз он ибрози таачуб карданд, дар ҳоле ки теъдоди донишчуён аз тамоми кишварҳои Осиёи Марказй ҳудуди 3,5 ҳазор нафар мебошад,Чин 124 ҳазор нафар ва Ҳинд 100 ҳазор нафар аз чавонони худро барои касби дониш ва тахассус ба Амрико эъзом кардаанд. Фалиомаваега таъкид кард, ки дар чалби доншчу, бояд кишварҳои Осиёи Марказй дар авлавият қарор дошта бошанд.Вай афзуд густариши ҳамкорй дар бахши омузишу парвариш, ба кишварҳои Осиёи Марказй имкон хоҳад дод то роҳи рушду таолии худро беҳтар мушаххас кунанд.Ин узви конгресси Амрико афзуд, таҳсил дар Амрико ба чавонони кишварҳои Осиёи Марказй имкон хоҳад дод бо донишҳо ва чаҳонбиниҳои воқеи мучаҳҳаз шаванд. Аз ин таҳаррукоти мақомоти Амрикойи дар Осиёи Марказй ва ибрози назарҳои онон бамеояд ки дар пайи оғози суқути диктотурҳои кишварҳои арабй, қудратҳои Шарқу Ғарб дар ростои дифоъ аз манофеи худ, барномаҳои вижаеро дар назар гирифтаанд.
Ба эҳтимоли қавй ин барномаҳо ҳаргиз дар чорчуби манофеи давлатҳо ва мардумони минтақа нахоҳанд буд. Аз ин ру шаке нест, ки аз баҳори имсол шоҳиди руйдодҳое мутафовут дар кишварҳои Осиёи Марказй хоҳем буд.Оғози музокироти пинҳону ошкори мақомоти Душанбе ва Маскав дар мавриди бозгашти марзбонони русй ба марзи Точикистону Афғонистон, бахше аз ҳамин руйдодҳо аст, ки ба тадрич ба сафороиҳои тоза дар Осиёи Марказй мунчар хоҳад шуд.Чои шубҳа нест ки таҳаррукоти чадиди Амрико дар Осиёи Марказй Маскавро бар он водошта ки масъалаи бозгашт ба марзи Афғонистонро ба таври чиддй пайгирй кунад.

Интихобот барои Назарбоев

Дар рузҳои поёнии моҳи январи соли чории мелодй, раиси чумҳури Қазоқистон тайи як суханронии телевизиюни хитоб ба мардуми худ, пешниҳод кард, ки ба манзури рафъи бархе суитафоҳумот дар чомеъа, интихоботи зудҳангоми раёсати чумҳурй баргузор шавад.Нурсултон Назарбоев аз чумла таъкид кард, ки дар шароити кунунии чомеъа баргузории ҳамапурсй, ё референдум имкон дорад боиси шикоф дар чомеъа гардад, аз ин ру пешниҳод мекунам интихоботи зудҳангоми раёсати чумҳурй баргузор шавад.Раиси чумҳури Қазоқистон гуфт:сарфи назар аз он ки ду сол аз замони раёсати ман боқй мондааст, дар чаҳорчуби қонун ба порлумон пешниҳод мекунам, ки интихоботи зудҳангом барои мақоми раёсати чумҳурй, доир гардад.

Албатта, қаблан бархе аз ниҳодҳо ва шахсиятҳои наздик ба доираҳои ҳукуматй дар Остона, тарҳи баргузории ҳамапурсй ба манзури тамдиди замони раёсати Нурсултон Назарбоевро ироа карда буданд.Раиси чумҳури Қазоқистон ба манзури маҳак задани вокуниши чомеъа ба ин пешниҳод,як муддат мунтазир бимонд.Аммо фазои ҳоким дар чомеаи Қазоқистон аз як су бетафовут ба чунин иқдоме буд ва аз суи дигар мухолифони давлати Остона ки фаъолияти чандон муассире дар ин кишвар надоштаанд, даст ба амал шуданд ва вокунишҳои эҳтиёткоронае нишон доданд.Аҳзоби мухолифи қазоқ, ки фармоишй ва ба истилоҳ дар пайи «дастур аз боло» таъсис шуданд, чойгоҳи чандоне дар чомеъа надоранд ва натавонистанд дар қиболи пешниҳоди тарҳи баргузории рефрендум мавозеи таъсиргузор интихоб намоянд.Бо ин ҳол, Шурои қонуни асосии Қазоқистон баъд аз баррасии масъалаи баргузории ҳамапурсии тамдиди раёсати чумҳурй, эълом кард ки баргузории ҳамапурсй мухолиф бо муқаррароти қонуни асосй мебошад.Табиист, ки Назарбоев дар чунин шароите наметавонист бар хилофи чараён ҳаракат кунад ва мисли бархе ҳамтоёни худ дар қаламрави Шуравии собиқ, бо ворид намудани тағйиру иловаҳо ба қонун, хостаи худро барои мардум таҳмил кунад.Зеро раёсати яксола бар созмони амният ва ҳамкории Аврупо то ҳадде чеҳраи мутафовут аз дигар сарони Осиёи Марказй, аз Нурсултон Назарбоев ироа намуда буд, ҳамчунин амалкарди наздик ба ду даҳаи вай дар мақоми раёсати чумҳурй нишон дода, ки сарфи назар аз ангезаҳои қавмгаройи, бештар қонунманд будааст.

Аммо воқеият он аст, ки ин раҳбари Осиёимарказй чун дигар сарони худкомаи ин минтақа, дар ботини худ ҳаргиз ҳозир нест қудратро ба каси дигар вогузор кунад, аз ин ру тарафдорони худро вориди амал кард, то заминаи раёсати модомулумрии уро фароҳам кунанд.Дар ҳамин росто бо ба поён расидани раёсати даврайии Назарбоев дар Созмони амният ва ҳамкории Аврупо, дар моҳи декабри соли 2010 як гуруҳи корй ба манзури тамдиди замони раёсати Назарбоев то соли 2020 таъсис шуд ва то 11 январи соли 2011 имзои 5 миллион нафар мувофиқони ин тарҳҳро гирдоварй намуд. Аммо дар дохил ва хоричи кишвар, ин иқдом мавриди интиқодҳои шадид қарор гирифт ва тасмими Шурои қонуни асосии Қазоқистон фақат дар ростои ҳифзи обруи Нурсултон Назарбоев, гирифта шуд.Зеро талоши раиси чумҳури Қазоқистон чиҳати касби унвони раиси чумҳури модомулумр дар миёни нухбагони сиёсии ин кишвар, ҳатто маҳофили ҳамсу бо Назарбоев, мавриди истиқбол қарор нагирифт. Инак раиси чумҳури 70 солаи қазоқ, ки 22 сол боз зимоми қудрат дар бузургтарин кишвари Осиёи Марказиро дар ихтиёр дорад, тасмим гирифт моҳи апрели соли чорй интихоботи зудҳангоми раёсати чумҳурй баргузор кунад.Ин амр баргирифта аз авзоъи ҳоким дар чаҳон, минтақа ва дохили ин кишвар аст.Аввал ин ки Нурсултон Назарбоев, ки дар соли гузаштаи мелодй унвони «падари миллат»-ро касб кард, дар шароити кунунй чойгузини сазовор надорад ва рақибони сиёсиаш низ аз тавон ва зарфияти лозим барои руёруйии сиёсй бо у, бархурдор нестанд.Ин амр аз аслитарин мушаввиқҳои дохилии Назарбоев ва гкркҳи ҳомии вай барои баргузории интихоботи зудҳангоми раёсати чумҳур будааст.Аз суи дигар авзои печида дар Осиёи Марказй ва вучуди заминаҳои зиёди буҳронҳои эҳтимолй, давлатмардони қазоқро ногузир ба анчоми иқдомҳое дар тасбити ҳокимият дар ин кишвар кардааст. Дар канори ин, вуқуъи инқилобҳо дар кишварҳои арабй ва суқути бархе диктаторҳо, ки як амри ғайриқобили пешбинй буд, пояҳои давлати Назарбоевро низ то ҳадде мутазалзил ва водор ба он кард, ки бо роҳҳои қонунй ҳокимияти худро бори дигар тасбит кунад.

Албатта дар шароити кунунии Қазоқистон мухолифони давлати Остона ҳеч шансе барои пирузй дар интихоботи ояндаи раёсати чумҳурй надоранд ва ба эҳтимоли қавй Назарбоев пирузии қотеъ касб хоҳад кард.Бо таваччуҳ ба ин, мавзуи аслй он аст, ки дар коридорҳои қудрати Остона, масъалаи вориси Нурсултон Нзарбоев ҳануз ҳалли худро пайдо накардааст ва нухбагони сиёсии ин кишвар, ки бақои ҳокимияти Назарбоев зомини манофеъашон ҳаст, ба ин натича расиданд, бо баргузории як интихоботи фармоишй, мавзуи вориси Нрсултон Нзарбоевро барои як муддати тулонй аз руйхати масоили сиёсй пок кунанд.

Дар шароите, ки дар дохили Қазоқистон мусаввабаи порлумони ин кишвар дар мавриди ворид намудани тағйирот ба қонуни асосй чиҳати баргузории интихоботи зудҳангоми раёсати чумҳурй, бо интиқодҳое ҳамроҳ буд, дар хорич аз ин кишвар вокунишҳо муҳтотона буданд. Ҳарчанд Ғарб амалкарди раиси собиқи даврайи созмони амният ва ҳамкории Аврупоро мухолиф бо муқаррароти байналмилалй ва қавонини мавчуд дар Қазоқистон мебинад, аммо таҳти шиори «раҳбари муқтадир — кишвари муқтадир», ризояти худ аз ин иқдомро пинҳон накардааст.Зеро барои қудратҳо суботи кишварҳо дар ҳар шароите ки бошад, муҳим аст, на амали қонунҳои демократй.

Узбакистон ва Туркманистон дар роҳи ҳамгаройи

Сойтҳои мухталиф дар Узбакистон ва Туркманистон аз сафари раиси чумҳури Туркманистон ба Узбакистон дар баҳори имсол хабар доданд.Бар пояи ин гузоришҳо пешбинй мешавад, ки тайи ин сафар ва дидору гуфтугуҳои мақомоти олирутбаи ду кишвар, санадхои муҳим дар заминаи густариши равобит миёни Ишқобод — Тошканд ба имзо расад.Бо таваччуҳ ба ин, гуфта мешавад сафари Қурбонгулй Бердимуҳаммадов ба Тошканд нуқтаи муҳиме дар раванди ҳамкориҳо миёни Туркманистон ва Узбакистон хоҳад буд.Албатта ин сафар чавоб ба сафари Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон ба Туркманистон аст, ки дар моҳи октябри соли 2010 анчом шуд. Дар чорчуби сафари Ислом Каримов чанд санади ҳамкорй миёни ду тараф ба имзо расид, ки тафоҳумномаи ҳамкорй дар бахшҳои фарҳангй — башардустона дар давраи солҳои 2011 — 2013 аз муҳимтарини ин аснод буд.Ҳамчунин дар рузҳои сафари раиси чумҳури Узбакистон ба Туркманистон дар шаҳри Дашогози Туркманистон чашнвораи дустии халқҳои узбак ва туркман баргузор гардид. Дар мачмуъ дар мавриди сафари рузҳои 18-20 октябри соли 2010 Ислом Каримов ба Ишқобод бояд гуфт, раиси чумҳури Узбакистон тайи даҳ моҳи ахир ду бор ба Туркманистонро сафар кард.Ин сафар бо таваччуҳ ба вижагиҳои хоси худ, дар меҳвари матолиби хабарй ва таҳлилии расонаҳои минтақа ва хорич аз он қарор дошт.Нахустин вижагии ин сафар он буд, ки чанд руз қабл аз сафари Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия ба Ашқобод, сурат гирифт.Ва масоили энержй дар маркази баррасиҳои Каримов ва Бердимуҳаммадов қарор дошт.Ҳарчанд содироти гази Туркманистон ба хорич аз минтақа, барои фаъолиятҳои бахши энержии Узбакистон аз аҳамияте хосе бархурдор аст, дар ин миён масъалаи ҳамсонсозии мавзеъҳои ду кишвар дар масъалаи баҳрабардорй аз манобеи обии минтақа, барои Тошканд дорои аҳамиятй роҳбурдй маҳсуб мешавад. Зеро Узбакистон қасд дорад чабҳаи кишварҳои поёноби Осиёи Марказиро (Узбакистон, Қазоқистон ва Туркманистон) дар муқобили кишварҳои болооб (Қирғизистон ва Точикистон), бо истифода аз пуштибониҳои Маскав, тақвият кунад. Бо ин ҳол масъалае, ки Тошкандро нигарон кардааст, рақобати вай бо Маскав дар заминаи содироти гази Туркманистон мебошад.Узбакистон шарики Туркманистон дар тарҳи хати лулаи гози Туркманистон-Узбакистон-Казоқистон-Чин, ки моҳи декабри соли 2009 мавриди баҳрабардорй қарор гирифт, мебошад.Русия талош дорад замонати кумаки Туркманистон барои таъмини гази мавриди ниёзи хати лулаи «Чануб»-ро касб кунад.Дар ин росто дар ҳоле ки Русия қасд дорад зимни афзоиши ҳачми хариди гази Туркманистон, қимати ин газро то ҳадди мумкин арзон кунад, Узбакистон бо наздикшавии дубора бо Туркманистон, бар он шудааст, ки дар мавриди қимати гази содиротй ба Русия, ҳамоҳнагиҳои лозимро бо Ашқобод анчом диҳад. Пушиши хабарии ин сафар дар ду кишвар баёнгар аз он буд, ки ду раиси чумҳур бо ҳам дуст шуданд. Сафари ахири Ислом Каримов ба Ишқобод аз он чиҳат дорои аҳамият аст, ки дар пайи суиқасди нофарчом ба чони Сафармурод Ниёзов, раиси чумҳури фақиди Туркманистон дар моҳи ноябри соли 2002, ангушти иттиҳомот аз чумла ба суи Тошканд низ равона рафта буд.Аммо имруз ниёзи Тошканд ба ҳимоятҳои Ашқобод аз мавзеъхоии давлати Узбакистон дар қиболи бисёре аз масоили Осиёи Марказй, Ислом Каримовро водор кардааст, ки бо ҳар роҳи мумкин худро ба Курбонгулй Брдимуҳаммадов наздик кунад.

Қобили зикр аст, ки равобити дипломатй миёни Тошканд ва Ишқобод аз 7 феврали соли 1993 барқарор шуд ва тайи муддати болиғ бар 17 сол Узбакистон ва Туркманистон ҳамкориҳои бидуни таниш бо ҳам доштанд.То ин дам миёни ду тараф беш аз 120 қарордод ва тафоҳумнома дар бахшҳои мухталиф ба имзо расидааст, ки аз ин чумла 26 санад тайи чаҳор соли охир ба имзо расидааст.

Дар соли 2010 мубодилаи тичорй миёни ду кишвар 229 миллион долларро ташкил дод, ки дар муқоиса бо солҳои қабл 42 дарсад афзоишро нишон медиҳад.Пешбинй мешавад, дар шашумин нишасти кумиссиюни байниҳукуматии Туркманистон ва Узбакистон, ки қарор аст рузҳои 14-15 феврали соли чорй дар Тошканд баргузор шавад,роҳҳои тавсаъа ва таъмиқи ҳамкориҳо дар тамомии заминаҳо миёни ду тараф баррасй шавад. Сафари раиси чумҳури Туркманистон ба Тошканд дар шароите анчом мешавад, ки Осиёи Марказй ба таври камсобиқае ба майдони рақобати қудратҳои Шарқу Ғарб табдил шудааст.Давлати Тошканд, ки дар равобит бо ин қудратҳо пайваста мавозеи мутағаййиреро интихоб кардааст, дар идомаи ин раванд, ниёз ба бархе пуштибонй ва мусоидатҳои кишварҳои минтақа дорад.Ба вижа дар шароите ки Ғарб ба таври чиддй масъалаи пайдо кардани чойгузин барои гози Русияро дунбол мекунад, дар бархурд ба ин мавзуъ Тошканд ба ҳамоҳангиҳо бо Ишқобод ниёз дорад.Зеро Туркманистон дорои манобеи саршори гози табии аст ва мавозеъи он метавонад бар руи қимати содироту воридоти ин колои муҳими санъатй, таъсиргузор бошад. Аз суи дигар наздик шудан бо Ишқобод ин имконро барои Тошканд фароҳам хоҳад кард, ки дар мудирияти бархе масоили минтақайи аз Казоқистон ба унвони рақиби суннатии худ дар ичрои нақши раҳбарй дар Осиёи Марказй, пешй бигирад.Дар як нигоҳи ичмолй, сафари отии Қурбонгулй Бедимуҳаммадов ба Тошкандро метавон аз ҳамин зовия арзёбй кард.

Роххои охан ва рақобатхо

Талошҳо барои эҳёи роҳи абрешим, ин ақидаро тақвият кардааст, ки ин амр зимни тавсаъа ва таҳкими ҳамгаройи миёни кишварҳои минтақа, метавонад суботу амниятро барои мардуми Афғонистон ба армуғон биёварад. Ин тарҳ дар айни ҳол дар бисёре аз кишварҳо ва ниҳодҳои байналмилалй дар ҳоли пайгирй аст.Албатта ин чода дар шароити имруз фақат роҳи заминй набуда, иборат аз масирҳои обй ва роҳи оҳан низ мебошад.Бо таваччуҳ ба ин ки бахшҳои тақрибан калидии роҳи абрешим аз қаламрави Афғонистон мегузаранд, наметавон ба иллати нооромиҳои кунунй ин кишварро аз чорчуби тарҳи мазкур хорич кард.

Дар айни ҳол дар ин кишвар бар пояи тарҳҳои мухталифе сохти роҳҳои оҳан чараён дорад ва бахше аз ин тарҳҳо ба марҳалаи ичро расидаанд. Аз чумла чанде қабл роҳи оҳани Хайратон — Мазори шариф, ки бо мушорикати Узбакистон сохта шуд, ба баҳрабардорй расид.Ин роҳи релй бо тули 75 километр, бандари Хайратон дар марз бо Узбакистонро ба Мазори шариф,бузургтарин шаҳр дар шимоли Афғонистон васл кард.Акнун пешбинй мешавад, ки ин хати роҳи оҳан то шаҳри Ҳирот сохта шавад ва ба роҳи оҳани Машҳад — Ҳирот, ки тавассути Чумҳурии Исломии Эрон сохта шуд, пайваст шавад.
Албатта сохти роҳҳои оҳан дар қаламрави Афғонистон кори соддае нахоҳад буд, зеро аз як су нооромиҳои мавчуд дар ин кишвар мушкили чиддие дар ин замина аст, аз суи дигар рақобати кишварҳо барои соҳибии тарҳҳо ва аз ин тариқ касби даромадҳои бештар, дар бархе аз бахшҳо, ичрои барномаҳои умрониро ба таъхир андохтааст.Бо ин ҳол аз кишварҳои ҳамсоя, Узбакистон бештар аз дигарон дар тарҳои иқтисодии Афғонистон ҳузур дорад ва ба эътиқоди чамъи касире аз коршиносон, ин амр натичаи табонй ва муомила миёни Тошканд ва Вашингтон аст. Яъне Амрико ба ивази ҳамкории Узбакистон дар чиҳати тронзити коло барои неруҳои ба истилоҳ эътилоф дар Афғонистон ва дигар ҳамкориҳои низомй миёни ду тараф, бархе имтиёзҳои иқтисодиро дар Афғонистон дар ихтиёри давлати Тошканд қарор додааст.Акнун Узбакистон дар назар дорад тавассути қламрави Афғонистон ба Бандари Аббос(Эрон) ва Аврупо роҳи чадиди содиротй эчод кунад.Қаламрави Узбакистон дар айни ҳол ягона масири қаторҳо аз Русия ва Қазоқистон ба самти Эрон ва Афғонистон аст.Туркманистон бо роҳи оҳани Эрон пайваст аст, аммо роҳи оҳани ин кишвар ҳануз ба роҳи оҳани Қазоқистон пайваст нашудааст.Бо таваччуҳ ба ин Узбакистон талош дорад аз ин шароит дар чиҳати такмили тарҳҳои марбут ба сохти хатҳои роҳи оҳан кор гирад ва имтиёзоти бештаре касб кунад.Аммо ба зудй ин инҳисори Тошканд шикаста хоҳад шуд, зеро Қазоқистон ва Туркманистон тарҳи муштараки сохти роҳи оҳанро дар дасти ичро доранд, ки Қазоқистонро ба Эрон васл хоҳад кард. Аз ин ру Узбакистон бо тамоми тавон талош дорад, ки дар ин росто ибтикори амалро дар даст дошта бошад.Дар ҳамин росто рузи 9 ноябри соли 2010 дар дидори чаҳорчонибаи Эрон, Уммон, Туркманистон ва Узбакистон дар Теҳрон, Узбакистон алоқамандии худро барои тавсаъаи ҳамкориҳои релй иброз кард ва баъди ин нишаст раиси чумҳури ин кишвар ба Қатар рафт ва тавофуқҳои тозае бо мақомоти Уммон ба даст овард.Ҳамаи ин талошҳои Тошканд барои онанд, ки тарҳҳои мушобеҳ дар ин замина, аз чумлаи тарҳи муштараки Эрон — Точикистонро, ки тавассути қаламрави Афғонистон дар ҳоли ичрост, таҳти контрул дарорад. Яъне ҳаққи назорат ба боркашонй дар ин масир дар ихтиёри ширкати роҳи оҳани Узбакистон қарор дошта бошад. Албатта ин тарҳи Узбакистон тарҳи русии Шимол — Чанубро, ки ҳамлу нақли коло тавассути баҳри Каспий ба халичи Форсро пешбинй мекунад, хунсо хоҳад кард ва набояд вокунишҳои Маскавро дар робита ба ин мавзуъ нодида гирифт.
Точикистон дар пайи мутаваққиф кардани вогунҳояш дар қаламрави Узбакистон, ки ичрои тарҳҳои муҳими иқтисодии ин кишварро бо мушкили чиддй мувочеҳ кард, ба таври чиддй тарҳи сохти роҳи оҳан аз тариқи қаламрави Афғонистонро дунбол мекунад.Дар ин замина Чумҳурии Исломии Эрон ҳамкориҳои танготанге бо ин кишвар ва Афғонистон дорад.Ахиран Арабистони Саудй низ чиҳати мушорикат дар ин тарҳ эъломи омодагй кард ва дар миёнаҳои соли 2010 дар ин замина бо Эрон музокирот анчом дод. Бо таваччуҳ ба гузари ин хати роҳи оҳан аз манотиқи саршор аз манобеи зеризаминй, баровардҳои коршиносй судманд будани онро таъйид кардаанд.
Дар айни замон чанд пул, ки бар руи рудхонаи Ому сохта шудаанд, роҳҳои автомобилии ду кишвари Точикистон ва Афғонистонро ба ҳам васл мекунанд ва ин амр боиси афзоиши бесобиқаи мубодилоти тичорй миёни ду кишвар шудааст.Афғонистон аз мавқеъияти мумтози чуғрофиёи бархурдор аст, ба илова манобеи саршори табии, ки ағлаб дастнахурда боқй мондаанд, дурнамои рушане аз ҳамкориҳои ин кишвар бо чаҳони хоричро бозгу мекунанд. Ҳарчанд имруза Афғонистон аз суботу амнияти лозим чиҳати ичрои тарҳҳои умронй бархурдор нест, аммо такмили чодаи абрешимро бидуни мушорикати ин кишвар наметавон тасаввур кард.Ҳамин амр кишварҳои минтақа ва қудратҳои ҳозир дар Осиёи Марказиро ташвиқ кардааст, ки дар чиҳати барқарории суботу амният дар Афғонистон бештар талош кунанд.Бо ин ҳол  Узбакистон ҳамон вақт дар Афғонистон ва ҳамин тавр дар Осиёи чанубй муваффақ хоҳад шуд, ки дар робитаҳои худ бо ҳамсоягон, ба вижа Точикистон ва Қирғизистон тачдиди назар кунад.Дар акси ҳол, ҳамон гуна ки пажуҳишҳои ниҳодҳои ғарбй нишон медиҳанд, барномаҳои давлати Тошканд дар минтақа ба мушкили чиддй мувочеҳ хоҳанд шуд.

Иттиҳоди давлатҳои мустақил ё муштаракулманофеъ?

Рузи 21 декабри соли 1991 дар шаҳри Алмато, пойтахти вақти Қазоқистон сарони 11 кишвари тозаистиқлол ёфта аз Шуравй(ба истиснои се чумҳурии назди Балтик ва Гурчистон), протоколи таъсиси ниҳоди чадид — Иттиҳоди давлатҳои мусстақилро имзо карданд.Ба ҳамин тартиб баъди 69 сол мавчудият, умри императории кумунистй ба поён расид ва абарқудрате ба номи Иттиҳоди чамоҳири шуравии сотсиалистй ба таърих пайваст.

Дар протоколи мазкур аз чумла тазаккур дода шудааст, ки ҳамаи аъзо аз ҳуқуқ ва салоҳиятҳои мусовй бархурдор ҳастанд.Дар банди 3 қарордоди ташкили Иттиҳоди давлатҳои мустақил таъкид шуда, ки аъзои Иттиҳод бо ворид кардани тағйир дар қонунҳои марбутаи худ, воҳидҳои артиши Шуравии воқеъ дар кишварҳояшонро ба артиши миллии худ пайваст кунанд ва ин артишҳо ба таври муштарак аз суботу амнияти қаламрави Иттиҳод ҳифозат хоҳанд кард.Ойинномаи Иттиҳоди давлатҳои мустақил 22 январи соли 1993 тавсиб шуд, аммо то ҳануз Украина ин ойинномаро имзо накардааст ва узвияти ин кишвар дар Иттиҳоди мазкур бар асоси санаде аст, ки миёни ин кишвар, Русия ва Белорус дар таърихи 8 декабри соли 1991 дар қароргоҳи ҳукумати чумҳурии Белорус, дар вилояти Брести ин кишвар, ба имзо расида буд. Дар соли 1993 Гурчистон низ ба ин Иттиҳод пайваст, аммо дар соли 2009 дар пайи даргирии мусаллаҳона бо Русия, ин иттиҳодро тарк кард ва дар айни ҳол Иттиҳоди давлатҳои мустақил 11 узв дорад.
Инак аз таъсиси Иттиҳоди давлатҳои мустақил 19 сол сипарй мешавад ва тайи ин муддат ин ниҳод дастхуши мушкилоту масоили зиёде буд.Дар ибтидои зуҳури Иттиҳоди мазкур, интизороти аъзо аз фаъолиятҳо ва дар кулл фалсафаи вучуди он мутафовут буданд.Русия ба унвони ташаббускори аслй бар он буд, ки тасаллути Маскав бар чумҳуриҳои қаламрави императории собиқро тавассути ин ниҳод ҳифз кунад ва набзи фаъолиятҳо дар тамомии бахшҳо дар ин минтақаи бузургро дар ихтиёр дошта бошад.Кишварҳое мисли Украина ва Белорус, ки дар баробари Русия худро аз ҳеч чизе кам намедиданд, ин интизорро доштанд, дар қолаби ин иттиҳод истиқлоли амали бештаре касб ва битавонанд яккатозиҳои Маскав дар ин заминаро камранг кунанд.Ба илова, Киев ва Минск, ки дар замони Шуравй низ танҳо чумҳуриҳое буданд, ки дар Созмони Милали Муттаҳид намоянда ва ҳаққи раъй доштанд, мехостанд чойгоҳи мустақили худ дар Аврупойи шарқиро касб ва сиёсатҳои мустақилтаре аз Маскавро дунбол кунанд ва ҳатто дар ростои расидан ба ҳадафҳои худ, ба унвони рақиби Русия дар саҳна ҳозир шаванд.Чумҳуриҳои Қафқоз саъй бар он доштанд, бо камранг кардани чойгоҳ ва нуфузи Русия дар қаламрави худ, сиёсате комилан мустақил дошта бошанд, ба баёни дигар сарнавишти худро худ таъйин кунанд. Чунин талошҳое дар Осиёи Марказй низ чой дошт ва кишварҳои ин минтақа истиқлоли воқеи аз Маскавро дар садри сиёсатҳои худ қарор дода буданд, аммо чунин руйкарде дар Қирғизистон, Туркманистон ва Точикистон хеле эҳтиёткорона шакл мегирифт.Албатта Туркманистон бо эъломи бетарафй, як сиёсати комилан мутафовутеро дунбол мекард.Бо ин ҳол натичаи 19 сол мавчудияти Иттиҳоди давлатҳои мустақил собит мекунад, ки ин Иттиҳод натавонист ба унвони як ниҳоди таъсиргузор дар муодилоти минтақайи ва чаҳонй, шакл гирад.Ҳарчанд Русия талошҳои зиёде барои коройи кардани Иттиҳоди мазкур ба харч дод, аммо ин талошҳо тақрибан бе натича будаанд. Маскав аз абзорҳои мухталифе барои тақвияти равобити дарунсозмонй ва таҳкими ҳамгаройи дар миёни аъзо кор гирифт, вале набудани тамойили кишварҳо, ин талошҳоро нақш бар об кардааст.Аз суе, ҳарчанд бо пайравй аз мустамараҳои собиқи Англис, ниҳоди ба вучудомада баъд аз фурупошии Шуравиро «Чомеъаи кишварҳои муштаракулманофеъ» ё «Ҳамсуд» меноманд, аммо аввал ин ки ин тарчумаи нодурусти СНГ — Иттиҳоди давлатҳои мустақил аст ва дуввум, ин кишварҳо бе ҳеч вачҳ манофеи муштарак надоштанд ва нахоҳанд дошт.Дар ҳоле ки Озарбойчон ва Арманистон барои Қарабоғи куҳй мечанганд, оё метавон онҳоро муштаракулманофеъ гуфт? Ё кишварҳои Осиёи Марказй дар баҳси манобеи обии ин минтақа, манфиатҳои муштаракро дунбол мекунанд? Бо ин ҳол Русия бо таъсиси зермачмуъаҳое назири Иттиҳоди гумрукй, Паймони амнияти чамъй, созмони ҳамкории Шонгҳой, саъй кардааст ба унвони бародари бузург раҳбарии худро дар Иттиҳоди мазкур бар дигарон таҳмил кунад.Вале бо вуруди Ғарб ба қаламрави Шуравии собиқ, аз Қафқоз то Осиёи Марказй ва басту густариши ҳамкориҳои ду ва чандчониба миёни кишварҳои ғарбй ва чумҳуриҳои Шуравии собиқ, таъсиргузории Маскав дар таҳаввулоти қаламрави Иттиҳоди давлатҳои мустақил беш аз ҳар замони дигаре заъиф шудааст ва ин раванд ҳамчунон идома дорад.Нотавонии ин ниҳод дар расидагй ба мушкилоти мавчуд дар равобити аъзо, тамоили масъулони кишварҳо барои ширкат дар барномаҳои онро коҳиш додааст.Бо таваччуҳ ба ин, Русия баъд аз он ки натавонист бо аҳрамҳои иқтисодй нуфузи худро дар қаламрави Шуравии собиқ ба таври лозим ҳифз кунад, бар он шуд, ки аз абзорҳои амниятй кор гирад.Ташдиди фаъолиятҳои гуруҳҳои тундрав дар Афғонистон ва фазосозй дар мавриди таҳдиди ин гуруҳҳо ба амнияти кишварҳои ҳамсояи Афғонистон, фурсате ба вучуд овард, ки Маскав зарурати чойгиркунии пойгоҳҳои низомии худ дар Осиёи Марказй ва тақвияти ҳамкориҳои амниятии аъзои Иттиҳоди давлатҳои мустақилро бар шарикони худ илқо ва таҳмил кунад.Дар ҳамин росто Паймони амнияти чамъй шакл гирифт, ки таъсиси неруҳои вокуниши сареъ дар чорчуби ҳамин паймон, тасдиқе бар чиддияти Русия дар ин замина буд.Дар шароити кунунй Маскав бо ташдиди иқдомоти расонайи дар мавриди фаъолшавии ифротгароёни исломй, дар Осиёи Марказй, ба вижа дар водии Фарғона, бар он аст, ки барномаҳои амниятии худро ба кишварҳои минтақа таҳмил кунад ва бо аҳрамҳои амниятй — низомй нуфузи худро дар қаламрави Иттиҳоди давлатҳои мустақил ҳифз кунад ва тавсаъа бахшад.Албатта бахши энержй аз дигар нигарониҳои Маскав дар идора кардани умури қаламрави пасошуравй аст, ки низ ҳамроҳ бо дастаи азиме аз масоил ва вижагиҳост. Аз чумлаи омилҳое ки монеъ аз мувафаққияти Русия дар пешбурди барномаҳояш дар дохили Иттиҳоди давлатҳои мустақил шуда, ташдиди рақобат миёни қудратҳои Ғарб ва Шарқ дар ин қаламрав мебошад.Ҳамин мавзуъ ва дар канори он коҳиши эътимоди кишварҳои узв ба садоқати Маскав дар пойбандй ба уҳдадориҳояш, фарзияҳоро дар мавриди фурупошии Иттиҳоди давлатҳои мустақил, беш аз ҳар замони дигаре ба воқеият наздик кардааст.Амре ки ба гумони ғолиб идомаи он, сарнавиште назири Иттиҳоди шуравиро барои Иттиҳоди давлатҳои мустақил рақам хоҳад зад.

«Толибон»и Осиёи Марказй

Бар асоси гузоришҳое ки мақомоти амниятй ва интизомии кишварҳои Осиёи Марказй нооромиҳои як ду соли охири Осиёи Марказй мунташир кардаанд, ҳудуди 90 дар сади нооромиҳои ин минтака тавассути афроди вобаста ба ҳизби таҳрир ва ҳаракати исломии Узбакистон ба вуқуъ пайвастаанд.Сенориёи баррасии ин бесуботиҳо, ки куштаю захмй ва фирорй дар пай доштаанд, шабеҳи ҳаманд, ба гунае ки ҳам дар Қирғизистон ва ҳам дар Точикистон дар даргириҳои низомии ахир афроди ин ду чунбиши ифротй гунахкор муаррифй шудаанд.

Аммо на ҳамеша далелҳои боэътомод дар ин замина ироа шудаанд.Бо ин вучуд пай бурдан душвор нест, ки як барномарезии ҳамоҳангшуда миёни хадамоти вижаи бархе кишварҳо барои эчоди ба истилох толибони маҳаллй дар Осиёи Марказй, дар ҳоли ичро аст.Бо таваччуҳ ба ин ки ҳаракати исломии Узбакистон беш аз дигар гуруҳҳои мухолифи давлатҳои Осиёи Марказй афроди мусаллаҳ дар Покистон ва Афғонистон дар ихтиёр дорад, маҳз ҳамин ҳаракат ба унвони ҳаста ё мағзи гуруҳи «толибони маҳҳалй» дар Осиёи Марказй интихоб шудааст.Ин ҳаракат мушобеҳи дигар чунбишҳои мардумии замони гурбочёвй, дар авохири умри Шуравй, дар солҳои 90 қарни гузашта шакл гирифт ва дар дохили Узбакистон ҳаводорони зиёдеро ба худ чалб кард.Дар пайи фишорҳои беамони давлати Тошканд ва ҳабсу куштори аъзои ин ҳаракат, неруҳои исломгарои Узбакистон ба хорич аз кишвар, умдатан ба Афғонистон фирор карданд ва бо эчоди дастаҳои мусаллаҳ, эълом карданд, ки ҳадафашон сарнагунии режими Ислом Каримов аст.
Ҳаракати исломии Узбакистон дар замони раҳбарии Чумъаи Намангонй аз инсичом ва барномарезиҳои муназзам бархурдор буд ва теъдоде аз чангиёни он дар сафҳои неруҳои мухолифи давлати Душанбе дар солҳои 1992-1997, чангиданд.Аммо дар пайи кушта шудани сарони ин чунбиш (Чумъаи Намангонй ва Тоҳир Юлдош), ҳаракати исломии Узбакистон то ҳадди зиёде инсичоми дарунисозмониро аз даст дод ва ҳамин амр боис шуд, ки афроди тасодуфй, аз чумла гуруҳҳои чинойи, ҳатто бино ба гузоришоти бархе расонаҳои ғарбй, дастнишондаҳои хадамоти вижаи бархе кишварҳо, дар пушиши фирорй ва норозиёни режимҳои Осиёи Марказй, ба дохили ин ҳаракат роҳ ёфтанд.Ҳамин расонаҳои ғарбй ҳар аз гоҳе гузоришҳо дар мавриди нуфузи толибон ба Осиёи Марказй мунташир ва барои зуҳури толибони маҳаллй заминасозй мекунанд.Ба назар мерасад, ки омилони вобаста ба хадамоти амниятии бархе ниҳодҳо дар пушиши афроди ҳаракати исломии Узбакистон, дар пайи ноамн кардани Қирғизистон ва Точикистон бар омадаанд. Ба эътиқоди маҳофили коршиносй, ин амр дар ҳамоҳангй бо хадамоти вижаи бархе аз кишварҳо, эҳтимолан Амрико ва Русия, дар ҳоли анчом аст.Зеро Ғарб ба саркардагии Амрико, ки аз ҳоло замзамаи шикаст дар Афғонистон ба гушаш мерасад, барои кучонидани неруҳояш аз Афғонистон ба Осиёи Марказй, дунболи баҳона мегардад ва ҳеч баҳонае беҳтар аз ба вучуд овардани «толибони маҳаллй» нест!Овозаҳо дар мавриди омодагии ҳаракати исломии Узбакистон барои анчоми амалиёти терористй дар Аврупо низ дар ҳамин чорчуб аст.
Аз таҳлилҳои анчомшуда дар мавриди иқдомоти ахири афроди вобаста ба ҳаракати исломии Узбакистон дар Қирғизистон ва Точикистон бармеояд, ки бархе гуруҳҳо қасд доранд ин ду кмшварро даргири масъалаҳои амниятй намуда, дар раванди ичрои тарҳҳои муҳими иқтисодии онҳо, хала эчод кунанд.Пушида нест, ки ҳамкориҳои Бишкек-Душанбе дар заминаи сохтани чодаҳо ва хатҳои роҳи оҳан хорич аз қаламрави Узбакистон, на барои ҳамаи давлатҳои минтақа қобили қабул аст.Албатта беш аз ҳад ноамн шудани минтақа ба нафъи ҳеч як аз коргардонҳо нест, зеро худ низ мутаҳаммили зарару зиён ва монеъа дар амалй шудани ҳадафҳояшон хоҳанд шуд.Аз ин ру талош мекунанд ноамниҳо ва даргириҳоро тарзе саҳнасозй кунанд, ки аз контрул хорич нашаванд, аммо ин шева чандон мавриди эътимод нест ва метавонад мавриди аксуламали дигар кишварҳо қарор гирад ва ин ноамниҳо бар зидди созмондиҳандагонашон истифода шаванд.Дар ин миён, бино ба гуфтаи манобеи амниятии Покистон,баъд аз терори Тоҳир Юлдош, раҳбари ин чунбиш дар 26 августи соли 2009, дастнишондахои хадамоти чосусии узбак саъй карданд бо ба шохаҳо чудо кардани ҳаракати исломии Узбакистон, афроди худро вориди ин ҳаракат кунанд ва аҳдофи худ дар Афғонистон ва Осиёи Марказиро тавассути онон дунбол кунанд.Афросиёб Хаттак, узви порлумони Покистон мегуяд, афроди ҳаракати исломии Узбакистон узбакҳо, чеченҳо ва мусалмонҳо аз нуқоти мухталифи Русия мебошанд, ки ҳуввияти аслии аксари онон мушаххас нест.
Афроди боздоштшуда баъд аз ҳаводиси ахири Хучанд (шимоли Точикистон) ва минтақаи Рашт(чануби шарқи ҳамин кишвар), ки шаҳрвандони дигар кишварҳо, аз чумла Русия буданд, ин фарзияро тақвият кардааст, ки ба зудй макони зуҳури ба истилоҳ толибони Осиёи Марказй, Точикистон(минтақаи Рашт ва шаҳристони Исфара) эълом хоҳад шуд.Ҳарчанд афроди ҳаракати исломии Узбакистон ва ҳизби таҳрир бештар дар шимоли Точикистон фаъоланд, аммо ба далели мавқеияти чуғрофиёйи — наздик будан ба пойтахт,- эҳтимол меравад, ки маркази ноамниҳо ба чануби ин кишвар мунтақил шавад, то (ба андешаи тарроҳони ин ноамниҳо)зарба задан ба тарҳҳои муҳими иқтисодии Точикистон, аз чумла неругоҳи Роғун, осонтар бошад.Дар чунин шароите иқдомоти зидди исломии бархе мақомоти точик, чараёни об ба осиёби тарроҳони ин барномаҳоро афзоиш додааст.
Аз эҳтимол дур нест, ки дар ояндаи на чандон дур раҳбари толибони Осиёи Марказй, ки шояд вучуди хоричй надошта бошад, эълом ва баъд аз он сенариёе ки барои боздошти Бин Лодан ичро шуда буд, ба кор гирифта шавад:манотиқи мавриди назари кишварҳои тарроҳи ин барномаҳо, бамборон шавад, мавриди ҳамла қарор гирад ва…
Аз ин чо чунин бармеояд, ки ба майдон ворид кардани(!) «толибони маҳаллй» дар Осиёи Марказй, эҳтимолан бахше аз тарҳи «Осиёи Марказии бузург» бошад, ки Ғарб чанду чуни онро аз муддатҳо қабл матраҳ карда буд.

Точикистон ва толибон

Баъд аз хуручи ба истилоҳ неруҳои эътилофи зидди террор аз Афғонистон, Точикистон ногузир ба афзоиши харочот барои ҳифзи марзҳои худ бо ин кишвар хоҳад шуд. Ин матлабро раиси чумҳури Точикистон дар ҳамоиши «Дурнамои рушди Точикистон», ки ахиран дар шаҳри Душанбе баргузор гардид, баён кард.Эмомалй Раҳмон тазаккур дод, ки дар чунин сурате будчаи Точикистон бо мушкилоти тозае ру ба ру хоҳад шуд.
Ин суханони раиси чумҳури Точикистон бо фосилаи каме баъд аз тавофуқи ин кишвар бо Русия дар мавриди ҳузури дубораи марзбонони рус дар марзи миёни Точикистон бо Афғонистон, баён шудаанд.Ҳамин амр мучиб шудааст, ки фарзу гумоназаниҳо дар мавриди таҳаввулоти ахири Точикистон ва дар кул Осиёи Марказй дар доираҳои расонайи ва коршиносии Точикистон ва минтақа, доманаи густурдатаре касб кунад. Табии аст, дар сурате ки НАТО бо ин ҳама имконот ва тачҳизоти модерн ва пешрафтаи низомй, натавонист тайи наздик ба даҳ сол толибон ва дигар гуруҳҳои ифротй дар Афғонистонро аз баон бибарад, кишваре назири Точикистон бо артиши на он қадр қавй ва имконоти маҳдуд, гумон аст битавонад дар баробари ин сели вайронгар биистад.Албатта амнияти марзҳои Точикистон ба маънии амният дар марзҳои тамоми кишварҳои Осиёи Марказй, ҳатто берун аз он аст, аз ин чост, ки раиси чумҳури Точикистон таъкид кард, ҳифозат аз марзҳо дар баробари терористон ва ифротгароён ба иқдомоти муштараки ҳамаи кишварҳои минтақа ниёз дорад. Нигаронии Роза Отунбоева, раиси чумҳури Қирғизистон аз густариши ноамниҳо дар марзҳо миёни Афғонистон ва Точикистон ва Точикистону Қирғизистон, дар ҳамин росто қобили арзёбй аст.Раиси чумҳури Қирғизистон ин матлабро дар дидор бо Ҳилларй Клинтон, вазири хоричаи Амрико, ки рузи 2 декабр дар Бишкек анчом шуд, баён ва таъкид кард:»мо аз он нигаронем, ки майдони даргириҳои низомй ба шимоли Афғонистон, ба марзи Точикистон ва Афғонистон ва сипас ба марзи Точикистону Кирғизистон мунтақил хоҳад шуд».
Бар асоси тасмимоти сарони кишварҳои ғарбй, созмони атлинтики шимолй НАТО соли 2014 неруҳои худ аз Афғонистонро ва масъулияти таъмини суботу амният дар ин кишварро ба неруҳои бумй вогузор хоҳанд кард. Албатта ҳануз ба таври дақиқ мушаххас нест, ки ин хуруч шарофатмандона хоҳад буд, ҳамроҳ бо шикасте мазбуҳона.Бар пояи ағлаби пешбиниҳо, Ғарбро сарнавиште назири сарнавишти Шуравии собиқ дар Афғонистон дар интизор аст.Афзоиши талафоти неруҳои НАТО, густариши ноумедй ва афсурдагй дар миёни сарбозони ҳозир дар Афғонистон, манофеи ба ҳам зидди бозигарони саҳна дар ин кишвар, афзоиши эҳсосоти ғарбситезй дар миёни мардуми афғон, аз чумлаи авомиле ҳастанд, ки ин ақидаро тақвият мекунанд. Дар ин миён талоши кишварҳое назири Русия, Чин, Покистон, Ҳинд, гуруҳҳои мухталиф дар кишварҳои арабй, ки мехоҳанд Ғарб ба саркардагии Амрико бештарини хисорот ва талафотро мутаҳаммил шавад, аз дигар авомиле ҳастанд, ки роҳи неруҳои НАТО дар расидан ба муваффақият дар Афғонистонро бастаанд.Албатта Русия ба хубй огоҳ аст, ки бо хуручи НАТО аз Афғонистон, бо мушкилоти чадиде ру ба ру хоҳад шуд.Сирояти ноамниҳо ба Осиёи Марказй ва таҳти таҳдиди чиддй қарор гирифтани манофеи Маскав дар ин минтақа, ибтидоитарини ин мушкилот хоҳад буд, ҳарчанд Русия аз ҳоло барои аз оби гилолуди Осиёи Марказй моҳй гирифтан, омода мешавад. Кремл бо бузургнамойии таҳдиди толибон, дар пайи он аст, тавсаъаи пойгоҳҳои низомии худ дар Осиёи Марказиро барои сарони ин минтақа асоснок кунад.Аз ин чост, ки бархе маҳофили коршиносй муътақиданд, дар ноамниҳои ахири шарқи Точикистон, авомили русй даст доштанд. Нишасти ахири Созмони амният ва ҳамкории Аврупо дар шаҳри Остона, ибрози назарҳои мақомот дар ин нишаст, дидору гуфтугуҳое ки сарони кишварҳо ба таври дучониба анчом доданд ва сафари вазири хоричаи Амрико баъд аз ин нишаст ба бархе кишварҳои минтақа, баёнгар аз он аст, Осиёи Марказй обистани таҳаввулот ва ҳаводисест, ки вуқуъи бархе аз онҳо хорич аз майлу иродаи бозигарони саҳнаи ин минтақа аст.Музокироти вазири хоричаи Амрико бо раиси чумҳури Узбакистон, муҳосираи иқтисодии Точикистон тавассути Узбакистон ва бетаваччуҳии чомеаи чаҳонй ва ниҳодҳои марбутаи байналмилал ба ин фочеъа,муомилаҳои Амрико-Узбакистон дар мавриди Афғонистон аз як су, муомилаҳои Русия-Узбакистон дар мавриди масоили Осиёи Марказй аз суи дигар, вуқуи ноамниҳо дар шимоли Қирғизистон ва чануби Точикистон, дидори нахуствазири Покистон бо раиси чумҳури Афғонистон дар Кобул,эъломи вазири хоричаи Амрико дар мавриди омодагии Қазоқистон барои фиристодани неруҳояш ба Афғонистон, сафари вазири корҳои дохилаи Русия ба Точикистон ва …зарфи як ҳафтаи охир, ин дидгоҳро тақвият мекунанд, ки руйдодҳои ахири Осиёи Марказй ва таҳаввулоти ояндаи ин минтақа ҳаргиз тасодуфй набуда, бар асоси барномаҳои аз қабл то ҳадде ҳамоҳанг шуда, сурат гирифтаанд ва сурат хоҳанд гирифт. Албатта ин мавзуъ ба қуввати худ боқист, ки чараёни ин таҳаввулот на ҳамеша тибқи иродаи коргардонҳои пасипардайи хоҳад буд. Бархе аз коршиносон суханони раиси чумҳури Точикистон дар мавриди таҳдиди толибон ба амнияти ин кишварро, иқдоме барои касби имтиёз аз кишварҳои ғарбй тавсиф мекунанд.Аммо ҳамон гуна, ки Рашид Нургалиев, вазири корҳои дохилаи Русия дар дидор бо Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон(рузи 5 декабр дар Душанбе) таъкид кард, Точикистон наметавонад ба танҳои бо террористон мубориза барад, аз ин ру Русия омодааст ҳамкорй ва мусоидатҳои лозим дар ин заминаро анчом диҳад.
Бо чунин руйкарде метавон ба ин натича расид, ки овозаҳо дар мавриди нуфузи толибон ба Осиёи Марказй, бе дахолати кишварҳои ин минтақа ва қудратҳои фароминтақайи нест. Ва аммо таҳаррукоти дипломатии Русия дар Точикистон (тайи камтар аз ним моҳи ахир нахуствазир,вазири корҳои дохила ва масъули ширкати гози Русия ба Точикистон омаданд) баёнгар аз ин воқеият ҳаст, ки Маскав намехоҳад Душанбе мушкилоташро бидуни мушорикати Русия ҳаллу фасл кунад.Аз ин ру талош дорад вонамуд кунад, ки дар канори Душанбе аст ва барои Точикистон ҳамчунон шарики стротегй боқй мондааст.Бо ин ҳол интизор намеравад, ки аз ин ба баъд масъулони точик ба ваъдаҳои Маскав дил хуш кунанд.

Нахуствазирони Шонгхой дар Душанбе

Рузи 25 ноябр дар шаҳри Душанбе Шурои нахуствазирони кишварҳои узви Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой баргузор мешавад.Дар ин нишаст нахуствазирон аз Русия, Чин, Казоқистон ва Точикистон ширкат хоҳанд кард.Қирғизистонро Роза Отунбоева, раиси чумҳур ва Узбакистонро маовини нахуствазир намояндагй хоҳад кард.Масъулони точик эълом карданд, ки чиҳати баргузории муваффақиятомези Шурои нахуствазирон, тамомии тадобири зарурй андешида шуда, пойтахти Точикистон мунтазири меҳмонон аст.

Бар асоси гузоришҳои расонаҳои хабарй, дар нишасти Душанбе масоили муҳими марбут ба тавсаъаи ҳамкориҳои дарунсозмонй, аз чумла будчаи ин ниҳод барои соли 2011 баррасй ва тасвиб хоҳад шуд.Нахуствазирони ширкаткунанда дар нишасти мазкур, чиҳати баррасии масоили марбут ба равобити ду ва чандчониба дидорҳое низ бо ҳам хоҳанд дошт.Аз чумла пешбинй мешавад, ки нахуствазири Точикистон бо ҳамтоёни рус, чин ва қазоқи худ дидор ва гуфтугуҳое хоҳад дошт.Дар ин миён дидори Оқил Оқилов ва Владимир Путин, нахуствазирони Точикистон ва Русия бештар аз дигар таҳаввулоти марбут ба Шурои нахуствазирони Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой чалби тавччуҳ кардааст.Зеро дар шароити кунунй равобити Маскав — Душанбе ба сардй гароида, ҳимоятҳои ошкори Русия аз мавозеи Узбакистон дар баҳсҳои гидроэнергетикй Осиёи Марказй, боиси фосила гирифтани Точикистон аз Русия шудааст. Бо таваччуҳ ба ин, интизор меравад, ки дар дидори Владимир Путин ва Эмомалй Раҳмон бисёре аз масоили марбут ба ин мавзуъ баррасй ва эҳтимолан ҳаллу фасл низ шаванд.Дар ин миён буҳрон дар равобити Точикистон ва Узбакистон мустасно нест.
Тайи як ду соли охир дар сиёсатҳои осиёимарказии Русия бархе тағйирот ба мушоҳида мерасад. Аз чумла таҳаррукоти Маскав дар чиҳати тасаллут бар тамомии манобеи энержии ин минтақа, беш аз ҳар замони дигаре афзоиш ёфта, Русия дар бахшҳои нафту гоз ва неруи барқ тарҳҳои калонеро барои Осиёи Марказй ва Осиёи Чанубй дар назар гирифтааст. Амалй шудани ин тарҳҳо ба ҳамкориҳои ҳар як аз кишварҳои Осиёи Марказй бастагй дорад, аз ин ру коршикании яке аз ин кишварҳо кофист, то раванди тарҳои энержии Русия дар минтақа халалдор шавад.Амалкарди Узбакистон дар чиҳати инзивои иртиботй ва энержии Точикистон тасдиқи ин гуфтаҳо мебошад.Ҳамин амр боис шуд, ки бахши энержии Русия мутаҳаммили 20 миллион доллар хисорот шавад.Яъне инзивои энержии Точикистон тавассути Узбакистон имкон надод, ки барқи изофии неругоҳи «Сангтуда-1» содир шавад. Бар асоси барномаҳои аз қабл тарроҳишуда, бояд барқи неругоҳи мазкур, ки 75 дарсади саҳоми он дар ихтиёри Русия мебошад, ба Қазоқистон содир мешуд, аммо коршиканиҳои Узбакистон монеъи ичрои ин барнома шуд.Аз суи дигар дар пайи инзивои иртиботии Точикистон, ки таваққуфи вагонҳо ва мошинҳои Точикистон дар қаламрави Узбакистон бахше аз он аст, мубодилоти тичорй миёни Русия ва Точикистон дар муқоиса ба соли 2008 се баробар коҳиш ёфт.
Русия дар канори мушорикати фаъол дар истихроч ва содироти нафту гози Осиёи Марказй, талош дорад бозори неруи барқи ин минтақаро низ дар ихтиёр дошта бошад. Аз ин ру Маскав бо талош дар чиҳати ичрои тарҳи «САSА – 1000», бар он аст, ки неруи барқро дар марҳалаи аввал то Кобул, сипас то Исломобод ва Деҳлии нав содир кунад. Дар ин росто аслитарин манобеи таъмини неруи барқ, неругоҳҳои Точикистон хоҳанд буд ва аз ин чост, ки Русия мушорикати фаъол дар сохти неругоҳҳо дар Точикистонро дорад. Ҳарчанд дар марҳалаи кунунй дар ин раванд фаъолияти чандон шаффофе аз худ нишон намедиҳад, ки бархоста аз ҳифзи равобит бо Узбакистон аст, аммо ногузир хоҳад буд даст ба ичрои ин тарҳҳо бизанад. Ин мавзуъ дар ҳоле ки гуфта мешавад Чин бо сохтани чанд неругоҳ бар он шудааст, ки бозори неруи барқи Осиёи Чанубиро соҳиб шавад, беш аз ҳар замони дигаре аҳамият пайдо кардааст.Таъхир дар ичрои тарҳҳои гидроэнергетикии Осиёи Марказй, метавонад хисороти чуброннопазиреро барои бахши энержии Русия дар пай дошта бошад. Дар Маскав ба ин воқеъият пай бурдаанд ва эъломи омодагии Русия барои сохти неругоҳи дигаре назири неругоҳи «Сангтуда-1» , ки дар поёни ёздаҳумин нишасти кумиссиюни муштараки ҳамкориҳои иқтисодии Русия ва Точикистон зикр шуд, аз ҳамин манзар қобили арзёбй аст.
Дигар мавзуъе, ки ба ҳамкориҳои иқтисодии Точикистон ва Русия бармегардад, барномаҳои ширкати «Газпром» дар заминаи кашфу истихрочи нафт дар Точикистон мебошад. Густариши фаъолиятҳои ширкатҳои амрикойи ва конодойи ҳаргиз барои Русия қобили қбул нест ва Путин дар дидор бо Раҳмон саъй хоҳад кард имтиёзҳои бештаре барои «Газпром» касб кунад. Дар робита ба ин мавзуъ бояд тазаккур дод, ки «Газпром» дар Точикистон фақат 4 мучаввиз дорад, дар ҳоле ки дигар ширкатҳои хоричй 70 мучаввиз барои фаъолият дар манобеи энержии Точикистон дар ихтиёр доранд. Барги барандаи Русия дар ин замина он аст, ки тақрибан ҳамаи иттилооти марбут ба захоири энержии Точикистон ба забони русианд ва баргардони онҳо бо дигар забонҳо харочоти зиёдеро ба ҳамроҳ хоҳад дошт.
Дар робита бо миёнчигарии Маскав дар ҳалли масъалаҳои мавчуд дар муносибатҳои Душанбе — Тошканд, интизор намеравад, ки тавассути Путин иқдомҳои чиддие сурат гирад.Албатта ин мавзуъ бештар ба дипломатияи Душанбе дар шарҳу баёни масъала бастагй дорад. Агар Русия мутақоид шавад, ки амалкарди Тошканд тарҳҳои стротегии Маскав дар Осиёи Марказй, ҳатто Осиёи Чанубиро ба хатари чиддй ру ба ру хоҳанд кард, Русия дар мавзеъи худ нисбат ба истифода аз манбаъҳои гидроэнергетикии Осиёи Марказй, бознигарй хоҳад кард

Точикистон ва Узбакистон — ду ҳамсоя

Дар шаҳри Хучанд ҳафтаи гузашта мизи гирде баргузор шуд, ки дар он масоили пеши руи вилояти Суғд(шимоли Точикистон) дар бахши экологй мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт.

Ин мизи гирд бо ибтикори чанд муассисаи экологй ва пуштибонии дафтари созмони амният ва ҳамкории Аврупо дар Точикистон доир шуд, ки дар он масъулони бахши экологй, коршиносон ва намояндагони расонаҳои дохилию хоричй ҳузур доштанд. Вазъи асафбори муҳити зист дар манотиқи ҳаммарз бо Узбакистон дар меҳвари суханрониҳо қарор дошт. Ширкаткунандагон дар ин мизи гирд иброз доштанд, ки дар пайи фаъолиятҳои дур аз муқаррароти байналмилалии корхонаҳои саноатии Узбакистон, муҳити зист дар шимоли Точикистон олуда ва ин амр боиси бурузи бемориҳои мухталиф дар миёни аҳолии ин манотиқ, ба вижа кудакон шудааст. Аз чумла таъкид шуд, ки корхонаи маъдани Олмалиқ, корхонаҳои симон ва оҳани Бекобод, ки бо партобҳои ва газҳои мухталиф, муҳитро беш аз меъёрҳои маъмулй олуда кардаанд, зиндагии мардумро дар ноҳияҳои Спитамен ва Масчоҳ бо мушкилоти зиёде ру ба ру кардаанд. Аз чумлаи ин мушкилот, густариши бемориҳои мухталиф, аз чумла амрози саратонй ва тахриби киштзорҳо ва чарогоҳҳо мебошад.
Бино ба гузориши Саидамин Исомаддинов, раиси идораи муҳити зисти устони Суғд авзои экологй дар ноҳияи Спитамен, ки дар наздикии шаҳри саноатии Бекободи Узбакистон қарор дорад, беш аз дигар манотиқи шимоли Точикистон вахим аст.Вай афзуд болиғ бар 47 ҳектор аз заминҳои кишоварзии ин ноҳияи маҳалли дафни партобҳои корхонаҳои Бекобод мебошанд, ки баъд аз фурупошии Шуравй ва марзбандиҳои чадид, аз доираи таваччуҳи масъулон хорич шуда, газҳо ва маводи хаиарноки мухталиф паҳн мекунанд, ки ин раванд ҳамасола бар олудагии муҳити зист меафзояд.Ин дар ҳолест, ки Узбакистон тасмим гирифтааст дар шаҳри Бекобод, дар чавори марзҳои Точикистон як корхонаи чадиди симон бино кунад.
Исомаддинов тазаккур дод, фаъолиятҳои беравияи кони Олмалиқ боиси он шудааст, ки дар ноҳияи Масчоҳ 350 гектор замини кишоварзй олуда бо маводи химиявии мухталиф шуда, дигар қобили истифода намебошанд. Раиси идораи муҳити зисти вилояти Суғд афзуд, партобҳои кони мазкур боиси он шудааст, ки хок ва оби минтақа олуда шуда, чангалҳо ва чарогоҳҳо дар ҳоли инқироз қарор гирифтаанд. Ширкаткунандагон дар мизи гирди Хучанд масъулони Узбакистонро сабабгори аслии вайроншавии муҳити зист дар минтақа унвон карданд ва таъкид намуданд, ки дар ростои ҳаллу фасли масоили экологй боястй мақомоти ду кишвар бо ҳам музокира кунанд. Албатта, ин мизи гирд як навъ иқдоми чавобии Точикистон ба иқдоми ба ин монанди Узбакистон мебошад.Қарори маълум, давлати Тошканд бо таъсиси кумитаи экологй дар порлумони худ, бар он шуд, ки хисороти зистмуҳитии корхонаи алюмини Точикистонро ба ниҳодҳои байналмилалй муаррифй ва аз давлати Душанбе чуброн дарёфт намояд. Ҳамин кумита дар мавриди он чи ки хатароти зистмуҳитии неругоҳи Роғун унвон кард, гузорише таҳия ва дар расонаҳои мухталиф мунташир кард. Ба баёни дигар алайҳи корхонаи алюмини Точикистон ва неругоҳи Роғун дар минтақа ва берун аз он фазосозй намуд. Дар ҳамин росто дар манотиқи ҳаммарз бо Точикистон намоишҳои эътирозии донишчуёни узбак, аз чумла дар шаҳри Термиз баргузор шуд. Ин масоил равобити ду кишвари ҳамсояро ба чолиш кашид.Узбакистон алайҳи Точикистон ба истилоҳ «чанги релсй» эълом ва вогонҳои дорои коло барои Точикистонро дар қаламрави худ мутавққиф намуд.Ин иқдом аз баҳори имсол шуруъ шуд ва бино ба бароварди мутахассисони точик ба иқтисоди Точикистон миллиардҳо доллар хисорот ворид намуд.Баъд аз он ки музокироти мақомоти ду тараф барои ҳалли ин мушкил натичае ба бор наовард, Душанбе барои кумак ба ниҳодҳои мухталифи байналмилалй мурочиа кард, аммо боз ҳам бидуни натича.Ниҳоят, ахиран порлумони Точикистон тасмим гирифт, ки санадҳои зарурй дар мавриди муҳосираи иқтисодии Узбакистон таҳия ва ба додгоҳҳои байналмилалй пешниҳрд кунад.Аммо вазорати хоричаи Узбакистон бо интишори баёнияе таъхир дар ҳаракати қаторҳои Точикистонро «тарофик» дар роҳи оҳан, ки дар пайи афзоиши интиқоли коло ва муҳиммоти марбут ба неруҳои эътилоф ба Афғонистон ба миён омадааст, унвон кард. Бо ин ҳол тарафи Точикистон мегуяд, ҳамаи иқдомоти Узбакистон алайҳи ин кишвар чанбаи сиёсй доранд ва Тошканд намехоҳад Точикистон пешрафт кунад.Дар ин миён матбуоти ду кишвар бо нашри матолиб алайҳи кишварҳои якдигар, дар пайи барангехтани афкори умумии чомеъаҳои худ баромаданд.Ин иқдомот то чое пеш рафт, ки раиси чумҳури Узбакистон тарҳи сохти неругоҳи Роғунро «тарҳи аҳмақона» унвон кард.
Инак набарди лафзии ду кишвари ҳамсоя ба марҳалае расида, ки ҳар кадом дар сададанд, бо мурочеъа ба ниҳодҳои байналмилалй, пирузи ин набард бошанд.Аммо тачрибаи чаҳонй собит кардааст, ки ниҳодҳои байналмилалй ва кишварҳои ба истилоҳ «ҳомии демократия ва адолат», дар расидагй ба чунин масоил, ҳеч гоҳ мунсифона амал накардаанд ва дар чорчуби манфиатҳои роҳбурдии худ, маншаъи ихтилоф миёни кишварҳоро ҳифз кардаанд, то дар замони муносиб аз он кор гиранд. Вучуди буҳрони беш аз 20-солаи Қарабоғи куҳй, мисоли кучаке дар ин замина аст.Бо таваччуҳ ба ин, беҳтарин роҳ он аст, ду кишвари ҳамсоя, ки мардумонашон садсолаҳо дар канори ҳам зиста, дорои муштаракоти фаровоне мебошанд, гирди мизи музокирот биншинанд ва бидуни дахолати тарафи саввум масоили марбут ба равобити байни ҳамдигарро ҳаллу фасл намоянд. Дар ин росто санаде, ки 17 ноябри соли 1994 миёни Точикистон ва Узбакистон дар мавриди беҳбуди вазъи экологй дар манотиқи марзии ду кишвар ба имзо расид, метавонад заминаи хубе бошад

Осиёи Марказй ва ҳамкориҳои тронзитй

Дар поёни моҳи ноябр дар шаҳри Душанбе намояндагони вазоратхонаҳои ҳамлу нақли панч кишвари Афғонистон, Эрон, Қирғизистон, Точикистон ва Чин даври ҳам чамъ омаданд ва тарҳи сохти роҳи оҳани Эрон ба Чин аз тариқи Афғонистон — Точикистон — Қирғизистонро баррасй намуданд.Албатта қарор буд, ки ин масъала дар сатҳи вазирон баҳсу баррасй шавад, аммо ба далелҳои номаълум нишасти вазирони кишварҳои мазкур баргузор нашуд ва намояндагони сохторҳои марбута дар нишасти Душанбе ҳузур ёфтанд.

Арзёбиҳо аз натичахои нишасти Душанбе мухталиф буданд ва ағлаби коршиносон дар мавриди ояндаи тарҳи мазкур чандон хушбин набуданд.Аммо бо таваччуҳ ба дурнамои таҳаввулоти иқтисодии минтақаи стротегии Осиёи Марказй, амалй шудани тарҳи мазкур дур аз интизор нест. Зеро имруз ниҳодҳо ва муассисоти мухталифи байналмилалй дар чиҳати ба хам васл намудани роҳҳои иртиботии кишварҳои Осиёи Марказй ба бозорҳои Шарқ ва Ғарб барномаҳои мухталиферо дунбол мекунанд. Аз чумлаи ин мавридхо, барномаи ҳамкории иқтисодии минтақайии Осиёи Марказй мебошад. Ин барнома иборат аз ҳашт кишвари Афғонистон, Чин, Қазоқистон, Қирғизистон, Муғулистон, Точикистон, Узбакистон ва Озарбойчон, ҳамчунин шаш муассисаи муҳими молии байналмилалй — Бонки рушди Осиё,Бонки аврупойии тачдид ва бозсосзй, Сандуқи байналмилалии пул, Бонки исломии рушд, барномаҳои рушди Созмони милали муттаҳид ва Бонки чаҳонй, мебошад, ки дар соли 1997 таъсис шуд.Албатта, ахиран дар нуҳумин нишасти ин ниҳод эълом шуд, ки Туркманистон ва Покистон низ ба узвият пазируфта шуданд.
Дар шароити кунунй ин барнома беш аз ҳар кишвари дигаре барои Қирғизистон ва Точикистон аҳамият дорад, зеро такмили тарҳҳои ин ниҳод, ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки ин ду кишвари ҳамсоя аз бунбасти иртиботй раҳойи ёбанд ва хорич аз қаламрави Узбакистон бо кишварҳои фароминтақайи иртибот барқарор кунанд. Қарори маълум Узбакистон бо Қирғизистон ва Точикистон дар заминаи роҳу боркашонй ҳамкориҳои чандон хубе надоштааст ва ҳар аз гоҳе бо ироаи баҳонаҳои мухталиф, аз ҳаракати мошинҳо ва қаторҳои Қирғизистон ва Точикистон, пешгирй кардааст.Ҳамин амр борҳо сабаби норизоятй ва эътирозҳои Бишкек ва Душанбе шудааст, аммо шикоятҳои сохторҳои қирғиз ва точик то кунун роҳ ба чое набурдаанд. Бо ин ҳол ҳам Қирғизистон ва ҳам Точикистон тарҳҳоеро руи даст гирифтаанд, ки то битавонанд ҳарчй зудтар аз вобастагй ба роҳҳои Узбакистон озод шаванд. Дар ҳамин росто чанде қабл дар чануби Қирғизистон чодаи Уш — Гулча мавриди баҳрабардорй қарор гирифт. Ҳарчанд дар зоҳир ин чода, ки 77 килуметр тул дорад, тафовуте бо дигар тарҳҳои мушобеҳ надорад, аммо барои тамоми минтақаи Осиёи Марказй, ҳатто хорич аз он, аз аҳамияти фаровоне бархурдор аст.Зеро ин чода таҳаввули азиме дар робитаҳои Қирғизистон ва Чин аз як су ва Қирғизистону Узбакистон аз суи дигар, эчод хоҳад кард.Нахустин самараи ин чода он аст, ки ба раванди муомилоти тичорй ба таври қобили мулоҳизае суръат хоҳад бахшид.Аз тарафи дигар, чун чодаи Уш — Гулча дар чорчуби тарҳҳои барномаи ҳамкории иқтисодии минтақайии Осиёи Марказй қарор дорад, суръат дар ичрои дигар бахшҳои барномаи мазкур эчод хоҳад кард. Баровардҳои коршиносони қирғиз баёнгар аз он аст, ки ичрои тарҳҳо дар чорчуби барномаи ҳамкории иқтисодии минтақайии Осиёи Марказй (ҳимом)таҳаввули азиме дар иқтисоди Қирғизистон эчод ва тавонмандиҳои чуғрофиёйии кишварро муаррифй хоҳад кард. Қобили зикр аст, ки ин ниҳоди минтақайи то кунун дар чиҳати ичрои тарҳҳои мухталиф 13 миллиард доллар сармоягузорй намудааст. Аз чумла дар Осиёи Марказй болиғ бар 2600 километр роҳҳои мошингард ва 2000 километр роҳи оҳан таъмиру бозсозй шуданд.
Ҳафтаи гузашта(аз 31 октябр то 2 ноябр) дар шаҳри Себу(Филиппин) нуҳумин нишасти вазирони кишварҳои узви барномаи ҳамкории иқтисодии минтақайии Осиёи Марказй баргузор шуд. Дар ин нишасти серуза зимни натичагирй аз фаъолиятҳои анчомшуда дар заминаи таҳкими ҳамкориҳои тронзитй ва энержй миёни кишварҳои узв, дар мавриди барномаҳои оянда баҳсу табодули назар сурат гирифт.Бо таваччуҳ ба ин ки дар соли оянда даҳумин солгарди конфронси вазирони ин ниҳод тачлил хоҳад шуд, дар нишасти Себу барномаҳои вижае дар ростои ин руйдоди муҳим ба тасвиб расид.
Дар нишасти Себу раиси Бонки рушди Осиё бо ишора аҳамияти ҳамкориҳои иқтисодй дар таҳкими ҳамгаройии кишварҳо, таъкид кард, ки боястй дар ичрои тарҳхои марбут ба ҳамкориҳо дар бахшҳои тичорат, ҳамлу нақл ва энержй талошҳои бештаре ба харч дода шавад. Ин нукта дар ҳоле таъкид мешавад, ки бар асоси натоичи конфронси «Эчоди пулҳои иртиботй миёни манотиқи Осиёи Марказй ва Аврупои Марказй ва Ғарбй», ки рузи 2 ноябр дар Олмотй баргузор шуд, ахиран шоҳиди он ҳастем ки аҳамияти чойгоҳи Осиёи Марказй дар муодилоти байналмилалй дар ҳоли коҳиш аст.Дар ин конфронс зикр шуд, амалкарди Узбакистон тайи 2-3 соли охир, ки мучиби фосила гирифтани ин кишвар аз Русия ва наздикии бештар ба Ғарб шуда, раванди ҳамгаройи дар Осиёи Марказиро халалдор намудааст. Ширкаткунандагон дар конфронси Олмотй дар мавриди Точикистон гуфтанд, ки ин кишвар дар пайи бо мушкилот ру ба ру шудани тарҳҳои азими гидроэнергетикии худ, тамоилоти бештаре ба кишварҳои ғарбй пайдо намудааст.Туркманистон низ ба гаравгони сиёсатҳои газии Русия табдил шуда, талош дорад содироти газро ба самти Чин афзоиш диҳад. Қирғизистон ҳамчунон даргири буҳрони сиёсй аст. Дар чунин шароите барномаҳое назири барномаи ҳамкории иқтисодии минтақайии Осиёи Марказй ин дидгоҳро тақвият мекунад, ки кишварҳои минтақа худ беҳтар аз дигарон метавонанд ба мушкилоташон расидагй кунанд.Дар нуҳумин нишасти вазирони барномаи ҳамкории иқтисодии минтақайии Осиёи Марказй Точикистонро мушовири раиси чумҳур дар умури иқтисодй, намояндагй кард. Ин кишвар ва Қирғизистон дар марҳалаи кунунй бар ин умеданд, ки аз тариқи ин ниҳоди минтақайи битавонанд бахше аз мушкилоти иқтисоди худ, аз чумла дар бахши тронзит ва боркашониро ҳал кунанд. Аммо набояд нодида гирифт, ки тарҳҳои гидроэнергетикии ин ду кишвар ҳамчунон бар равобиташон бо дигар кишварҳои Осиёи Марказй соя афкандаанд.Дар ин миён давлати Душанбе бо тавсаъаи равобит бо Теҳрон ва Кобул бар он шудааст, ки ҳарчй зудтар аз бунбастй иртиботй раҳойи ёбад. Аммо ҳамзамон бо ин порлумони ин кишвар ахиран тасмим гирифт, ки дар мавриди тавакқуфи вагонҳояш тавассути роҳи оҳани Узбакистон, ба додгоҳҳои байналмилалй шикоят кунад, то шояд битавонад ғаромате аз давлати Тошканд бистонад.

Тарафи саввум дар Осиёи Марказй

Чанде қабл Ален Делетро ноиб раиси бахши аврупойии гуруҳи байналмилали буҳроншиносй (International Crisis Group) дар мусоҳиба ба радиои Олмон иброз дошт, Афғонистон як домест,ки барои кишварҳои Осиёи Марказй роҳандозй шудааст.Вай гуфт аз он чо ки мофиёи маводи мухаддир ҳамвора қавитар аз қабл мешавад, фаъолият ва манофеъи ин мофиё дар ояндаи на чандон дур амният ва тамомияти арзии кишварҳои Осиёи Марказй, назири Қирғизистон, Точикистон ва ҳатто Қазоқистонро ба чолиш хоҳад кашид.Ин мақоми аврупойи афзуд, масири тронзити маводи мухаддир аз Афғонистон ба Точикистон, Қирғизистон, Қазоқистон, Русия ва кишварҳои аврупойи боиси он хоҳад шуд, ки дар ин кишварҳо манотиқи чудогона аз контрули давлат хорич шаванд.

Ален Детро таъкид кард, ки дар айни ҳол дар манотиқи куҳистонии Точикистон ва Қирғизистон гуруҳҳои мусаллаҳи қочоқчиёни маводи мухаддир фаъолият мекунанд, ки ҳадафи аслии онҳо ноамн кардани ин кишварҳо ва умуман густариши ноамнй дар Осиёи Марказй ва пеш бурдани ҳадафҳои худ мебошад.

Ин мусоҳиба дар рузҳое анчом шуд, ки шарқи Точикистон саҳнаи даргириҳои пароканда миёни афроди мусаллаҳ ва неруҳои низомии давлати Душанбе буд.Дар ин руйдод корвони неруҳои вазорати дифоъи Точикистон мавриди ҳамлаи ғофилгирона қарор гирифт, ки ба асари он беш аз 26 нафар аз низомиёни точик кушта шуданд.Ин фочеъа 19 сентябрруй дод ва давлати Душанбе Абдулло Раҳимов, Мирзохуча Аҳмадов ва Аловаддин Давлатов — чангиёни мухолифони собиқро масъули ин ҳамла эълом кард. Аммо манбаъҳои боэътимод аз маҳалли ҳодиса бо зикри далелҳо эълом карданд, ки ҳамла ба корвони низомиёни вазорати дифоъ кори тарафи севвум буд. Албатта ин барои аввалин бор нест, ки даст доштани гуруҳи саввум дар чиноятҳои ҳавлноки Точикистон тазаккур мешавад.Дар замони баъд аз имзои созишномаи сулҳ миёни тарафҳои рақиби точик борҳо ҳамин тарафи саввум даст ба чиноятҳо зада, талош кардааст чангу хунрезиро дар сарзамини точикон идома бахшад.
Ҳамин мавзуъ, яъне даст доштани тарафи саввум дар раванди ҳаводис, дар руйдодҳои ахири Қирғизистон низ борҳо матраҳ шуд.Дар баҳори соли чории мелодй, вақте ки дар вилоятҳои Ош ва Боткен даргириҳои шадид миёни қирғизҳо ва узбакҳо ба вуқуъ пайваст ва мунчар ба кушта шудани даҳҳо узбактабори Қирғизистон ва фирори ҳазорон узбак ба кишварҳои ҳамсоя шуд, сохторҳои қудратии қирғиз аз даст доштани тарафи саввум дар ин хушунатҳо сухан ба миён оварданд.Дар он замон бархе сохторҳои вобаста ба хадамоти вижаи давлати Тошканд, талош карданд точиконро омили куштори узбактаборҳои Қирғизистон муаррифй кунанд, амре ки пешгирй нашудани он дараи Фарғонаро ба кушторгоҳи воқеъй табдил мекард.Баъдан дар чунин мавридҳое, замоне ки терорҳо то Бишкек, пойтахти Қирғизистон доман кашиданд низ борҳо дахл доштани тарафи саввум зикр шуд.
Мавзуъи даст доштани тарафи саввум дар раванди таҳаввулоти Осиёи Марказй ҳарчанд ба тавре ки мебояд собит нашудааст, аммо тасдиқе ба ин дидгоҳ аст, ки гуруҳҳои манфиатдор даст ба амал шудаанд, то Осиёи Марказиро ноамн намуда, аҳдофи нопоки худро амалй кунанд.Дар ин миён ба назар мерасад бархе давлатҳо чунин вазъеро ба нафъи худ медонанд, то зимни даргир кардани ҳамсояҳо ба масъалаҳои ҳошияи, аҳдофи хешро пеш баранд.Аммо воқеият он аст, ки вуқуъи ҳар ноамнй дар ҳар як кишварҳои аз Осиёи Марказй, дигар кишварҳоро низ таҳти таъсир қарор хоҳад дод.
Дар чунин шароите коршиносони маркази таҳқиқотии ба номи Дуглас таъкид бар ин доранд, ки бояд Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ҳамкориҳои сиёсй — низомии худ бо давлатҳои Осиёи Мракзиро тавсаъа бахшад.Ба эътиқоди ин коршиносон дар марҳалаи кунунй Амрикоро зарур аст ҳамкориҳои иқтисодй ва сиёсй — низомии худро бо Точикистон, Узбакистон ва Туркманистон густариш диҳад. Коршиносони ин марказ бар онанд, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бояд ба Қирғизистон дар бахшҳои иқтисодй, низомй, қазойи, амниятй ва тақвияти сохторҳои давлатй кумакҳои фаврй ироа диҳад ва нагузорад, ки Русия пойгоҳи Манасро тасоҳуб шавад.Зеро ин пойгоҳ нақши калидй дар ичрои барномаҳои НАТО дар Афғонистон дорад ва пирузй дар чанги Афғонистон амре муҳим дар чорчуби манофеъи миллии Амрико маҳсуб мешавад. Ориел Коэн, як тан аз муҳаққиқони ин Марказ бо ишора ба сарнагунии Қурмонбек Боқиев, таъкид бар он дорад, ки Русия дар чиҳати таъмиқ ва тақвияти ҳокимияти худ дар Осиёи Марказй беш аз ҳар замони дигаре вориди амал шудааст, аз ин ру иқдомоти чавобии Амрико як амре ичтинобнопазир аст.
Бо чунин руйкарде, вучуди тарафи саввум дар таҳаввулоти кишварҳои Осиёи Марказй як амре табии ба назар мерасад. Зеро тачрибаи чаҳонй нишон медиҳад, ки ҳар вақт ин ё он минтақа аз чаҳон майдони рақобати қудратҳо шуда, набзи таҳаввулот ва контрули авзоъ на ҳамеша дар ихтиёри давлатҳо боқй мондааст.Яъне ҳар як аз қудратҳо дар ростои аҳдоф ва барномаҳои худ сенариёи мавриди назарашонро ба ичро гузоштаанд ва ҳамин амр боиси зуҳури ба истилоҳ тарафи саввум ва кушта шудани мардумони бумй ва суқути давлатҳо будаст. Бо ин ҳол нигоҳе ба раванди руйдодҳо дар Қирғизистон ва Точикистон баёнгар аз ин воқеъият ҳаст, ки дар ҳолатҳое давлатҳои ин кишварҳо худ заминаи ба истилоҳ дахолати тарафи саввум дар таҳаввулотро фароҳам мекунанд. Аз чумла дар Қирғизистон мубориза барои қудрат мучиботи ин амрро фароҳам кардааст ва дар Точикистон норизоятии мардум аз ичрои созишномаи сулҳ ва дар канори ин, иқдомоти мақомоти давлатй дар таҳқири заноне ки либоси миллиро риоят мекунанд, заминаи фаъолияти гуруҳҳои ифротиро, ки аз хорич пуштибонии молй ва ҳидоят мешаванд, муҳайё кардааст.
Аслитарин заминаи мудохилаи тарафи саввум дар таҳаввулоти кишварҳо, ин ҳузури кишварҳои бегона дар минтақа аст ва рақобат миёни ин қудратҳо сабаб мешавад, ки ҳар кадом барои расидан ба ҳадафҳои худ, дар нақши «тарафи саввум» вориди амал мешавад.Аз чумла ҳузури гуруҳи шуришии Маҳмуд Худойбердиев дар қаламрави Узбакистон боис он шудааст, ки давлати Тошканд ҳхар аз гоҳе ҳамсояи худ — Точикистонро мавриди фишор қкарор медиҳад ва бо фиристодани аъзои ин гуруҳ ба хоки Точикистон талош мекунад раванди таҳаввулотро дар дасти худ гирад.
Бо таваччуҳ ба он чи зикр шуд, аслитарин роҳи кутоҳ кардани дасти тарафи саввум дар таҳаввулоти кишварҳо он аст, ки давлатҳо дар расидагй ба мушкилоти чомеъаҳо бештар кушо бошанд ва муттакй ба мардум бошанд на қудратҳои фурсатталаб. Яъне кушиш кунанд байни давлат ва мардум, ҳамчунин ҳизбҳои сиёсй фосила эчод нашавад.

Осиёи Марказй ва шикасти сиёсатҳои Иттиҳодияи Аврупо

Дар нимаи дуввуми моҳи октябр дар шаҳри Бон, пойтахти Олмон коршиносон аз марказҳои мухталифи таҳқиқотии кишварҳои аврупойи даври ҳам чамъ омаданд ва авзоъ дар Осиёи Марказиро мавриди баҳсу баррасй қарор доданд.Дар ин нишаст масоили марбут ба таъмини амнияти энержй ва рушди демократия дар меҳвари баҳсҳо қарор дошт.Коршиносон бар ин нукта таъкид доштанд, ки тайи панч соли охир авзоъ дар ин минтақа ру ба вахомат ниҳода, амният осебпазиртар шудааст.
Ба эътиқоди коршиносони аврупойи соли 2010 дар Осиёи Марказй соли фишор буд, ки бо таваччуҳ ба авзоъ дар чануби Қирғизистон,ин раванд ҳамчунон идома дорад. Дар нишасти Бон таъкид шуд, ки дар бархе бахшҳо пешрафтҳои нисбй касб шуд, аммо дар масъалаи озодиҳои шаҳрвандй ва демократия авзоъ ру ба бадшавй аст ва фишори давлатҳо ба дигарандешон ва мухолифони сиёсй бештар шудааст. Ширкаткунандагон дар нишасти Бон аз сиёсатҳои Иттиҳодияи Аврупо дар қиболи давлатҳои Осиёи Марказй интиқод ва аз он ибрози таассуф намуданд, ки стротегияи ин иттиҳодия барои Осиёи Марказй чавоб надод ва аъзои Иттиҳодияи Аврупо ба масъулиятҳои худ дар ин замина амал накарданд.Аз чумлаи ҳадафҳои стротегии Иттиҳодияи Аврупо дар Осиёи Марказй пешгирй аз такрори руйдоде назири қатлиоми Андичон дар моҳи майи соли 2005 буд.Аммо таҳаввулоти Қирғизистон ва даргириҳои қавмй дар ин кишвар дар моҳи июни соли 2010 собит намуд, ки Иттиҳодияи Аврупо ин бор низ дар ғафлат монд. Коршиносони аврупойи сабаби чунин шакл гирифтани таҳаввулотро ҳамоҳанг накардани барномаҳои Иттиҳодия бо дигар бозигарони Осиёи Марказй, аз чумла Русия буд.Ин амр боис шуд, ки нақш ва чойгоҳи Созмони амният ва ҳамкории Аврупо дар ин минтақа ба мизони бесобиқае заъиф шавад.
Хулосаи нишасти коршиносони кишварҳои аврупойи дар Олмон ин буд, ки талошҳои кишварҳои Иттиҳодияи Аврупо дар чиҳати барқарории демократияи мавриди назари Ғарб дар кишварҳои Осиёи Марказй, таҳти шуъои судчуйии ғулҳои энержй қарор гирифтааст. Ба баёни дигар, аз ин арзёбй метавон натича гирифт, ки кишварҳои аврупойи бо шиори барқарории демократия дар Осиёи Марказй, вориди ин минтақа шуда, дар асл ғорати манобеи энержии ин кишварҳоро, ки хости маҳофили сармоядории Ғарб мебошад, дунбол мекунанд.Аз чумла баъд аз он ки буҳрони энержй миёни Иттиҳодияи Аврупо ва Русия буруз кард, кишварҳои аврупойи дар пайи дастёбй ба манобеи энержии чойгузини гози Русия бар омаданд ва ин амр боис шуд, ки мавзуи демократия ва озодиҳои шаҳрвандй аз руйхати фаъолиятҳои Ғарб хорич ва чеҳраи воқеъии Ғарб барои чомеи Осиёи Марказй бармало шавад.
Нигоҳе ба вазъи демократия дар Осиёи Марказй баёнгар аз он аст, ки мизони риояти меъёрҳои демократия дар кишварҳои ин минтақа вобаста ба мизони бархурдории онҳо аз манобеи энержй мебошад.Туркманистон, Қазоқистон ва Узбакистон, ки аз захоири фаровони нафту газ бархурдоранд, камтар мавриди танқидҳои Ғарб дар масъалаи риояти демократия воқеъ мешаванд.Дар саҳнаи сиёсии ин се чумҳурй ҳузур надоштани дигарандешон ва мухолифон ва саркуби бераҳмонаи ҳаргуна интиқодҳо аз амалкарди мақомоти давлатй, тасдиқе бар ин воқеъият аст, ки барои Ғарб энержй муҳим аст, на барқарории демократия ва риояти ҳуқуқи ақалиятҳо дар Узбакистон, ё Туркманистон.
Инак дар идомаи шикасти сиёсатҳои Иттиҳодияи Аврупо дар Осиёи Марказй, шоҳиди он ҳастем ки кишварҳои ин иттиҳодия дар Точикистон низ ноком шудаанд. Ҳарчанд дар пайи таътилии се нашрияи мустақил ва баста шудани дастрасй ба панч сойти интернетй дар ин кишвар, сафирони Олмон, Фаронса, Амрико, Инглис ва Иттиҳодияи Аврупо номае ба вазорати хоричаи Точикистон ирсол намуданд, аммо ин иқдом таъсире дар раванди таҳаввулот дар ин кишвар надоштааст. Дар ин нома аз давлати Душанбе даъват шудааст, ки ба вазифахои худ дар чорчуби муқаррароти Созмони амният ва ҳамкории Аврупо дар мавриди таъмини ҳуқуқҳои шаҳрвандй амал кунад.Аммо дар Точикистон ба хубй медонанд, ки ин амал як жести сиёсие беш нест, ки фақат ба хотири зоҳири қазия анчом шудааст.Зеро чомеаи точик аз муддатҳо қабл ба ин воқеъият пай бурдааст, ки демократия ва озодии баён шиорҳоеанд, ки кишварҳои ғарбй дар чиҳати расидан ба хадафхои худ дар ақсо нуқоти чаҳон аз он кор мегиранд. Аз ин чост, ки рузноманигорони точик бар хилофи чунин мавридхое, ки барои кумак ба ниҳодҳои ғарбй ва кишварҳои ба истилоҳ ҳомии ҳуқуқи башар мурочиъат мекрданд, ин бор чунин коре накарданд, балкй дар муқобили вазорати мухобирот даст ба тазоҳурот заданд.
Дар як чамъбандии куллй метавон ба ин натича расид, ки Иттиҳодияи Аврупо то замоне, ки бархурди дугона ба масъалахо дорад, дар пешбурди сиёсатҳои худ дар Осиёи Марказй муваффақ нахоҳад шуд, зеро чудо аз аҳдофи пасипардагии кишварҳои ин Иттиҳодия, демократияи мавриди назари онҳо барои чомеаи мусалмони Осиёи Марказй қобили қабул нест.Тачриба нишон додааст, ки таҳмили демократия ва ё тазриқи он дар чомеаҳои мусалмон чуз нокомй ҳосиле барои тавсаъаталабони ғарбй надоштааст.Аммо воқеият он аст, ки дар марҳалаи кунунй ҳокимони худкомаи Осиёи Марказй бо истифода аз кумакҳои молй ва низомии қудратҳои ғарбй ва шарқй давлатҳои худро ба мардум таҳмил намуда, ҳукмравойи мекунанд.Идомаи ин сиёсатҳо суқути ин давлатҳои худкомаро, ки аз пуштибонии мардум бебаҳраанд, ба ҳамроҳ хоҳад дошт ва ба хуручи бегонагон аз минтқа мунчар хоҳад шуд. Афзоиши фишори давлат ба расонаҳои мустақил дар Точикистон, ҳокй аз шаклгирии як чараёни поксозии идеулужик дар ин кишвар мебошад.

Сафари раиси чумҳури Точикистон ба Кобул

Раиси чумҳури Точикистон дар садри як ҳайати олирутбаи давлатй ба Афғонистон сафар ва бо мақомоти аршади ин кишвар дидору гуфтугуҳо анчом дод.Ҳарчанд дафтари раёсати чумҳури Точикистон боздиди Эмомалй Раҳмон аз Кобулро як сафари расмй эълом кард, аммо ин сафар ғайримунтазира ва бидуни иттилоъои қаблй сурат гирифт.Хамроҳхон Зарифй, вазири умури хорича, Шералй Гул, вазири энержй ва саноеъ, Олим Бобоев, вазири ҳамлу нақл аз чумлаи ҳамроҳони раиси чумҳури Точикистон дар ин сафар буданд.
Дар поёни дидори мақомоти ду тараф, панч санади ҳамкорй дар бахшҳои мухталиф ба имзо расид.Ҳамчунин раисони чумҳури ду кишвар ёддошти ҳусни тафоҳум ба имзо расонданд.Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон дар конфронси матбуотии муштарак бо ҳамтои афғони худ бо ишора ба захоири фаровони гидруэнергетикй дар кишвараш, ҳамкориҳои ду кишвар дар бахши энержиро дорои аҳамият тавсиф ва таъкид кард, боясти роҳкорҳои муносиб барои тавсаъаи беш аз пеши ҳамкориҳо дар ин бахш пеш гирифта шавад.Раҳмон афзуд, сохти хатҳои интиқоли барқ аз Точикистон ба Афғонистон ва Покистон ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки кишварҳои минтақа бо неруи барқи арзон таъмин шаванд ва ҳамгаройи дар минтақа бештар амалй шавад.Раиси чумҳури Точикистон ҳамкориҳои амниятии ду кишвари дустро дар шароити кунунии минтақа ва чаҳон пураҳамият арзёбй кард ва гуфт: «Мо ҳамкории наздик ва доимии сохторҳои амниятй, марзй ва низомии ду кишварро амри зарурй медонем.Тақвияти марзи муштараки мо ба тули тақрибан 1400 километр ба унвони марзи дустиву ҳамкорй, барои амният ва суботи ҳам кишвари шумо ва ҳам кишвари мо аҳамияти ҳаётй дорад…Амният ва суботи шумову мо мафҳуми тавъам аст ва чудонашаванда.»
Имзои санадҳои чадид миёни Кобул ва Душанбе баёнгар аз азми чидди сарон ва масъулони ду кишвар чиҳати тавсаъа ва таъмиқи ҳамкориҳо мебошад, аммо ин амр ниёзманди суботу амнияти пойдор дар Афғонистон ва масъулиятшиносии мақомоти ҳарду кишвар мебошад. Равобити Точикистон ва Афғонистон ба унвони ду ҳамсоя реша дар аъмоқи таърих дорад, аммо дар марзбандиҳои чадид ин ду кишвар дар поёни қарни 20 ва ба дунболи касби истиқлоли Точикистон аз Шуравии собиқ, равобити худро бар асоси муқаррароти чадид ба роҳ монданд. Дар соли 2001 ва дар пайи суқути давлати толибон дар Кобул равобити ду кишвари ҳамзабон вориди марҳалаи чадиде шуд ва дар ҳамин сол Точикистон сафорати худро дар Кобул ифтитоҳ кард.Аз ин ба баъд ҳамкориҳои Душанбе — Кобул бо касби чанбаҳои густурдатаре, бахшҳои мухталиф, аз чумла, тичорат, сармоягузорй, кишоварзй, ҳамлу нақл, омузиш, фарҳанг ва … фаро гирифт.Бо ин ҳол ба ду далели аслй: адами амният дар Афғонистон ва заъфи иқтисоди Точикистон — ин ҳамкориҳо ҳеч вақт дар ҳадди интизорот ва тавақуъоти мардумони ду кишвар набудааст.Аммо сарфи назар аз ин Точикистон, ки дорои муштаракоти фаровоне бо Афғонистон аст, дар бозгашти суботу оромиш ба ин кишвар аз ҳеч талоше дареғ накардааст. Ба навбати худ Кобул дар замони чанги таҳмилии шаҳрвандй дар Точикистон (солҳои 1992-1997), зимни пазиройи аз даҳҳо ҳазор паноҳандаи точик, тамоми тавони худро ба кор гирифт, то тарафҳои рақиби точикро ба якдигар оштй диҳад ва сулҳро ба сарзамини Точикистон бозгардонад. Аввалин тавофуқи давлат ва мухолифони точик дар Хустдеҳи Афғонистон дар соли 1996, аз чумлаи маворидест, ки масъулони афғон дар ростои поён додан ба даргириҳо дар Точикистон, анчом доданд. Дар замони ишғоли Афғонистон тавассути низомиёни кишварҳои ғарбй ба баҳонаи мубориза ба терроризми байналмилалй, Точикистон дар ҳадди тавони худ дар чиҳати таваққуфи низоъҳо дар хоки Афғонистон ва фароҳам намудани заминаи хуручи неруҳои бегона аз ин кишвар, иқдомҳо анчом додааст.
Бо ин ҳол сафари Эмомалй Раҳмон ба Афғонистон баъди панч соли сафари қаблии вай анчом шудааст, аммо тайи ин муддат Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон ва дигар мақомоти аршади давлати Кобул борҳо ба Душанбе сафар кардаанд.Мақомоти радаҳои мухталифи точик низ диду боздидҳое аз Афғонистон доштанд, ки тайи онҳо санадҳои зиёде дар чиҳати тавсаъаи ҳамкориҳо миёни ду кишвар ба имзо расидааст.Ҳарчанд имзои санадҳо дар бахшҳои иқтисодй аслитарин дастовардҳои сафари раиси чумҳури Точикистон ба Кобул маҳсуб мешавад, аммо замони анчоми ин сафар, ки бо вуқуъи нооромиҳо дар шарқи Точикистон ва овозаҳо дар мавриди убури чангчуёни ифротй аз хоки Афғонистон ба қаламрави Точикистон ҳамзамон будааст, тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки нигарониҳои амниятй муҳаррики сафари Раҳмон ба Кобул будаанд. Қарори маълум дар даргириҳои ахири неруҳои низомии Точикистон бо афроди мусаллаҳ дар дарраи Рашт, даҳҳо нафар аз низомиёни омузишдидаи артиш кушта ва ду болгарди низомй мунҳадим шуд. Ин шикаст барои низомиёни артиши Точикистон ғайриқобили пешбинй буд.Албатта рузҳои ахир иттилооте дар бораи кушта шудани теъдоди зиёде аз афроди мусаллаҳ дар дарраи Рашт ва бозгашти суботу амният ба ин минтақа мунташир шуд, бо ин вучуд давлати Душанбе аз он бим дорад, ки убури чангчуён аз Афғонистон боиси тақвияти чабҳаи ниманизомиёне гардад, ки дар манотиқи душворгузари дараи Рашт паноҳ бурдаанд.Аз ин ру руи ин масъала бо тарафи афғони тавофуқ шуд, ки дар ҳифозат аз марзҳои муштарак бештар ҳамкорй намоянд. Барқарории суботу амният дар Афғонистон ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки ҳамкориҳо миёни се кишвари форсизабон дар ҳамаи заминаҳо густариш ёфта, дасти бегонагон аз дахолат дар умури давлатҳои минтақа кутоҳ гардад.Дар ҳамин росто таъкиди Теҳрон бар хуручи низомиёни фароминтақайи аз хоки Афғонистон ва вогузории тамоми умур ба афғонҳо бештар аҳамият пайдо кардааст.Сафари раиси чумҳури Точикистон низ талоше дар ҳамин чиҳат аст, то аз ин тариқ ва бо кумаку пуштибониҳои Чумҳурии Исломии Эрон битавонад аз бунбасти нақлиётй, ки Узбакистон барояш эчод кардааст, раҳойи ёбад.

Каримов ва Медведев дар Ашкобод

Рузҳои 18-20 октябр Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон дуввумин сафари худ тайи даҳ моҳи ахир ба Туркманистонро анчом дод.Ин сафар бо таваччуҳ ба вижагиҳои хоси худ, дар меҳвари матолиби хабарй ва таҳлилии расонаҳои минтақа ва хорич аз он қарор дошт.Нахустин вижагии ин сафар он буд, ки чанд руз қабл аз сафари Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия ба Ашқобод, сурат гирифт. Ва аз ин чо маълум буд, ки масоили энержй дар маркази баррасиҳои Каримов ва Бердимуҳаммадов қарор дошт.

Ҳарчанд содироти гози Туркманистон ба хорич аз минтақа, барои фаъолиятҳои бахши энержии Узбакистон аз аҳамияте хосе бархурдор аст, дар ин миён масъалаи ҳамсонсозии мавзеъхои ду кишвар дар масъалаи баҳрабардорй аз манобеи обии минтақа, дар шароити кунунй барои Тошканд дорои аҳамиятй роҳбурдй маҳсуб мешавад. Зеро Узбакистон қасд дорад чабҳаи кишварҳои поёноби Осиёи Марказиро(Узбакистон, Қазоқистон ва Туркманистон) дар муқобили кишварҳои болооб(Қирғизистон ва Точикистон), бо истифода аз пуштибониҳои Маскав, тақвият кунад. Дар ин масъала агарчй Ашқобод ва Остона мавзеъхои чандон сахтгиронае дар қиболи барномаҳои гидроэнергетикии Кирғизистон ва Точикистон надоранд, аммо Тошканд ва шахси Ислом Каримов бо бузургнамойии ин мавзуъ дар пайи он аст, ки аз ҳар фурсате барои маҳкум кардани тарҳҳои сохтани неругоҳҳо дар Кирғизистон ва Точикистон, истифода кунад.Аммо масъалае, ки Тошкандро нигарон кардааст, рақобати вай бо Маскав дар заминаи содироти гази Туркманистон мебошад.Узбакистон шарики Туркманистон дар тарҳи хати лулаи гози Туркманистон-Узбакистон-Казоқистон-Чин, ки моҳи декабри соли 2009 мавриди баҳрабардорй қарор гирифт, мебошад.Русия талош дорад замонати кумаки Туркманистон барои таъмини гази мавриди ниёзи хати лулаи «Чануб»-ро касб кунад.Дар ин росто дар ҳоле ки Русия қасд дорад зимни афзоиши ҳачми хариди гази Туркманистон, қимати ин газро то ҳадди мумкин арзон кунад, Узбакистон бо наздикшавии дубора бо Туркманистон, бар он шудааст, ки дар мавриди қимати гази содиротй ба Русия, ҳамоҳнагиҳои лозимро бо Ашқобод анчом диҳад. Ба баёни дигар Узбакистон дар ҳоле ба пуштибониҳои Маскав аз мавзеъхои кишварҳои поёноби рудхонаҳои Осиёи Марказй умед бастааст, ки дар масъалаи содироти гази Туркманистон, рақиби Маскав маҳсуб мешавад. Аз суе Тошканд бо сиёсатҳои дугонаи худ дар бисёре аз масоили минтақаи стротегии Осиёи Марказй, аз муддатҳо қабл эътимоди бозигарони ин минтақаро аз даст додааст.Аммо қудратҳои шарқу ғарб бо огоҳии комил аз бозиҳои сиёсии Узбакистон, ба вижа раиси чумҳури ин кишвар, талош доранд аз давлати Тошканд ба унвони аҳрам дар рохи расидан ба аҳдофи хеш, кор гиранд.
Ва аммо пушиши хабарии сафари ахири Ислом Каримов ба Туркманистон, ки тибқи маъмул дар расонаҳои расмии ду кишвар ҳамроҳ бо чумлабозиҳо ва умумигуйиҳо буд, баёнгар аз он аст, ки ду раиси чумҳур ба ҳам дуст шуданд.Ин руйдод аз он чҳат дорои аҳамият аст, ки дар пайи суиқасди нофарчом ба чони Сафармурод Ниёзов, раиси чумҳури фақиди Туркманистон дар моҳи ноябри соли 2002, ангушти иттиҳомот аз чумла ба суи Тошканд низ равона рафта буд.Аммо имруз ниёзи Тошканд ба ҳимоятҳои Ашқобод аз мавзеъхоии давлати Узбакистон дар қиболи бисёре аз масоили Осиёи Марказй, Ислом Каримовро водор кардааст, ки дар даҳ моҳи ахир барои дуввумин бор ба Туркманистон сафар кунад. Дар ҳамин ҳол, сафари раиси чумҳури Русия ба Туркманистон бо фосилаи чанд руз баъд аз сафари раиси чумҳури Узбакистон ба ин кишвар, тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки дар мархалаи кунунй мавозеъ ва чойгоҳи Ишқобод дар муодилоти Осиёи Марказй аҳамияти бештаре касб кардааст.Дар соли 2009, баъд аз он ки хати лулаи интиқоли гази Туркманистон ба Русия дучори осебдидагй шуд ва ширкати «Газпром» хариди гази Туркманистонро қатъ кард, нуфузи Русия дар Туркманистон ба шиддат коҳиш ёфт.Дар канори ин, буҳрони иқтисодй мучиб шуд, ки гази туркман ба рақиби гази русй дар чиҳати вуруд ба бозорҳои Аврупо табдил шавад.Хамзамон бо ин, баъд аз он ки «Газпром» хариди гази туркманро аз 50 миллиард метри мукаъаб ба 12 миллиард метри мукааб коҳиш дод,Пекин вориди амал шуд ва бо ифтитоҳи хати лула, барои аввалин бор гази Туркманистонро вориди бозори Чин кард. Русия дар робита ба ин масъала вокунише нишон надод, зеро мутолиботи бозори Чин ба газро бештар аз инҳо арзёбй мекунад.
Аммо масъалае, ки мучиботи нигаронии Маскавро фароҳам кардааст, мушорикати Ашқобод дар тарҳи Набуко мебошад, тарҳе ки бар асоси он гази Осиёи Марказй бо давр задани қаламрави Русия, ба Аврупо интиқол дода хоҳад шуд.Ин тарҳ бе мушорикати тарафи туркман, муваффақияте ба ҳамроҳ хахоҳад дошт.Албатта ҳануз Ашқобод ба таври расмй ба ин тарҳ ҳамроҳ нашудааст, аммо музокирот ва ройзаниҳо чараён доранд.
Дар дидори ҳайатҳои русй ва туркман ҳамчунин масъалаи мушорикати Русия дар тарҳи ТАPI — сохти хати лулаи гози Туркманистон-Афғонистон-Покистон-Ҳинд, баррасй шуд. Ҳамзамон бо ин тарафи русй иттилоъ дод ки ширкати барқи Русия дар назар дорад хати интиқоли неруи барқ тавассути қаламрави Туркманистон ба Ирон, Афғонистон ва Покистон эҳдос намояд ва ҳозир аст Ашқободро дар ин тарҳ мушорикат диҳад. Бо нигоҳе ба натоичи сафари раисони чумҳури ду кишвари Узбакистон ва Русия ба Ашқобод, метавон ба ин натича расид, ки рақобати кишварҳои минтақа ва қудратҳои фароминтақайи барои нуфуз бар манобеи энержии Осиёи Марказй вориди марҳалаи чадиде шудааст.Дар чорчуби ин рақобат Қирғизистон ва Точикистон дар як чабҳаи муштарак дар муқобили Туркманистон, Узбакистон ва Қазоқистон қарор гирифтаанд.Чунин вазъе боис шудааст то қудратҳои фароминтақаи барои истифодаи абзорй аз давлатҳои ин минтақаи стротегй барои дастёбй ба аҳдофи хеш, бар таҳаррукоти дипломатй биафзоянд.

Мизони эътимоди Русия ба кишварҳои Осиёи Марказй

Рафту омадҳои беш аз маъмули мақомоти кишварҳои ғарбй ба Осиёи Марказй ва Чанубй аз як су ва баргузории нишастҳои мухталифи ниҳодҳои таҳти нуфузи Русияи фаъол дар қаламрави Шуравии собиқ аз суи дигар, баёнгар аз ин воқеъият аст, ки ин минтақа дар чанбаъҳои густурдае ба майдони рақобати қудратҳои Шарқу Ғарб табдил шудааст.Фуру рафтани Ғарб дар ботлоқи Афғонистон, ки дар бархе ҳолатҳо ёдовари сарнавишти Шуравии собиқ аст, авзои минтақаро ба гунае печида намудааст, ки ҳар иқдоме тавассути бозигарони саҳна метавонад сарнавиштсоз воқеъ шавад.Бо таваччуҳ ба ин, ҳарчанд эълом нашудааст, аммо Ғарб ба фикри он чи ки «хуручи шарофатмандона аз минтақа» унвон мекунад, афтодааст.

Дар ин росто кишварҳои ғарбй тамоми талоши худро ба кор гирифтаанд, то ақибнишиниашон аз Афғонистон на шикаст, балки вогузории идораи корҳо ба масъулон ва мардуми Афғонистон тавсиф шавад.
Дар ин миён Русия, ки аз шикасти Ғарб дар Афғонистон бим дорад, зеро ҳама буҳронҳои мавчуд дар Афғонистон ба марзҳои чанубии ин кишвар нуфуз хоҳанд кард, барномаеро руи даст гирифтааст, ки аз фурсати кунунй амалй кардани ҳадафҳои худ дар минтақа, кор гирад.
Таҳаррукоти Маскав дар баргузории нишастҳои чорчониба бо Афғонистон, Покистон ва Точикистон баёнгар аз он аст, ки Русия дар пайи тадвини системи чадиди равобит дар минтақа бар омадааст.Баргузории нишастҳои чорчонибаи сарони Русия, Покистон, Точикистон ва Афғонистон моҳи июли соли 2009 дар Душанбе ва августи соли 2010 дар Сочй, ки бо ибтикори Маскав сурат гирифт, собит намуд, кохи Кремл дар идомаи сиёсатҳои роҳбурдии худ, ки иваз кардани шарикон дар марҳалаҳои ҳассос аз чумлаи шигардҳои он аст, бар он шудааст муносиботи худ бо ҳар як аз ин кишварҳоро бар асоси иақозои манофеи худ шакл диҳад. Нуктаи чолиби таваччуҳ дар ин фароянд, руйкарди чадиди Маскав ба Исломобод аст.Тайи болиғ бар ним қарни гузашта, Ҳиндустон аслитарин шарик ва муттаҳиди Маскав дар муодилоти минтақа буд ва Кремл дар сиёсатҳои худ ҳамеша манфиатҳои Деҳлии навро дар назар мегирифт. Ба иборате, равобити Русия ва Покистон аз зовияи манофеи Ҳиндустон тарроҳй ва ичро мешуд. Аммо ҳамакнун дар пайи вориди чархаи сиёсатҳои Амрико шудани Ҳиндустон, ки дар замони Чорч Буш оғоз шуд, миёни Маскав ва Деҳлии нав фосила эчод шуд ва дар ҳолатҳое манофеи ду кишвар дар муқобили ҳам қарор гирифт.Аз ин ру Русия Покистонро ба худ чалб кард, то нақши фаъолтаре дар муодилоти минтақа дошта бошад.Вуқуъи сел дар Покистон ва ниёзи ин кишвар ба кумакҳои башардустона, беҳтарин шароит барои чомаи амал пушидани ҳадафҳои Русия буд ва Маскав ин фурсатро аз даст надод.Дар нишасти чаҳорчонибаи Сочй (августи 2010)ироаи кумакҳои фаврй ба селзадагони Покистон, дар меҳвари гуфтугуҳо қарор дошт.Аз суи дигар, ба бунбаст расидани барномаҳои Ғарб дар Афғонистон ва афзоиши ҳисси амрикоситезй дар миёни мардуми ин кишвар, фурсатеро эчод кард, ки Русия битавонад ба нақшофаринй дар раванди таҳаввулоти Афғонистон бипардозад. Ҳамин мавзуъ мақомоти точикро, ки ҳамвора мавзеи худро дар қиболи Русия ва Ғарб тағйир медиҳанд, то ҳадде мутақоид кард, ки ҳамчунон бозигари аслй дар минтақа Маскав аст.
Бо ин ҳол наметавон гуфт, ки Русия ин бор шарикони худро барои як муддати тулонитаре интихоб кардааст, зеро иқдоми Маскав дар таъсиси фармондеҳии фаврй — стротегй таҳти унвони «Марказ» дар Екатеринбург (чануб шарқи Русия)баёнгар аз он аст, ки Русия ҳамчунон аз марзҳои чанубии худ эҳсоси хатар мекунад.Фармондеҳии «Марказ», ки аз тобистони имсол ба таври расмй оғоз ба кор кард, аз чумла иборат аз 6 пойгоҳи ҳавойи, 6 гурдони мушакй мебошад, ки беш аз 160 ҳавопаймо, чет ва чархбол доранд.Тачҳизоти мутаалиқ ба фармондеҳии мазкур дар навъи худ охирин дастовардҳои фании муҳандисони низомии рус мебошанд.Ба эътиқоди низомиёни Русия фармондеҳии фаврй — стротегии «Марказ», кумак-захираи Паймони амнияти чамъй мебошад.Зеро дар Маскав бар ин боваранд, ки авзоъ дар Осиёи Марказй наметавонанд мавриди эътимод бошад ва суботу оромиши ин минтақа ҳамчунон шикананда боқй мондааст. Маҳофили низомии русй ба давлатҳои Бишкек ва Душанбе чандон эътимоде надоранд ва бар ин боваранд, ки Қирғизистон ва Точикистон давлатҳое мебошанд, ки ҳануз комил нашудаанд ва дар сиёсатҳои низомии Русия чойгоҳи ончунонй надоранд ва танҳо арзиши ин ду кишвар дар он аст, ки лашкари 201 дар Точикистон ва пойгоҳи ҳавойи дар «Кант» (Қирғизистон), ки низ мутаалиқ ба фармондеҳии фаврй — стротегиии «Марказ» мебошанд, мустақар аст.Дар ин росто Туркманистон низ хорич аз муҳосиботи Русия аст ва сиёсати бетарафии ин кишвар ҳаргиз дар чорчуби манофеи Маскав набудааст.
Қазоқистон ягона кишваре дар минтақа мебошад, ки бо Русия марзи муштарак дорад ва Маскав барои равобит бо ин кишвар аҳамияти вижае қоил аст.Аз нигоҳи низомй неруҳои низомии Қазоқистон пурзуртар аз неруҳои фармондеҳии фаврй — истротежики «Марказ» мебошанд ва аз омодагии волои низомй бархурдоранд. Дар Осиёи Марказй Қазоқистон танҳо кишвари мавриди эътимоди Маскав дар масоили сиёсй ва низомй мебошад. Аммо Узбакистон дар муодилоти сиёсй — низомии Русия тақрибан чойгоҳе надорад, зеро ҳозир нест дар тарҳҳои низомии Маскав дар минтақа мушорикат кунад. Аз суи дигар Тошканд ба масъалаи истиқрори теъдоди маҳдуди низомиёни русй дар чануби Қирғизистон, бархурди душманона дорад. Ва аммо аз нигоҳи низомиёни Русия он чй ба равобити байниҳамдигарии кишварҳои Осиёи Марказй бармегардад, он аст, ки равобит миёни Қазоқистон ва Узбакистон сард аст. Қирғизистон ва Точикистон аз ҳамсояи ғарбии худ (Узбакистон) ба таври чиддй дар ҳаросанд.Узбакистон бо Туркманистон низ ихтилофҳое дорад. Дар як чамъбандии гузаро метавон гуфт, ки фармондеҳии фаврй — стротегии «Марказ» амре бархоста аз нигарониҳои Русия аз ниҳияи суботу амният дар Осиёи Марказй мебошад.Бар асоси баровардҳои коршиносони низомии Русия, адами муваффақияти Ғарб дар Афғонистон мучиб хоҳад шуд, ки ифротгароён ба Осиёи Марказй нуфуз хоҳанд кард.Ба бовари коршиносони низомии рус дар чунин ҳолат водии Фарғона бештар аз дигар манотиқ осебпазир аст ва сар задани кучактарин низои қавмй дар ин чо, Осиёи Марказиро ба чаҳаннам табдил хоҳад дод, ки нахустин пайомади он суқути давлатҳои Тошканд, Душнабе ва Бишкек хоҳад буд.
Бо чунин андешаҳое фармондеҳии «Марказ» таъсис шудааст, то дар мавриди зарурй битавонад аз марзҳои чанубии Русия дифоъ кунад.Таъсиси ин фармондеҳй ба он маъно аст ки аз ин ба баъд Русия дар равобит бо давлатҳои Осиёи Марказй иқдомҳои чиддитаре ичро хоҳад кард. Аммо набояд нодида гирифт, ки амалкарди дигар бозигарони минтақа метавонад дар сиёсатҳои осиёимарказии Кремл таъсиргузор бошад.