Конфронси баррасии дурнамои амният дар Афғонистон

Ахиран дар шаҳри Душанбе конфронси байналмилалй бо ширкати коршиносон аз Қазоқистон, Қирғизистон, Точикистон, кишварҳои узви Иттиҳодияи Аврупо, Амрико, Русия, Афғонистон ва Покистон баргузор гардид, ки дар он дурнамои амният дар Осиёи Марказй баъд аз хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт.Дар шароите ки замони хуручи неруҳои низомии ғарбй аз Афғонистон наздиктар мешавад, баҳсҳо дар мавриди дурнамои амният дар минтақа дар маҳофили мухталиф доғтар шудааст.

Дар ин миён нуктаи чолиб он аст, ки бозигарони саҳнаи сиёсй ҳар як талош доранд аз ин авзоъ дар чорчуби аҳдофи геостротегй ва геополитикии худ, баҳрабардорй кунанд.Ҳарчанд гуфта мешавад хуручи низомиёни кишварҳои ғарбй то соли 2014 идома хоҳад дошт, аммо бо таваччуҳ ба вижагии ин фароянд дар кишваре назири Афғонистон, ба эҳтимоли қавй то поёни соли 2012 бахши аъзами ин неруҳои хоки Афғонистонро тарк хоҳанд кард. Зеро раванди кунд мучиби афзоиши талафоти бештари ин низомиён ва харочоти бештар хоҳад шуд.Ин хуручи низомиёни бегона аз Афғонистон тайи наздик ба сад соли ахир, барои панчумин бор иттифоқ меафтад. Ҳар бор мутачовизин ба марзу буми Афғонистон бо шикасти мазбуҳона ин кишварро тарк кардаанд, ки шикасти ду императории инглис дар ибтидои қарни 20 ва Шуравй дар даҳҳаҳои поёнии қарни 20 бештар сарнавиштсоз будааст. Шикасти инглисҳо тавассути озодихоҳони афғон, мучиби ташдиди наҳзатҳои озодихоҳй дар мустамликаҳои императории Бритониёи Кабир шуд, ки ин фароянд фурупошии ин императориро сурът бахшид.Шикасти Шуравй дар Афғонистон низ урдугоҳи сусиолистиро аз дохил мунфачир намуд ва абарқудрате бо номи Иттиҳоди Шуравй аз нақшаи чаҳон бардошта шуд. Дар нишасти Душанбе дидгоҳҳо дар мавриди дурнамои амният дар минтақа ва хуручи низомиёни ғарбй, ба вижа амрикойи мутафовут буданд.Гуруҳе аз таҳлилгарон бар ин боваранд, ки Амрико ҳаргиз аз минтақаи истротежики Осиёи Марказй хорич нахоҳад шуд ва хуруч аз Афғонистон дар асл чойивазкунии низомиёни ин кишвар аз Афғонистон ба Осиёи Марказй хоҳад буд.Аз чумла «Виктор Дубовитский», коршиноси рус мегуяд, «бовар надорам, ки неруҳо Афғонистонро тарк кунанд.Шояд теъдоди ин неруҳо коҳиш ёбад ва фақат шарикони аврупойии Амрико неруҳои худро аз Афғонистон хорич кунанд.Амрико дар ин кишвар боқй хоҳад монд.Берузи Абдулванд, устоди донишгоҳи озоди Берлин ва ҳамоҳангсози маркази таҳқиқоти минтақаи Хазар мегуяд ҳануз аҳдофи аслии Амрико ва НАТО дар Афғонистон ичро нашудааст ва хуруче сурат нахоҳад гирифт. Вай мегуяд:»барномаи бузурги «ҳамкорй ба хотири сулҳ», ки дар соли 1994 НАТО бо кишварҳои Аврупои шарқй ва Шуравии собиқ руи даст гирифт, натавонист манофеъи баландмуддати Амрикоро таъмин кунад.Аз ин ру Амрико мачбур шуд, ки бо чанги алайҳи терор дар Афғонистон ҳузури низомй пайдо кунад».Воқеъият он аст ки имруз воқеъияти тамомии тарҳҳои Амрико дар мавриди мубориза бо терроизм, кумак ба барқарории демокротй ва таъмини озодиҳои шаҳрвандй дар кишварҳо, ифшо шудаанд ва акнун кам касоне ба иддаъоҳои Амрико бовар мекунанд.Бо ин вучуд Амрико аз тарҳҳои мухталиф, назири руи кор овардани давлатҳои дастнишонда, харидани афроди калидй дар дохили давлатҳо, таҳдидҳои низомй ва амсоли ин кор мегирад, то манофеъи худ дар ақсо нуқоти чаҳонро дунбол кунад. Бо гузашти 10 сол аз ҳамлаи низомй ба Афғонистон, Амрико ҳамчунон бо ҳамон мушкилоти ноамнй, беэътимодии мардум ба ваъдаҳояш, кушта шудани низомиён ва ғайра дасту панча нарм мекунад.Ҳарчанд Бин Лодан кушта шуд, Ал-қоида натавонист амалиёте дар қаламрави Амрико анчом диҳад, аммо толибон аз байн нарафтааст ва ба илова гуруҳе мавсум «шабакаи Ҳаққонй» вориди саҳнаҳои чанг шуда, ки низ бар мушкилоти Амрико афзудааст.Ало рағми ин ҳама Амрико дар ростои ҳифзи чойгоҳи худ ба унвони қудрати чаҳонй ногузир ба идомаи ҳузур дар Осиёи Марказй аст.Бархе аз коршиносони ҳозир дар ҳамоиши байналмилалии Душанбе, аз чумла Дитрих Накмайр, коршиноси олмонй дар ин робита гуфт, дар шароти кунунй чунончй Амрико ба таври комил аз минтақа хорич шавад, ба раванди нобудии худ оғоз хоҳад бахшид.Дар ҳамин иртибот Маркази амнияти чадиди Амрико моҳи июни соли чорй таҳлилеро мунташир кард, ки бар асоси он Амрико бояд аз манофеъи ҳаётии худ дар Осиёи Чанубй ва Марказй қотеъона дифоъ кунад.Таҳлилгарони ин марказ таъкид мекунанд, ки ҳукумат бар Осиёи Марказй ба маънии ҳукумат бар тамомии қораи Осиё аст. Таҳлилгарони ин марказ таъкид мекунанд, ки дар марҳалаи кунунй Амрико бояд стротегияи чадидеро бо таваччуҳ ба авзоъи чорй руйи даст гирад, то битавонад аз вокуниш ба буҳронҳо, ба амал дар ростои дифоъ аз манофеъи худ иқдом кунад.Ҳамин таҳлилгарон мегуянд ин мавзуъ аз он чиҳат муҳим аст, ки Амрико дар вазъи афсурдагй ба сар мебарад, аммо Чин ҳузури худ дар муъодилоти геополитикиро тавсаъа мебахшад. Дар ҳамоиши Душанбе таъкид шуд, ки бо хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон, дар ин кишвар чанги шаҳрвандй ва низоъҳои байниқавмй ба таври камсобиқае густариш хоҳанд ёфт, зеро имруз заминаи чунин таҳаввуле фароҳам шудааст.Амрико дар муомила бо толибон ва фармондеҳони маҳаллй манотиқи нуфузро ба гунае тақсим кардааст, ки бо кучактарин баҳона даргириҳо шуруъ хоҳанд шуд.Ин даргириҳо бе мушорикати низомиёни ғарбй ва миёни ақаллиятҳои маҳаллй сурат хоҳанд гирифт, ки дар ҳолатҳое низомиёни ғарбй(амрикойи) дар чорчуби манофеъи худ аз тарафҳои мавриди назарашон ҳимоятҳои лучистикй — иттилоъотй хоҳанд кард.Дар чунин вазъияте кишварҳои ҳамсояи Афғонистон бо мушкилоти чадиди амниятй мувочеҳ хоҳанд шуд ва ҳамзамон бо ин даҳҳо ҳазор паноҳанда ба ин кишварҳо сарозер мешаванд, ки расидагй ба мушкилоти онон бе дахолати ниҳодҳои минтақайи ва байналмилалй имконнопазир хоҳад буд.Бархе таҳлилгарон дар суханрониҳои худ, чунин сенориюро ба нафъи Амрико арзёбй карданд, ки ҳузури худ дар минтақаро собит хоҳад кард. Бар асоси баровардҳои коршиносон Амрико тайи даҳ соли ҳузур дар Афғонистон ҳар моҳ ба ҳисоби миёна 20 миллиард доллар харч карда, давлатеро руйи кор овардааст, ки то ҳадди зиёде дар ростои манофеи Вашингтон амал кардааст.Акнун дар ростои ҳимоят аз ин давлат ва таъмини бақои он ба назар мерасад дар се минтақаи стротегй ва хорич аз контроли толибон — Багром, Мазори шариф ва Шинданд пойгоҳҳо эчод хоҳад кард.Албатта масъалаи хуручи Амрико аз Афғонистон ба натичаҳои интихоботи раёсати чумҳурии соли ояндаи ин кишвар низ бастагй дорад.Ин эҳтимол чой дорад, ки чумҳурихоҳон руйи кор оянд ва бо бознигарй дар сиёсатҳои хоричии Амрико, дастури хуруч аз Афғонистонро лағв кунанд.Дар чунин шароите аслитарин масъалае ки фикри давалтҳои минтақаро ба худ машғул доштааст, чигунагии ҳифзи суботу амният дар кишварҳояшон аст. Ҳамин нигаронй сабаб шудааст, ки бархе аз ин давлатҳо аз ҳоло бо қарор гирифтан таҳти таъсири таблиғоти ғарб, дар садади паноҳ бурдан ба зери чатри амниятии бархе қудратҳо, аз чумла Амрико бар омадаанд.Тачрибае ки гузаштаи он сарнавишти талхеро барои давлатҳо ва миллатҳо рақам задааст.

Афгонистон ва талоши Аврупо барои хуруч аз ин кишвар

Давлати Барак Обама дар ҳоле тасмим ба афзоиши теъдоди неруҳои низомии худ дар Афғонистон гирифт, ки муттаҳидони аврупойии Кохи сафед дар пайи фишорҳои афкори умумй, бар он шудаанд, ки низомиёни худро аз ин кишвари чангзада ихроч кунанд.Дар ин маврид ахиран давлати Голландия эълом кард, ки то поёни соли 2010 низомиёни мустақар дар Афғонистонро ба ватан боз хоҳад гардонд.Албатта ин тасмими нахуствазири Голландия вокунишҳои шадидеро дар дохили ҳукумати ин кишвар ба ҳамроҳ дошт, бо ин ҳол хуручи низомиёни ҳоландй аз Афғонистон амре ичтинобнопазир аст.Гуфтанй аст аз ибтидои соли 2006 то поёни соли 2009 21 сарбози ҳоландй дар устони Урузгони Афғонистон кушта ва 56 нафари дигар захмй шуданд.Дар соли 2009 теъдоди низомиёни Голландия дар Афғонистон 2 ҳазор нафарро ташкил медод, аммо дар моҳҳои аввали соли 2010 ин теъдод ба 1850 нафар коҳиш ёфт.

Бидуни шак хуручи низомиёни Голландия аз Афғонистон зарбаи сангине ба барноамҳои Амрико ворид хоҳад кард, зеро Голландия аз чумлаи муттаҳидони содиқи Вашингтан маҳсуб мешавад. Ин дар ҳолест, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо бознигарй дар сиёсатҳои осиёимиёнайии худ, ҳачми кумакҳо ба кишварҳои ин минтақаро то ҳадде коҳиш додааст.Аз чумла дар ин маврид гуфта мешавад, ки дар соли ояндаи милодй ҳачми кумакҳо ба Осиёи Марказй тақрибан бидуни тағйир боқй хоҳад монд, аммо Точикистон ва Қирғизистон дар муқоиса ба солҳои қабл кумакҳои камтаре дарёфт хоҳанд намуд.Аз чумла дар соли 2011 Қирғизистон 40,3 миллион доллар кумак дарёфт хоҳад кард, ки ин рақам ҳудуди 6 миллион доллар камтар аз соли қабл аст.Хачми кумакҳо ба Точикистон низ дар соли 2011 аз 42,5 миллион доллар ба 41,5 миллион доллар коҳиш хоҳанд ёфт. Мақомоти амрикойи тайи солҳо ҳузури худ дар Осиёи Марказй ба хубй дарёфтанд, ки давлатҳои тозаистиқлоли ин минтақа дар руёруйи бо бисёре аз чолишҳо, аз чумла ифротгаройи, тероризм, қочоқи маводи мухаддир ва инсон, ҳамчунин фасоди молй ва ришвахорй, аз тавонийиҳои лозим бархурдор нестанд.Аз ин ру Кохи сафед, ки ичрои барнома ва аҳдофи худ дар Афғонистонро дар гарави субот дар Осиёи Марказй ва равобити хуб бо кишварҳои он мебинад, талош кардааст бо ҳар як аз давлатҳои ин минтақаи стротегй равобити хуб ва дустона дошта бошад.Тамоми кумакҳо ва ҳамкориҳои Вошингтон ва давлатҳои Осиёи Марказй дар ҳамин росто сурат гирифтаанд ва хоҳанд гирифт. Бо таваччуҳ ба ин, кумакҳои Амрико ба Точикистон ва Қирғизистон дар бахши мубориза бо қочоқи маводи мухаддир, таҳкими амният, мубориза бо ноамниҳо дар марзҳо ва … истифода хоҳад шуд.Албатта барои пушиши аҳдофи аслии Амрико дар ироаи кумакҳо ба кишварҳои Осиёи Марказй, Кохи сафед таъкид кардааст, ки барои ислоҳи вазъ дар бахшҳои таъмини амнияти ғизои, беҳдошт, омузишу парвариш, истифода аз манобеи об ва домдорй барои Точикистонва Қирғизистон кумакҳоеро дар назар гирифтааст. Дар барномаи кумакҳои Амрико ба кишварҳои Осиёи Марказй, ҳачми ин кумакҳо ба Узбакистон ва Қазоқистон бидуни тағйир боқй мондааст, аммо дар мавриди Туркманистом ҳачми ин кумакҳо аз 12,5 миллиондоллар ба 10 миллион доллар коҳиш ёфтааст. Бар асоси ин барномаи Амрико, ироаи кумакҳо ба кишварҳои Қафқоз низ идома хоҳад ёфт, ба гунае ки ҳачми ин кумакҳо ба Арманистон ва Озарбойчон бетағйир боқй монда, аммо барои Гурчистон( ба иловаи кумакҳои миллиард долларй, ки Вашингтон баъд аз чанги Русия — Гурчистон дар соли 2008 ба Тифлис дар назар гирифт) бо 10 миллион афзоиш, ҳачми кумакҳо дар соли ояндаи мелодй ба 68,7 миллион доллар хоҳад расид. Аз асноди мунташира рочеъ ба ироаи кумакҳои Амрико ба кишварҳои Осиёи Марказй бармеояд, ки дар муқоиса ба давлати Чорч Буш, ки давлатҳои Осиёи Марказиро «давлатҳои дар ҳоли гузар ба демократия» таъбир мекард, давлати Обама ин давлатҳоро «давлатҳои нокоромад» медонад ва дар ироаи кумак ба онҳо вижагиҳоеро мадди назар хоҳад дошт. Муруре ба амалкарди Вашингтон дар қиболи давлатҳои Осиёи Марказй ин ақидаро тақвият мекунад, ки давлати Барак Обама барномаҳои дақиқе дар қиболи ин минтақа надорад ва сиёсатҳояш дар аксари маворид марҳалай будаанд.Тағйири мавозеи Вошингтан дар мавриди пойгоҳҳои низомиаш дар Қирғизистон ва Узбакистон, тасдиқе бар ҳамин гуфтаҳост. Қарори маълум, Кохи сафед ахиран эълом кард, ки дар пайи ифтитоҳи пойгоҳи дуввуми низомй дар Қирғизистон мебошад. Бар асоси гузоришҳои мунташира, қарор аст ин пойгоҳ дар устони Боткан, дар чануби Қирғизистон эчод шавад.Сафорати Амрико дар Бишкек эълом кард ин пружа ба зудй оғоз ба кор хоҳад кард. Ин иқдом баёнгар аз талоши Амрико барои густариши ҳузури низомии худ дар кишварҳои Осиёи Марказй аст, то битавонад фаъолиятҳои амниятиро дар ин минтақаи ҳассос таҳти контрол дошта бошад. Аз суе беэътимодии Амрико ба давлати Узбакистон, Вашингтонро бар он водоштааст, ки аз таъсиси пойгоҳи низомй дар ин кишвар сарфи назар намуда, ин барномаро дар қаламрави Қирғизистон дунбол кунад.Бидуни тардид, ин иқдоми Амрико хилофи майлу иродаи Тошканд аст ва метавонад дар робитаҳои Вашингтон — Тошканд асар гузорад. Вашингтон дар расидан ба аҳдофи худ дар Афғон чандон муваффақ набудааст. Ҳарчанд лашкаркашй ба Афғонистон таҳти шиори мубориза бо терроизм сурат гирифт, аммо бо гузашти наздик ба 10 сол аз замони тачовузи Ғарб ба саркардагии Амрико ба Афғонистон, на Бен Лодан дастгир шуд ва на аз шиддати ҳамалоти Ал-Қоида ва Толибон коста шуд. Тайи ин муддат ҳазорон нафар аз ғайринизомиёни афғон дар пайи ҳамалоти ноҳамоҳанги неруҳои ба истилоҳ посдори сулҳ кушта ва даҳҳо шаҳру русто ба харобазор табдил шуданд.Ба вижа ҳамалоти ҳавойии НАТО қурбониёни зиёде дар миёни ғайринизомиён доштаанд, амре ки эътирозоти мақомот ва мардуми Афғонистонро ба ҳамроҳ доштааст. Аммо ин эътирозот ҳеч гоҳ роҳ ба чое набурдаанд. Аз суе тайи ин муддат, яъне аз соли 2001 то моҳи феврали соли 2010 як ҳазор неруи низомии амрикойи, 264 англисй ва 140 конодойи дар Афғонистон чони худро аз даст додаанд. Мубориза бо қочоқи маводи мухаддир низ муваффақияте ба ҳамроҳ надоштааст. Бар асоси гузоришоти Созмони миллали муттаҳид тайи солҳои ахир тавлиди маводи мухаддир дар Афғонистон ба ин сурат будаст:соли 2001 — 185 тон, соли 2002 — 3400 тон,соли 2003 — 3600 тон, соли 2004 — 4200 тон, соли 2005 — 4100 тон, соли 2007 — 8200 тон ва соли 2008 — 7700 тон.Оморҳо нишон медиҳад, ки баъд аз суқути ҳукумати Толибон дар Афғонистон, тавлиди маводи мухаддир аз 185 тон ба 7700 тон дар замони ишғоли ин кишвар твасути Ғарб, афзоиш ёфт. Дар мачмуъ ояндаи Афғонистон дар ҳолае аз ибҳом қарор гирифтааст ва эъломи Ҳолланд дар мавриди хуручи неруҳояш аз Афғонистон таъйиди ин ақида аст, ки Амрико ва Ғарбро сарнавиште мушобеҳи сарнавишти Иттиҳоди Шуравй дар Афғонистон пеши ру қарор дорад.Кишварҳои аврупойи бо мушорикат дар ишғоли Афғонистон , чойгоҳи худ дар чаҳони исломро аз даст доданд ва акнун дар пайи онанд ки бо фарохонии неруҳои худ аз ин кишвари чангзада, ин вазъро то ҳадди имкон ислоҳ намоянд.

Хамлаи иктисодии Чин ба Осиёи Марказй

Ҳукумати Қазоқистон дар ҳоли баррасии тарҳе мебошад, ки бар асоси он мехоҳад даҳҳо ҳектор заминро ба манзури анчоми фаъолиятҳои кишоварзй ба Чин вогузор кунад.Ин тарҳ пешбинй мекунад, ки кишоварзони чинй дар ин заминҳо зироатҳои лубиёиро ба манзури истеҳсоли руғани растанй парвариш кунанд.Аммо ин иқдоми Остона вокунишҳои шадидеро дар чомеаи ин кишвар доман зад ва мухолифони тарҳи мазкур ибрози нигаронй карданд, ки сарозер шудани шаҳрвандони чинй ба Қазоқистон дар дарозмуддат истиқлолияти ин кишварро таҳти таъсир қарор хоҳад дод.

Воқеият он аст, ки Чин баъд аз фурупошии Шуравй бар асоси як барномаи роҳбурдй ҳамкориҳои худ бо кишварҳои Осиёи Марказиро шакл дод ва тайи 10-15 соли ахир ба таври қобили мулоҳизае арсаро барои рақибони аслии худ дар ин минтақа танг намуд. Дар пайи он чи ки таҳлилгарони ғарбй тачовузи иқтисодии Чин тавсиф мекунанд, чойгоҳи ин кишвар дар ҳаёти иқтисодии чумҳуриҳои Осиёи Марказй ба таври бесобиқае тавсаъа ёфта, бозорҳои ин кишварҳо пур аз маҳсулоти чинй шудааст. Дар моҳи декабри соли 2009, дар пайи ифтитоҳи хати лулаи интиқоли гози Туркманистон — Узбакистон — Қазоқистон — Чин, пирузии Пекин бар рақибонаш дар бозори энержии Осиёи Марказй рақам хурд ва марҳалаи чадиди ҳамкориҳо миёни ин кишвар ва Осиёи Марказй оғоз шуд. Акнун Чин қасд дорад бо сохтани роҳи оҳани Қирғизистон — Узбакистон — Туркманистон — Чин, ки роҳи оҳани Чумҳурии халки Чинро бо роҳҳои релии Эрон ва Туркия пайваст ва вуруди маҳсулоти ин кишвар ба бозорҳои Аврупои ғарбиро осон хоҳад намуд, заминаи сарозер шудани сармояи худ ва маҳсулоти тавлидкунандагони чинй ба минтақаи стротегии Осиёи Марказиро фароҳам намояд. Дар тавчеҳи ин тарҳ ва чалби ҳимояти кишварҳои Осиёи Марказй дар такмили он, вазири роҳи оҳани Чин таъкид кард, ки тарҳи мазкур мучиби рушди иқтисоди кишварҳои Осиёи Марказй шуда, ҳамгарои миёни ин кишварҳоро тақвият ва дастрасии ононро ба кишварҳои аврупойи осон хоҳад кард. Дар ростои такмили ин тарҳ Чин дар пайи он аст, онро дар чорчуби Созмони ҳамкории Шангҳой дунбол кунад.
Дар моҳи январи соли чории мелодй дар пайи сафари як ҳайати аршади Қирғизистон ба Пекин, дар раванди ҳамкориҳо миёни ду кишвари Қирғизистон ва Чин таҳаввули чадиде рух дод ва ду тараф дар мавриди бисёре аз масоил ба тавофуқоти созанда даст ёфтанд.Аз чумла дар чорчуби ин сафар тарҳи пайваст намудани роҳҳои оҳани ду кишвар қатъй шуд. Ҳамчунин дар ҳамин рузҳо буд, ки барои аввалин бор хабари эъломи тамоили Туркия ва Эрон чиҳати пайвастан ба роҳи оҳани чадид мунташир шуд.Мушкили мавчуд дар ин замина ба арзи хати роҳи оҳан дар ин кишварҳо бармегардад.Дар ҳоле ки роҳҳои оҳани Чин, Туркия ва Эрон бар асоси стандартҳои Аврупо 1435 миллиметр арз доранд, ин рақам дар Қирғизистон 1520 милллиметрро ташкил медиҳад.Роҳи оҳани Қирғизистон чун ҳамаи кишварҳои Шуравии собиқ бо ин вижагй аз дигар кишварҳо фарқ мекунад. Албатта ба чуз тарҳи мавриди назари Чин, дар Осиёи Марказй тарҳҳои дигаре низ дар ҳоли пайгирй ҳастанд. Тарҳо бонки осиёии рушд мавсум ба САRЕС, ки тавсаъаи роҳҳои иртиботй бо манотиқи ғарбии Чин, Русия, Узбакистон, Точикистон, Қирғизистон, Озарбойчон, Афғонистон ва Муғулистонро пешбинй мекунад, аз ин чумла мебошад.
Аз суи дигар Иттиҳодияи Аврупо аз соли 1990 дар пайи ичрои тарҳи ТРАСЕКА — коридори Осиёи Марказй ба Аврупо аст ва саъй дорад бо давр задани қаламрави Русия Осиёи Марказиро ба Аврупо васл намояд.Тавофуқнома дар ин замина соли 1998 дар Боку ба имзо расид.Қазоқистон, Қирғизистон, Точикистон, Узбакистон, Туркманистон,Озарбойчон, Арманистон, Гурчистон, Украина, Муғулистон, Молдова, Булғористон, Румонй ва Туркия кишварҳои ҳозир дар ин тарҳ мебошанд, аммо мушкилоти чуғрофиёи ичрои онро дар ҳолае аз ибҳом қарор додааст.Ҳамчунин, Русия ва Чин дар ҳамкорй бо Қазоқистон тарҳи интиқоли коло аз Чин ба Аврупо тавассути қаламрави Русияро дар ҳоли пайгирй мебошанд.Ба илова, тарҳи дигаре бо номи коридори «Шимол — Чануб», ки моҳи сентябри соли 2000 тавассути Русия, Эрон ва Ҳиндустон ба имзо расид ва баъдан Белорус, Қазоқистон, Точикистон, Озарбойчон, Арманистон, Қирғизистон, Украина, Булғористон, Туркия, Уммон ва Сурия ба он пайвастанд, дар ҳоли пайгирй мебошад.Бо ин ҳол Чин қасд дорад ба унвони алтернотиф ва дар ростои эҳёи чодаи Абрешим тарҳҳои мавриди назари худ дар Осиёи Марказиро амалй намояд.
Имруз Чин беш аз ҳар кишвари дигаре дар Осиёи Марказй дар Точикистон фаъол аст ва тарҳҳои азими иртиботй дар ин кишварро дар марҳалаи ичро гузошта аст. Ҳамчунин мубодилоти тичорй миёни ду кишвар дар ҳоли густариш аст, ба гунае ки Чин дар соли 2009 дар ин замина аз Русия пешй гирифт ва ба рақами рекордии 1,5 миллиард доллар расид. Сохтани роҳҳо ва неругоҳҳо, сармоягузориҳои калони иқтисодй ва додани қарзҳои азим, аз дигар мавориди ҳамкориҳои ру ба рушд миёни Точикистон ва Чин мебошанд.Ин ҳама дар ҳолест, ки ба эътиқоди соҳибназарони точик, идомаи ин раванд ва бетаваччуҳии давлати Душанбе ба пайомадҳои он, дар дарозмуддат истиқлолияти Точикистонро ба хатари чиддй мувочеҳ хоҳад кард.
Дар Узбакистон низ Чин барномаҳоеро дунбол мекунад ва сарфи назар аз он ки давлати Ислом Каримов бо Кореяи Чанубй ба унвони шарики аслии худ, бештар таваччуҳ дорад, аммо Пекин дар чорчуби Созмони ҳамкории Шонгҳой ва ҳамчунин дар ростои эҳёи чодаи абрешим, дар қиболи ин кишвар низ барномаҳоеро дар назар дорад.
Ин ҳама таҳаррукоти Чин дар Осиёи Марказй баёнгар аз он аст, ки дар оянда фазои сиёсии ин минтақаи стротегй дастхуши таҳаввулоти азиме хоҳад шуд ва тағйирот дар сиёсатҳои хоричии давлатҳои Осиёи Марказй бо афзоиши раванди тамоилоти онҳо аз Русия ба самти Чин, аз ин чумла хоҳад буд.Бо таваччуҳ ба ин ки баъд аз Амрико Чин дар ҳоли табдил шудан ба дуввумин абарқудрати чаҳонй аст, муқобила дар қиболи барномаҳои он коре нест, ки аз дасти давлатҳои кучаки Осиёи Марказй сохта бошад. Аз ин ру чавомеи ин кишварҳо бо дарки чунин таҳдидоте аз ҳоло садои эътироз баланд кардаанд, то шояд битавонанд пеши роҳи он чиро ки тачовузи хазандаи Чин ба кишварашон меноманд, бигиранд.Эътирози мардуми қазоқ ба сиёсатҳои Чин дар кишварашон аз ҳамин зовия қобили арзёбй ва таамул мабошад.

Қазоқистон аз тарҳҳои энержии Қирғизистон ва Точикистон ҳимоят кард

Қазоқистон, Қирғизистон ва Точикистон эълом карданд, ки дар ояндаи наздик имкони муттаҳид кардани системи энержии худро мавриди баррасй қарор хоҳанд дод.Дар ин бора Абдулатиф Аҳмадов, сафири Қазоқистон дар Душанбе хабар дод.Сафири Қазоқистон ҳамчунин дар мавриди чанд тарҳи муштараки се кишвар гуфт, Қазоқистон, Қирғизистон ва Точикистон дар пайи таъсиси низоми чадиди энержии муштарак ва роҳҳои иртиботии чадид аз Қазоқистон ба Точикистон тавассути Қирғизистон мебошанд. Вай афзуд, барои таъсиси низоми чадиди энержй бояд хати чадиди интиқоли барқ аз шаҳри Уш (Кирғизистон) то шаҳри Хучанд (Точикистон) сохта шавад.

Абдулатиф Аҳмадов ибрози умедворй кард, ки аз фаъолият бозмондаи системи воҳиди энержии Осиёи Мракзй як зуҳуротй муваққатй аст ва мо тамоми талоши худро ба харч хоҳем дод, то ин систем бо ҳузури кишварҳои манфиатдор мучаддадан фаъолияти худро аз сар гирад.
Қарори маълум аз аввали декабри соли 2009 ва дар пайи хуручи Узбакистон аз системи воҳиди энержии Осиёи Марказй, фаъолияти ин систем халалдор шуд. Дар пайи ин руйдоди номатлуб, ба ҳар як аз кишварҳои минтақа ба мизони мухталиф зарару зиёнҳо ворид шуд, ки дар фаъолиятҳои иқтисодиашон бетаъсир набуд.
Системаи воҳиди энержии Осиёи Марказй дар замони Шуравй таъсис шуд, ки ба унвони меконизми воҳид ва мутмаъин фаъолиятҳои энержии ҳамаи кишварҳои минтақаро таъмин менамуд. Ин систем имкон медод, ки мубодилоти энержй миёни кишварҳои минтақа танзим ва аз ҳар гуна мушкилй дар таъмини энержй пешгирй шавад.Ба илова аз тариқи ҳамин систем ба таври утумотй танзими тақсими об миёни кишварҳои Осиёи Марказй сурат мегирифт. Дар давраи Шуравй системи барқи кишварҳои Осиёи Марказй ба бисёре дигар аз чанбаҳои зиндагии мардуми ин минтақа таъсир дошт ва ниёзмандиҳои ҳар як аз чумҳуриҳои ин минтақа тавассути ҳамсоягони он бартараф мешуд. Аз он чо ки дар он давра ин чумҳуриҳо чузъи як кишвари воҳид маҳсуб мешуданд, ихтилофоти онҳо бо марказияти Маскав ҳаллу фасл мегардид ва имконе барои ташдид ва табдил ба буҳрон намеёфт.Ин вазъият пас аз фурупошии Шуравй ва тақсими мероси он ба кишварҳои мухталифи ин минтақа, тағйир кард ва талоши онҳо барои касби истиқлол дар ҳавзаҳои мухталиф, ба вижа истифода аз манобеи энержии минтақа, сабаби бурузи ихтилофот дар равобити байни ин кишварҳо шуд. Дар ин миён баҳрамандии бархе кишварҳои ин минтақа аз манобеи нафту гоз, аз чумла Узбакистон, Қазоқистон ва Туркманистон ва ниёзи Точикистону Қирғизистон ба ин манобеъ ва дар муқобил, қарор гирифтани ин ду кишвар дар болооби рудхонаҳои чорй дар Осиёи Марказй ва ниёзи кишварҳои пойиноб ба ин манобеъ,сабаби печидатар шудани ҳарчй бештари мавзуи энержй дар ин минтақа шуд. Нигоҳе ба қобилиятҳои ин кишварҳо низ нишон медиҳад, ки тавони тавлиди барқ дар ин минтақа ба наҳви мутафовуте тақсим шудааст.Точикистон ва Қирғизистон ба унвони кишварҳои болодасти рудхонаҳои Осиёи Марказй, ки 80 дарсади манобеи обиро дар ихтиёр доранд, бо сохти таъсисоте дар масири ин обҳо, иқдом ба тавлиди барқ аз тариқи неругоҳҳои обй мекунанд. Кишварҳои пойиноб мухолифи чунин иқдоме ҳастанд.
Ва аммо он чи ба системи воҳиди энержии Осиёи Марказй бармегардад, бояд ба ин нукта ишора кард, ки ҳудуди 80 дарсади барқи ин минтақа аз тариқи ин систем таъмин мешуд ва хуручи ҳар як аз кишварҳо, ба вижа кишварҳои аслии таъминкунандаи барқ ва тронзити ин систем, аз чумла Узбакистон ва Қазоқистон ба маънии поёни ҳаёти ин систем буд, иттифоқе ки минтақа шоҳиди он аст.Акнун Қазоқистон, ки тамоилоти ҳамгаройии бештар дар минтақаро аз худ нишон додааст, саъй дорад занчирҳои аз ҳам гусастаи ин системро, ҳарчанд дар шакли номукаммал, мучаддадан пайваст кунад. Ин иқдоми Остона хилофи он талошҳоест, ки Тошканд дар минтақа анчом медиҳад.Яъне дар ҳоле ки Узбакистон бо қудратнамойи дар қиболи ду кишвари Қирғизистон ва Точикистон, ҳамвора саъй кардааст хостаҳои худ дар мавриди баҳрабардорй аз манобеи гидроэнергетикии Осиёи Марказиро ба ин ду кишвар таҳмил кунад, Қазоқистон талош кардааст, ки зимни рафъи суитафоҳумот, мавзеъҳои кишварҳои минтақаро ба ҳам наздик ва ҳамгароиро тавсаъа ва таҳким бахшад.Ин талошҳои Остона дар шароите, ки Қазоқистон раёсати даврайии Иттиҳодияи Аврупоро уҳдадор шудааст, беш аз ҳар замони дигаре аҳамият доранд. Зеро Иттиҳодияи Аврупо дар Осиёи Марказй аҳдофи худро дорад ва моил нест, ки авзоъ дар ин минтақа печида бошад.Аз суи дигар, Узбакистон тамоми фаъолиятҳои худ дар равобит ба кишварҳои ҳамчаворро дар ростои касби нақши кишвари бартар шакл додааст. Ба иборати дигар, Тошканд саъй дорад, ҳамон гуна ки дар замони Шуравй буд, ҳарфи аввалу охирро дар Осиёи Марказй бигуяд ва барои дигар кишварҳо, ба истилоҳ таъйини таклиф намояд. Аммо Остона мухолифи сарсахти ин худхоҳиҳои Тошканд аст ва ҳеч вачҳ намехоҳад аз дидгоҳҳои Узбакистон пайравй кунад.Баръакси он чи ки Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон дар чорчуби худхоҳиҳои худ дунбол мекунад, Нурсултон Назрбоев, раиси чумҳури Қазоқистон талош дорад кишварҳои минтақа ҳамкориҳои бештаре бо ҳам дошта бошанд ва ҳар мушкилеро дар чорчуби ниҳодҳои минтақайи ҳаллу фасл кунанд.
Дар ҳоле ки баҳсҳо бар сари сохти неругоҳи Роғун дар Осиёи Марказй доғ шудаанд, Роберт О. Блейк, муовини вазорати умури хоричаи Амрико оид ба Осиёи Марказй ва Чанубй, гуфтааст, Амрико ба барномаҳои Точикистон дар мавриди таъмини амнияти энержй эҳтиром қоил аст ва талошҳои ҳукумати Точикистонро чиҳати таъмини аҳолй, корхонаҳо ва ниҳодҳо бо манбаъи собити энержй дастгирй мекунад.Ин мақоми амрикойи аз Точикистон даъват кардааст, ки ба ҳангоми сохтани тарҳҳои энержии обие чун Роғун, назари ҳамсоягонашро низ ба ҳисоб бигирад. Роберт Блейк гуфтааст, ҳамзамон бо такмили неругоҳи Роғун, Точикистон масъалаи сохти неругоҳҳои кучакро низ дар назар дошта бошад.
Ҳамчунин Александр Яковлев, намояндаи тичоратии Русия дар Точикистон иброз дошт, ширкатҳои азими кишвараш ҳузури худро дар тарҳҳои бузурги сармоягузории Точикистон, аз чумла ниругоҳи Роғун тавсеа медиҳанд. Дар иртибот ба ҳамин мавзуъ раҳбари Сандуқи байналмилалии пул дар Точикистон дар дидор бо Эмомалй Раҳмон, дар баробари изҳори эҳтиром ва пуштибонй аз мавқеи Душанбе чиҳати такмили неругоҳи Роғун таъкид кардааст, ки ҳукумати Точикистон бояд ба фикри тарбияи мутахассисони баландпояи касбй дар бахши энержй бошад. Ва аммо кушиши Остона барои ҳамгаройии бештар дар Осиёи Марказй идомаи ҳамон талошҳоест, ки Нурсултон Назарбоев, раиси чумҳури Қазоқистон тайи солҳои ахир анчом медиҳад.Қарори маьлум, дар ҳамин росто дар оғози ҳазораи саввум Нурсултон Назрбоев пешниҳод кард, ки ниҳоди минтақайи бо номи Иттиҳоди давлатҳои Осиёи Марказй таъсис шавад, аммо ин пешниҳод дар пайи мухолифати шадиди Тошканд амалй нашуд. Амре ки ҳосили рақобатҳо миёни ду кишвари Узбакистон ва Қазоқистон барои касби нақши раҳбарй дар минтақа таъбир мешавад.Акнун ба назар мерасад Остона аз раҳгузари расидагй ба мушкилоти кишварҳои ҳамсоя, мехоҳад зимни маҳори монеътарошиҳои Тошканд, барномаҳои роҳбурдии худ дар Осиёи Марказиро дунбол кунад. Дар айни ҳол ин иқдоми Қазоқистон мавриди истиқболи аксари кишварҳои Осиёи Марказй воқеъ гардидааст.

Сафари Ҳолбрук ба Точикистон ва Узбакистон

Бар асоси гузоришоте, ки расонаҳои мухталиф мунташир намуданд, Ричард Ҳолбрук, фиристодаи вижаи Амрико дар Афғонистон ва Покистон, ҳафтаи оянда ба Душанбе ва Тошканд сафар хоҳад кард.Ин мақоми амрикойи қарор аст бо масъулони Точикистон ва Узбакистон масоили марбут ба равобити фимобайн ва авзои Афғонистонро мавриди баҳсу баррасй қарор диҳад.

Сафари фиристодаи вижаи Амрико ба ду кишвари Осиёи Марказй дар шароите анчом мешавад, ки як ҳайати олирутбаи мақомоти точик, ки дар садри он Ҳамрохон Зарифй, вазири корҳои хоричаи ин кишвар қарор дорад, дар Амрико ба сар мебарад ва то имруз дидору гуфтугуҳои зиёде миёни намояндагони ду кишвари Точикистон ва Амрико баргузор шудааст. Бино ба гуфтаи манобеи вазорати корҳои хоричаи Точикистон, дар ин дидорҳо дурнамои ҳамкориҳои стротегии ду тараф,аз чумла дар қиболи масоили Афғонистон дар меҳвар қарор доштааст.Аз он ру сафари Ҳолбрук ба Душанберо метавон дар ростои идомаи ҳамин ройзаниҳо арзёбй кард. Ин дар ҳолест, ки бархе расонаҳо қабл аз сафари ҳайати Точикистон ба Вашингтон авзои сиёсй — иқтисодии минтақа, ичрои тарҳҳои гидроэнергетикй ва ҳамлу нақлро аз аслитарин масъалаҳои мавриди баҳс дар музокироти мақомоти Душанбе — Вашигтон баршумурданд. Ҳамрохон Зарифй дар бораи барномаи сафари худ ба Амрико гуфта буд, қасд дорад тарҳи сохти хати роҳи оҳани Туркманистон — Афғонистон(Мазори шариф) — Точикистон ва хати лулаи газ дар ҳамин масир, ҳамчунин тезонидани равнди сохти хати интиқоли барқи Қирғизистон – Точикистон — Афғонистон — Покистон бо номи САSА-1000-ро ба тарафи амрикои пешниҳод кунад.Вай ҳамчунин иттилоъ дода буд, ки баҳрабардорй аз манобеи оби минтақа, сохтани неругоҳи Роғун, замонати ҳуқуқии фаъолияти ширкатҳо ва сармоягузориҳои Амрико дар Точикистон аз дигар масоиле ҳастанд, ки бо мақомоти амрикои баррасй хоҳанд шуд.
Аммо он чи ба сафари Ричард Ҳолбрук ба Узбакистон бармегардад, таваччуҳи вижаи Амрико ба ин кишвар ба унвони шарики аслй дар амалй шудани барномаҳои Ғарб дар Афғонистон мебошад. Ҳарчанд Узбакистон дар конфронси Лондон, ки ба баррасии масоили Афғонистон ихтисос дошт, ширкат накард, аммо фосила гирифтани ин кишвар аз Маскав ва наздикшавии он ба Амрико як ҳақиқатест, ки маҳофили мухталиф ба он ишора мекунанд. Чанде қабл, рузи 28 январ, ҳамзамон бо ифтитоҳи канфронси Лондон, Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон санадеро таҳти унвони «Тадбирҳо барои густариш ва таҳкими ҳамкориҳои дучониба миёни Узбакистон ва Амрико дар соли 2010» имзо кард. Имзои ин санад тасодуфй набуд, балкй ҳосили сафари моҳи октябри соли 2009 Роберт Блейк, ёвари вазири хоричаи Амрико ба Тошканд ва ройзаниҳои мақомоти ду тараф дар 17-18 декабри ҳамон сол дар Вашингтон буд. Ин санад иборат аз 40 маврид масоили аз чумла марбут ба бахши дифоъ ва амният мебошад ва боздиди ҳайати вижаи вазоратхонаҳои умури хорича ва дифоъи Амрико барои ташхиси ниёзҳои артиши Узбакистон ба силоҳ ва муҳиммот ва интиқоли ин тачҳизот ба Узбакистон дар чорчуби барномаи «Сармоягузории хоричии низомй»ро пешбинй мекунад.Омузиши кадрҳои низомй ва афсарони артиши Узбакистон дар муассисаҳои пешрафтаи Амрико аз дигар бахшҳои санади мазкур мебошад.Бахши аъзами санади «Тадбирҳо барои густариш ва таҳкими ҳамкориҳои дучониба миёни Узбакистон ва Амрико дар соли 2010» ба ҳамкориҳои ду тараф дар Афғонистон ихтисос дорад.Афзоиши тронзити коло ба Афғонистон тавассути қаламрави Узбакистон ва дар ин росто ичрои тарҳи роҳи оҳани Хайратон — Мазори шариф низ шомили ҳамин бахш мебошад.
Табиист, ки бо наздик шудан ба Вашингтон, Душанбе ва Тошканд ба фосилаи худ бо Маскав хоҳанд афзуд.Нуктаи муштарак дар ин иқдоми ду кишвари ҳамсоя он аст, талош доранд ҳар он чиро ки аз Маскав ба даст наоварданд, аз Вашингтон ба даст биоваранд.Дар ин миён Узбакистон интизороти бештаре аз наздикшавй бо Амрико дорад ва иқдомоти Маскавситезии он мавриди таваччуҳ ва истиқболи бештари Вашингтон қарор дорад. Қарори маълум Узбакистон танҳои кишвари узви Паймони амнияти чамъй аст, ки ба таъсиси неруҳои вокуниши сареъ таҳти фармондеҳии Русия, мухолифат кард. Ҳамчунин Тошканд иқдоми Маскав барои таъсиси пойгоҳи чадиди низомй дар Қирғизистонро мавриди интиқоди шадид қарор дод. Аз суи дигар Узбакистон дар марз бо ҳамсоягони худ ҳамеша низоъҳои мухталифро саҳнасозй мекунад.Чунин иқдомоти Тошканд ба нафъи Вашингтон аст, ки дар садад аст нуфузи геополитикии худ дар минтақаро тавсаъа бахшад ва бадеҳист хилофи манофеи Русия аст. Бар асоси санади ҳамкориҳои дучониба миёни Узбакистон ва Амрико пешбинй мешавад, ки артиши Узбакистон ба тадрич бо силоҳ ва муҳимоти амрикои мучаҳҳаз хоҳад шуд.Ин ба он маънист, ки дар ояндаи наздик Маскав бозори таслиҳоти худ дар Узбакистонро аз даст хоҳад дод.
Равобит ва ҳамкориҳо миёни Амрико ва Узбакистон дар соли 2005, баъд аз он ки давлати Чорч Буш иқдоми Тошканд дар саркуб ва қатлиоми тазоҳуркунандагон дар Андичонро мавриди интиқодҳои шадид қарор дод, ба сардй гароид.21 ноябри ҳамон сол бо дастури Тошканд пойгоҳи низомии Амрико дар Хонобод таътил шуд. Бо руи кор омадани Барак Обама Вашингтон ва Тошканд бар он шуданд, ки дар равобити худ бознигарй кунанд, амре ки авзои минтақа заминаҳои онро фароҳам намуд.
Ҳамакнун ба назар мерасад, ҳам Душанбе ва ҳам Тошканд бар ин умеданд, ки Вашингтон дар масъалаи чанчолбарангези истифода аз манобеи гидроэнергетикии Осиёи марказй аз манофеи онҳо дифоъ хоҳад кард. Дар ин замина Дмитрий Медведев, раиси чумҳури Русия ба таври расмй эълом кард, ки аз манофеи Узбакистон дифоъ мекунад. Аммо имзои қарордод миёни Русия ва Қирғизистон дар мавриди сохтани неругоҳи Қамбарота, эътимоди Тошкандро ба садоқати Маскав ба таври камсобиқа коҳиш дод.Точикистон низ пас аз амалй нашудани ваъдаи сармоягузории 2 миллиарддоларии Русия дар иқтисоди ин кишвар, дигар ба ваъдаҳои Маскав эътимоде надорад. Ба иборати дигар дар айни ҳол шароит ба нафъи Амрико пеш меравад. Аммо набояд нодида гирифт, ки Маскав ҳаргиз ҳозир нахоҳад шуд кишвари дигаре, ба вижа Амрико дар он чи ки минтақаи суннатии нуфузи худ медонад, чойи по пайдо кунад. Аз ин ру минтақаи Осиёи Марказй обистани иқдомоти чавобии Кремл аст, ки дар ояндаи на чандон дур шоҳиди натичаҳои он хоҳем буд.

Точикистон ва мушкилоти сохтани неругоҳи Роғун

Соли 2010 дар Точикистон тақрибан бо фуруши саҳмияҳои неругоҳи Роғун оғоз шуд. Рузи 6 январ дар саросари ин кишвар саҳмияҳои бузургтарин тарҳи гидроэнергетикй дар маърази фуруш қарор дода шуданд. Дар пайи нокомии давлати Душанбе чиҳати чалби сармоягузорони мавриди эътимод дар хорич аз кишвар, қарор бар ин шуд, ки «тарҳи сарнавиштсоз» бо пули мардум такмил шавад.Бар асоси гузоришҳои мунташира ба маблағи 6 миллиард сомонй, муодили 1,3 миллиард доллар саҳмия ба чоп расидааст, ки то кунун даҳҳо миллион доллар аз ин теъдод ба фуруш рафтааст.Мардуми Точикистон ба таври густурда аз даъвати мақомот истиқбол карданд ва дар саросари манотиқи ин кишвар фуруши саҳмияҳо дар ҳудуди 600 маркази фуруш ба роҳ монда шудааст. Нигоҳе ба таърихчаи неругоҳи Роғун ҳикоят аз он дорад, ки ин тарҳи азими гидроэнергетикй дар замони шуравй оғоз шуд ва дар ҳамон замон низ бархе аз мухолифони худро дошт, ки Гулрухсор Сафиева, шоираи точик ва узви порлумони Шуравии собиқ аз он чумла буд.Аммо сарфи назар аз ин эътирозҳое, ки бо таваччуҳ ба аҳамияти фароминтақайии ин тарҳ роҳ ба чое намебурданд, сохтмони Роғун шуруъ шуд.

Фурупошии Шуравй раванди корҳои сохтмониро дар ин пружа мутаваққиф кард ва фақат дар солҳои 90 қарни гузашта Точикистони соҳибистиқлол дар ростои таъмини ниёзҳои худ ба энержй, иқдом ба такмили неругоҳи Роғун кард.Дар идомаи ин раванд бо ширкати РусАл қарордод ба имзо расид, аммо баъдан дар соли 2007 ба далели коршиканиҳои тарафи русй, Точикистон қарордоди мазкурро бекор кард. Бо ин ҳол ҳануз ҳам дар Душанбе ба ин умед буданд, ки Маскав билохира вориди амал шуда, ин тарҳи муҳимро такмил хоҳад кард.Ҳатто дар соли 2008 масъулони точик қасд доштанд назорати такмили неругоҳи Роғунро ба Русия вогузор кунанд.Русия барои ичрои ин нақш барномаеро ироа кард, ки бар асоси он фақат 25 дарсади саҳмияҳои Роғун ба Точикистон таалуқ мегирифт.Ба тадрич дар Душанбе ин воқеиятро дарк карданд, ки Русия дар ростои мушорикат дар тарҳи Роғун, чуз талафи вақт ва ҳифзи манфиатҳои кишварҳои мавриди назари хеш,ҳадафи дигаре надорад. Дар сафари моҳи октябри соли 2009 Эмомалй Раҳмон ба Маскав, Душанбе бар ин умед буд, ки битавонад давлатмардони Русияро мутақоид ба сармоягузорй ва бархурди чиддитаре бо тарҳи Роғун кунад.Аммо тайи ин сафар масъалаи Роғун хорич аз меҳвари баҳсҳо буд ва хилофи интизороти масъуломи точик, раиси чумҳури ин кишвар аз Маскав бо дастони тиҳй бозгашт.Баъд аз ин сафар буд, ки давлати Душанбе тасмим гирифт неругоҳи Роғунро бо истифода аз зарфият ва имконоти дохилй такмил намояд.Ба ин манзур дар соли 2009 122,5 миллион доллар ихтисос дода шуд.Имсол низ дар будчаи Точикистон тахсиси 150 миллион доллар барои Роғун дар назар гирифта шудааст. Қобили зикр аст, ки бар асоси тарҳ дар сурати такмил, неругоҳи Роғун қодир ба тавлиди солиёна 13,1 миллиард киловат-соат неруи барқ хоҳад буд. Ин ба маънои бароварда намудани тамоми иёзҳои дохилй ба энержй ва табдил шудани Точикистон ба бузургтарин содиркунандаи неруи барқи арзон дар минтақа хоҳад буд.Дар айни ҳол Точикистон солиёна ба ҳудуди 4 миллиард киловат-соат камбуди неруи барқ ру ба ру аст ва ин масъала дар фасли зимистон бештар аҳамият касб мекунад.Албатта тайи солҳои охир дар натичаи сохтани неругоҳҳои барқи обии кучак,ҳамчунин мавриди баҳрабардорй қарор гирифтани неругоҳи Сангтуда-1, камбуди неруи барқ ду баробар коҳиш ёфтааст. Ало рағми ин, дар поёни соли 2009, дар пайи хуручи Узбакистон аз системаи воҳиди энержии Осиёи Марказй, масъалаи таъмини неруи барқ дар Точикистон бо мушкилоти чадиде ру ба ру шуд.Баъди ин иқдоми Узбакистон, Точикистон натавонист барқи харидорй шуда аз Туркманистонро ворид кунад.Чунин вазъе масъулони точикро мачбур ба замонбандии интиқоли неруи барқ дар кишвар намуд, ба гунае ки ҳатто дар бархе манотиқи вилояти Хатлон мардум дар шабонаруз фақат 4-5 соат бо неруи барқ таъмин мешуданд.Дар ин замина авзоъ ба ҳадде муташаннич шуд, ки дар давраи аз 30 октябр то 5 ноябри соли 2009 аксари рустоҳои ин вилоят ба таври комил аз неруи барқ маҳрум шуданд. Масъалаи сохтани неругоҳи Роғун ин рузҳо ба гунае дар Точикистон доғ шудааст, ки ҳатто ба мизони қобили таваччуҳе интихоботи порлумонии 28 февралро таҳти шуъо қарор додааст.Шабакаҳои радио-телевизиони ин кишвар бо пахши барномаҳои вижа, мардумро ба мушорикати фаъол дар хариду фуруши саҳмияҳои неругоҳи Роғун даъват мекунанд.Созмону идора,корхона ва ниҳодҳои мухталиф бо сармоягузорй дар ин тарҳ, талош доранд як навъ имтиёз касб кунанд.Аммо мавзуе ки боиси бархе нигарониҳо шудааст, сарнавишти саҳмияҳои неругоҳи Сангтуда аст, ки бо дар ихтиёри Русия қарор гирифтани тарҳи ин неругоҳ ва табдил шудан ба Сангтуда-1, ба фаромушй супурда шудааст.Бо ин вучуд давлати Душанбе дар шахси раиси чумҳур, ки ташаббускори аслии тарҳи мушорикат додани мардум дар сохтани неругоҳи Роғун аст, тамоми талоши худро ба харч додааст, то мардумро ба мушорикати фаъолтар дар ин тарҳ мутақоид намояд.Ҳатто дар ҳолатҳое дар лаҳни суханрониҳои раиси чумҳур оҳанги таҳдид шунида мешавад.Аз чумла Эмомалй Раҳмон ахиран дар дидор бо соҳибкорон ва точирони точик таъкид кард, ки дар сурати худдории точирон аз интиқоли сармояҳояшон ба Точикистон, доройиҳои онон мавриди бозрасй қарор хоҳад гирифт.Раиси чумҳури Точикистон ҳамчунин ба раисони бонкҳо ҳушдор дод, ки дар сурати камфаъолиятии онон, мучаввизи ифтитоҳи намояндагиҳои бонкҳои хоричй дар Точикистонро содир хоҳад кард ва дар чунин сурате бонкҳои дохилй тайи 3-4 моҳ варшикаст хоҳанд шуд. Дар робита ба фуруши саҳмияҳо ҳатто гузоришҳое дар бораи мачбур кардани донишомузон ба хариди саҳмияҳо тавассути устодон,мунташир шуд, аммо баъдан масъулон ин хабарҳоро такзиб карданд. Дар мачмуъ дар дохили Точикистон бо шуру шавқи хосе хариду фуруши саҳмияҳо идома дорад.Аммо дар хорич аз кишвар иқдомҳое дар ҳоли шаклгирианд, ки баёнгар аз ба мушкил мувочеҳ шудани раванди сохтани неругоҳи Роғун мебошанд. Қарори маълум Русия дар тарҳи неругоҳи Роғун нақш ва чойгоҳи вижае дорад ва мавзеъгириҳои ин кишвар метавонад бар раванди фаъолиятҳои марбут ба такмили Роғун таъсиргузор бошад.Точикистон дар пайи солҳо умедвор шудан ба ваъдаҳои Маскав дар мавриди сохтани ин тарҳ, ногузир ба гирифтани мавзеи кунунии худ шуд.Вақте ки моҳи январи соли 2009 Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия тайи сафари худ ба Тошканд эълом кард, дар масоили гидроэнергетикии Осиёи Марказй аз манофеи Узбакистон ҳимоят хоҳад кард,дар Душанбе ба ин натича расиданд, ки дигар наметавон ба ваъдаҳои Русия дил хуш кард. Бо ин вучуд Русия ҳаргиз ҳозир нест аз мушорикат дар тарҳи Роғун канорагирй кунад.Ба вижа дар пайи тасвиби тарҳи САSА-1000 дар порлумони Точикистон, ки интиқоли неруи барқи Осиёи Миёна ба Осиёи Чанубиро тазмин хоҳад кард, Русия ба унвони мудаъийи таҳти тасарруфи худ қарор додани манобеи энержии минтақа,талош хоҳад кард аз саҳми бештаре дар ин тарҳ бархурдор шавад.Аз ин ру ин интизор чой дорад, ки сарфи назар аз мавзеъгириҳои кунунии Маскав дар қиболи масоили гидроэнергетикии Осиёи Марказй, давлатмардони рус бар асоси суннати рафоқаташон,ки дар тули таърих ҳамеша манофеи худро аз манфиати шарикон бартар шумурдаанд, метавонанд ба Тошканд пушт гардонда, мучаддадан ру ба суи Душанбе оваранд.Аммо дар Точикистон ин дарси русҳоро хондаанд. Масъалаи дигари марбут ба сохтани неругоҳи Роғун, мухолифатҳои сарсахтонаи Узбакистон мебошад, ки ба эътиқоди соҳибназарони точик дар ростои қудратталабиҳои Ислом Каримов сурат мегирад. Бархе аз коршиносон пешбинй мекунанд, ки идомаи ихтилофҳо миёни ду кишвари ҳамсоя бар сари неругоҳи Роғун метавонад ба руёруиҳои чиддитаре табдил шавад. Ба вижа дар шароите, ки дар порлумони чадиди Узбакистон як фарксиюни 15 нафараи экологй таъсис шудааст, ин дидгоҳ тақвият шудааст, ки кишвари ҳамсоя масъалаи сохтани неругоҳи Роғунро ба таври чиддй пайгирй хоҳад кард.

Тасвиби тарxи СASA -1000 дар порлумони Точикистон

Ахиран порлумони Точикистон тавофуқнома миёни ин кишвар, Покистон, Афғонистон ва Қирғизистонро дар мавриди сохти хати интиқоли барқ бо номи СASA -1000-ро тасвиб кард. Бар асоси ин тавофуқнома неруи барқи изофии Точикистон ва Қирғизистон ба Афғонистон ва Покистон интиқол хоҳад ёфт.Бонки чаҳонй, бонки рушди Осиё ва ожонси рушди байналмилалии Амрико чиҳати сармоягузорй дар ин тарҳ эъломи омодагй кардаанд. Гуфтанй аст тарҳи СASA -1000 бо таваччуҳ ба сохтани неругоҳҳо дар Точикистон тадвин шуда, дар сурати такмил ниёзи ду кишвари Афғонистон ва Покистон ба энержиро бароварда хоҳад кард.Бар асоси баровардҳои коршиносй дар оянда ниёзи солиёнаи Покистон ба неруи барқ 8% афзоиш ёфта, бо истиқрори суботу амният дар Афғонистон, ин кишвар низ ба масрафкунандаи умдаи энержии Точикистон ва Қирғизистон табдил хоҳад шуд. Санадҳои марбут ба тарҳи CASA-1000 моҳи августи соли 2008 дар шаҳри Исломобод, пойтахти Покистон ба имзои масъулони кишварҳои Точикистон, Қирғизистон, Покистон ва Афғонистон расид.

Дар чорчуби ин тавофуқнома қарор аст миёни ин кишварҳо хати интиқоли неруи барқ сохта шавад.Тарҳи мазкур бахше аз барномаи минтақайии тичорати энержй миёни Осиёи Марказй ва Осиёи Чанубй(CASAREM) аст ва маблағи такмили он ҳудуди 680 миллион доллар баровард шудааст. Русия барои мушорикат дар ин тарҳ эъломи омодагй намудааст ва қасд дорад неруи барқи неругоҳи Сангтуда-1 ро ки дар Точикистон ба дасти мутахассисони русй ва сармоягузории ин кишвар сохта шудааст, ба хорич аз минтақа содир кунад.Маскав, ки мехоҳад тамоми манобеи энержии минтақаи Осиёи Марказиро таҳти тасарруфи хеш нигоҳ дорад, ба ҳеч вачҳ намехоҳад аз бозори пурдаромади неруи барқ бебаҳра монад, аз ин ру дар ин росто барномаҳоеро руи даст гирифтааст.Ин дар ҳолест, ки кишварҳои ғарбии тарафи қазия тамоили чандоне ба мушорикати Русия дар ин тарҳ надоранд,зеро аз он бим доранд, ки Маскав ба гунае ки дар Ғарб аз энержй ба унвони аҳрами фишор бар кишварҳои аврупойи истифода кард, коршиканиҳое дар Осиёи Марказй низ анчом диҳад.Аз суи дигар Амрико, ки аз чумлаи сармоягузорон дар ин тарҳ мебошад, талош дорад бо истифода аз фурсат, аз нуфузи Русия дар минтақа бикоҳад ва ҳамзамон чойгоҳи худ дар ин минтақаи муҳимро тасбит кунад.Амрико дар пайи он аст вонамуд кунад, ки барои рушди иқтисоди Афғонистон талош мекунад, аммо дар асл мехоҳад бо ворид шудан ба тарҳҳои энержии минтақа, арсаро барои Русия маҳдуд кунад.Ин намоди дигаре аз рақобати қудратҳост, ки дар айни ҳол чанбаҳои густардатаре касб намуда, бар аҳамияти кишварҳои минтақа афзудааст. Бояд гуфт Исломобод ҳануз дар солҳои 90 қарни гузаштаи милодй барои мушорикат дар тарҳи неругоҳи Роғун эъломи омодагй намуда буд. Аммо авзои нобасомони Точикистон, ки ҳосили чанги таҳмилии 5 сола буд, пеши роҳи амалй шудани ин ҳадафро гирифт.Аз суи дигар ба назар намерасад, ки мушорикати Исломобод дар тарҳи неругоҳи Роғун бидуни таваччуҳ ба дидгоҳи Маскав сурат гирад.Зеро Маскав ба унвони мубтакири аслии тарҳи Роғун ҳозир нест бо мушорикат додани дигар кишварҳо, саҳми худро дар бозори энержии Осиёи Марказй коҳиш диҳад ва ҳамзамон бо ин заминаи густариши нуфузи рақибони худро фароҳам намояд.Бо ин вучуд дар нишасти чаҳорчонибаи Точикистон, Русия, Афғонистон ва Покистон, ки чанде қабл дар шаҳри Душанбе доир гардид, бархе тавофуқоти аввалия дар заминаи мушорикати Покистон дар тарҳи Роғун ҳосил шуд, аммо ҳануз масъалаҳои чиддие дар ин робита вучуд дорад. Тарҳи CASA-1000 дар сурати такмил бештар ба нафъи Афғонистон ва Покистон, ки дар айни ҳол шарикони Амрико маҳсуб мешаванд, хоҳад буд.Аммо ҳамзамон бо ин, ҳассосиятҳоро аз тарафи Ҳиндустон ба вучуд хоҳад овард, зеро Покистон ба унвони рақиби суннатии Деҳлии нав бо дастёбй ба неруи барқи арзони Осиёи Миёна, заминаҳои бештареро дар чиҳати тавсаъаи иқтисодй фароҳам хоҳад кард.Дар ин миён Чин низ бетафовут нахоҳад буд.Яъне ичрои тарҳи CASA-1000 монеаҳои чиддие дар сари роҳ дорад ва дар ин миён адами суботу амният дар Афғонистон аз умдатарин мавонеъ маҳсуб мешавад. Тасвиби тарҳи CASA-1000 дар порлумони Точикистонро метавон иқдоме тозае дар ростои рафъи мавонеъ дар раванди такмили неругоҳи Роғун арзёбй кард.Ҳарчанд кишварҳое назири Узбакистон бо тамоми тавон барои пешгирй аз сохти неругоҳи Роғун талош мекунад,аммо танҳо роҳ барои Точикистон дар ростои таъмини истиқлолияти энержй, сохтани ин неругоҳ аст.Аз ин ру дар оянда шоҳиди вокунишҳо ва аксуламалҳои Тошканд дар ин робита хоҳем буд.