Точикистон ва Кирғизистон: дар масири талошҳои муштарак

Дар нишасти кумиссиюни байниҳукуматии Точикистон ва Қирғизистон, ки рузи 6 феврали соли чорй оғоз ба кор кард, масоли марбут ба таъйини хати марзй миёни ду кишвар мавриди баҳсу баррасй қарор хоҳад гирифт.Кабл аз ин нишаст мақомоти точик гуфта буданд, ки Точикистон ва Қирғизистон дар мавриди марзҳои муштарак мушкилоти чандоне бо ҳам надоранд.Аз чумла Низомиддин Зоҳидов, маовини вазири умури хоричаи Точикистон гуфт, то кунун 50 дарсади манотиқи марзии ду кишвар аломатгузорй шуда, дар мавриди манотиқи боқимонда низ тақрибан мавозеъи ду тараф ҳамсонанд.

 Точикистон ва Қирғизистон як ҳазор километр марзи муштарак доранд ва бар асоси асноди ба имзорасида миёни ду тараф, 471 километр аломатгузорй шуда, дар мавриди бархе манотиқи марзй ихтилофи назарҳое вучуд дорад.Аз чумла дар марзи миёни ду вилояти Ботканд(Қирғизистон) ва Суғд(Точикистон) манотиқи мавриди баҳс вучуд дорад, ки борҳо боиси низоъ миёни ду тараф шудааст.Аммо мақомоти ду тараф ҳамеша талош кардаанд, ки ин низоъҳоро дар нутфа хомуш кунанд, зеро имруз Бишкек ва Душанбе ба хубй медонанд, ки мушкилот ва масоили муштараке доранд, ки ҳаллу фасли онҳо фақат дар гарави талошҳо ва ҳамкориҳои дучониба аст.Хам Точикистон ва хам Қирғизистон дар мукоиса бо дигар кишварҳои минтақа иқтисоди заъифе доранд ва бахши аъзами будчаи ин кишварҳо ба қарз, эътибор ва сармоягузориҳои хоричй устувор аст Вучуди фасоди молй дар сохторҳои ҳукуматй, иқтисоди ҳар ду кишварро дар ботлоқи буҳронҳо қарор дода, кишварҳо ва ниҳодҳои сармоягузорро дилсард кардааст.Яке аз охирин маврид дар ин замина он аст, ки ду соли пеш 97 миллион доллар, ки Сандуқи байналмилалии пул барои мубориза бо фақр ба Точикистон дода буд, бе ному нишон нопадид шуд ва масъулони точик натавонистанд санаде дар мавриди харочоти ин маблағ ироа диҳанд.Дар Қирғизистон низ Курмонбек Боқиев ва аъзои хонаводааш бо дар даст гирифтани вазифаҳои калидй, сарвату дороиҳои ин кишваррро ғорат карда, дар бисёре аз маворид бахшҳое аз кумакҳои  хоричиро ба ҳисобҳои шахсии худ дар бонкҳои хоричй мерехтанд..

     Умумиятҳои мавчуд ду кишвари Точикистон ва Қирғизистонро бар он доштааст, ки дар рафъи мушкилоти мавчуд, зимни бакоргирии зарфият ва имкониятҳо, фаъолиятҳои худро низ ҳамоҳанг кунанд.Ба далели мавқеияти чуғрофиёйи ва ҳаммарзй бо Афғонистон, ҳамчунин авзои кунунии минтақа, ҳамкориҳои амниятии Бишкек — Душанбе бештар аҳамият касб кардааст.Моҳи сентябри соли 2011 миёни вазоратҳои дифоъи ду кишвар қарордоди ҳамкориҳои низомй барои соли 2012 ба имзо расид.Бар асоси ин қарордод сохторҳои амниятии Точикистон ва Қирғизистон бо баргузории тамриноти муштарак тавони дифоъйии худро дар муқобила бо таҳдидҳои эҳтимолй, тақвият мекунанд ва то кунун дар ин росто чандинй тамриноти муштарак баргузор кардаанд.Бо ин ҳол аслитарин маврид дар муштаракоти давлатҳои Бишкек ва Душанбе вобастагии энержии онон бо Русия(ду кишвар 90 дарсади сухти худро аз Русия ворид мекунанд) ва вучуди мушкилоти фаровон дар масири ичрои тарҳҳои гидруэнержии ду тараф аст.Дар ин миён мухолифатҳои Узбакистон ба сохти неругоҳи «Камбарота» дар Кирғизистон ва «Роғун» дар Точикистон ин ду кишварро дар гири маосили зиёде дар бахшҳои мухталифи иқтисод кардааст.Ахиран мухолифатҳои Тошканд дар ин замина ба як абзори фишор ба ду кишвари ҳамсоя табдил шудааст ва осебҳои бештаре ба Точикистон ворид шудааст.Аз чумлаи ин осебҳо муҳосираи иқтисодии Точикистон аст, ки на танҳо мучиби афзоиши нархи маҳсулот дар бозорҳо шуда, балки ичрои тарҳҳои муҳими иқтисоди ин кишвар ва фаъолиятҳои корхонаҳои бузургро то ҳадди зиёде халалдор кардааст.Умед ва интизороти Бишкек ва Душанбе ба мусоидат ва миёнчигариҳои Маскав чиҳати ҳалли мушкилоти мавчуд дар равобит бо Тошканд бароварда нашуд, ҳатто дар ҳолатҳое Русия ошкоро аз мавозеи Узбакистон дифоъ кард.Ҳамин амр боис шуд, ки Қирғизистон ва Точикистон ба дунболи пуштибони дигаре бароянд ва ин раванд ононро ба ҳамкориҳои бештаре бо Амрико тарғиб кард.Вошингтан низ бо дарки мавқеияти ин ду кишвар ва камтаваччуҳии Кремл ба онҳо, ҳамкориҳо бо Бишкек ва Душанберо дар заминаҳои мухталиф густариш дод.Ин ҳамкориҳо замоне ки вориди бахшҳои ҳассосе назири ҳамкориҳои амниятй ва низомй шуд, давлатмардони русро ба вокуниш водошт.Нишасти ғайрирасмии сарони кишварҳои узви Паймони амнияти чамъй дар Маскав(декабри соли 2011) ва имзои асноди чадиди ин Паймон тавассути ҳамаи раисони чумҳури ҳозир дар ин нишаст, аз чумлаи ин вокунишҳо буд.Агарчй Русия  имзо гузоштани Ислом Каримов ба ин аснодро пирузии бузурге барои худ таъбир кард, аммо нигаронии худ аз иқдомоти отии Бишкек ва Душанбе мабнй ба идомаи ҳамкориҳои низомй бо Амрикоро пинҳон надошт.Давлати пешини Қирғизистон дар як иқдоми ба истилоҳ ғофилгирона, бо ивазкунии унвони пойгоҳи «Манас» ба марказй транзити байналмилай, тавонист ҳамкориҳои низомй бо Амрикоро идома диҳад, бе он ки ҳассосияти Маскавро барангехта бошад.Русия аз он бим дорад, ки Точикистон низ бо сиёсатҳои мушобеҳе фурудгоҳи «Айнй»ро дар ихтиёри ҳавопаймоҳои амрикойи қарор диҳад. Албатта Русия барои эъмоли фишор ба ду кишвари Точикистон ва Кирғизистон фишангҳое дар ихтиёр дорад, ки  коргарони муҳочир аз ин чумлаанд ва давлатмардони рус тобистони гузашта, замоне ки масъалаи халабонҳо миёни Маскав — Душанбе буруз кард, ин баргаро ба бозй дароварданд ва Точикистонро таҳти фишор қарор доданд.Албатта танҳо бакоргирии фишор наметавонад дар пешбурди сиёсатҳо корсоз бошад ва Маскав бархе имтиёзотро низ дар назар гирифтааст, то ин ду кишвари муҳими Осиёи Марказиро дар маҳдудаи нуфузи худ нигоҳ дорад.Ваъдаи пазируфтан ба Иттиҳоди гумрукй аз ин чумла аст, ки мақомоти Маскав ду кишвари Точикистон ва Кирғизистонро дар авлавият қарор додаанд.Аммо воқеият ин аст, ки дар муқоиса бо Кирғизистон, Точикистон камтар мавриди ба истилоҳ тараҳҳуми Маскав қарор гирифтааст.Дар шароите ки Русия ба изои ҳамкориҳои низомй, ба Кирғизистон маводи сухти бидуни андоз содир мекунад, аммо дар ин замина ҳеч гузаште барои Точикистон қоил нест. Тайи ду соли ахир дар қиёс бо Кирғизистон, Точикистон маводи сухтро бо кимати гаронтар аз Русия ворид мекунад ва музокироти тарафҳо дар ин замина натичаи матлубе барои Душанбе ба ҳамроҳ надоштааст.Аз ин ру Душанбе талош кардааст то вобастагиҳои энержй аз Русияро рафъ кунад, аммо дар соли 2011 миқдоре сузишворй аз дигар кишварҳо ворид кард ва фақат 10 дарсад аз мизони ин вобастагиҳоро коҳиш дод.Дар чорчуби талошҳо барои пойин овардани қимати маводи сухт, 25 январи соли чорй Гул Шералй, вазири энержии Точикистон ба Маскав сафар ва бо мақомоти рус музокира кард.Натичаи ин музокирот он буд, ки Русия ҳозир нашуд як миллион тон сузишворй бидуни молиёт ба Точикистон содир кунад ва фақат барои содироти 179 ҳазор тон ризоят дод.Аз раванди таҳаввулоти марбут ба ин масъала бармеояд, ки Русия дар сурате сузишвории мавриди ниёзи Точикистонро бидуни молиёт ва бо қимати муносиб таъмин мекунад, ки агар Душанбе дар мавриди бархе аз масоили сиёсй ва низомй, аз чумла бозгашти марзбонони рус ба марзи Точикистону Афғонистон, истифодаи ройгони Русия аз фурудгоҳи «Айнй» ва ба 49 сол тамдид кардани истиқрори пойгоҳи низомии Русия, эъломи ризоят кунад.

 Хам Точикистон ва ҳам Кирғизистон коҳиши вобастагии энержй аз Русияро ба таври чиддй дар дастури кор қарор додаанд.Кирғизистон бештар аз Точикистон пайомадҳои дардноки таҳрими сузишворй тавассути Русияро тачриба кардааст ва суқути давлати Курмонбек Боқиев тасдқи ин гуфтаҳо аст. Агарчи дар ду кишвар умури иктишофй идома дорад, аммо бино ба бароварди коршиносон истихрочи нафт ниёзманди сармоягузориҳои калон аст ва адами сармояи мавриди ниёз, суръати ин  равандро кунд кардааст.Бо вучуди ин, ду кишвари ҳамсоя мусаммам ба ҳамкориҳои муштарак дар чиҳати ҳаллу фасли масоили энержй ҳастанд, амре ки роҳи ҳалли он дар ҳамгаройиҳои минтақайи нуҳуфтааст.Ба баёни дигар агар Точикистон ва Кирғизистон, ки соҳибони манобеи фаровони об дар минтақа ҳастанд, бо Узбакистон, Казоқистон ва Туркманистон, ки аз манобеи саршори нафту газ бархурдоранд, канор оянд, аз вобастагии энержй ба Русия нишоне боқй нахоҳад монд.Аз ин ру дарк кардан душвор нест, ки идомаи ихтилоф миёни кишварҳои минтақа баргирифта аз манофеи Маскав аст ва бақо ё рафъи ин ихтилофот низ то ҳадди зиёде вобаста ба амалкарди Русия аст.

 Бо таваччуҳ ба мавозеи ҳамсони Душанбе Бишкек дар мавриди бисёре аз масоили минтақайи, интизор меравад, ки масъалаи марзй миёни ду кишвар дар ояндаҳои наздик ҳаллу фасл хоҳад шуд.

Осиёи Марказй дар гирдоби рақобати қудратҳо

Омодагиҳо ба интихоботи раёсати чумҳурии Амрико дар ҳоле оғоз шудааст, ки довталабон барои ширкат дар ин интихобот дар чорчуби тарҳи яккатозии Амрико бар чаҳон, тақвияти ҳузур дар Осиёи Марказиро матраҳ мекунанд ва аз ин мавзуъ ба унвони аслитарин бахш дар сиёсати хорчии худ ёд мекунанд.Аз чумла Митту Ромнй(Mitt Romney), номзади чумҳурихоҳон дар яке охирин суханрониҳои худ таъкид кард, ки дар сурати тасадди пусти раёсати чумҳурй Осиёи Марказиро аз сиёсатҳо ва иқдомоти худхоҳонаи Русия озод хоҳад кард.

Вай бо ишора ба аҳамияти Осиёи Марказй барои Амрико гуфт, тақвияти ҳамкориҳо аз чумла дар бахши низомй, ки кумакҳои низомй, омузиши кодрҳои ҳирфаи барои артишҳои миллй, тачҳизи сохторҳои низомй ва … шомили он хоҳад буд, имкон хоҳад дод, ки ҳузури Русия дар минтақа заъиф ва камранг шавад.Ин суханон дар ҳоле садо медиҳанд, ки Барак Абама, раиси чумҳур ва дигар мақомоти амрикойи борҳо таъкид кардаанд, ки ҳаргиз қасди боқй мондан дар Осиёи Марказиро надоранд.Аз ин ру ин ибрози назарҳо парда аз руи тарҳҳои геостротегии Амрико, бармедорад ва тадиқи он аст, ки тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» тарҳе ба истилоҳ ташрифотй набуда, балкй бахше аз сиёсати тавсаъаталбонаи Амрико хоҳад буд ва хуручи низомиёни амрикойи аз Афғонистон ба навъе оғози амалй шудани ин тарҳ хоҳад буд. Изҳороти Ромнй дар ҳоле садо медиҳад, ки Русия низ бар он шудааст чойгоҳи худ дар Осиёи Марказиро эҳё кунад ва Владимир Путин ба унвони барномаҳои қабл аз интихоботии худ, бахше аз тарҳҳои Маскав дар мавриди Осиёи Марказиро эълом кард.Владимир Путин бо эъломи таъсиси Иттиҳодияи Авруосиё ин паёмро барақибони Маскав иблоғ кард, ки Русия ба таври чиддй аз ҳақи худ дар муъодилоти байналмилалй дифоъ хоҳад кард.Аммо ибрози назарҳои мақомоти амрикойи дар мавриди муқобила бо Русия дар Осиёи Марказй, дар пасманзари истиқрори сомонаи мушакии Амрико дар Аврупойи шарқй чиддитар аз эъломияҳои мақомоти русй ба назар мерасад.
Дар поёни ҳазораи дуввум бисёре аз назарияпардозони амрикойи пешбинй мекарданд, ки қарни 21 қарни Амрико хоҳад буд ва Вашингтон идоракунии чаҳонро ба даст хоҳад гирифт.Чорч Фридман ва Мередит Фридман аз чумлаи назарияпардозони амрикойи ҳастанд, ки мутмаъинанд дар қарни 21 калиди ҳамаи чангҳо ва дар кул ояндаи башарият дар дасти Амрико хоҳад буд.Тарҳи «Осиёи Миёнаи Бузург» дар соли 2001 ба вучуд омад ва моҳияти аслии он ташкили иттиҳоди чадиди кишварҳои Осиёи Марказй, Афғонистон ва Осиёи чанубй бидуни мушорикати Русия ва Чин аст.Ичрои ин тарҳ имкон хоҳад дод, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико на фақат кишварҳои Осиёи Марказиро аз оғуши Русия ва Чин раҳо кунад, балкй ба таври қатъй дар минтақа мустақар шуда, Осиёи Марказиро ба қаймумияти худ табдил диҳад.Фредерик Старр, раиси институти Осиёи Марказй ва Қафқози вазорати хоричаи Амрико, аввалин касе буд, ки тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» ро ифшо ва аҳдофи Кохи сафед дар ин заминаро ташреҳ кард.Дар соли 2005 Кандализа Райс, вазири умури хоричаи вақти Амрико бо судури фармоне масъулияти иртибот бо панч кишвари Осиёи Марказиро аз дафтари умури кишварҳои Аврупо ва Авруосиё ба дафтари умури кишварҳои Осиёи Чанубй вогузор кард.Ин иқдом байнгар аз таваччуҳи вижаи Вашингтон ба минтақаи Осиёи Марказй аст, ки имруз шоҳиди афзоиши бештари он ҳастем. Кандализа Райс дар бораи аҳамияти Осиёи Марказй ва Чанубй гуфта буд, ин минтақа конуни буҳрон ва нооромиҳо не, балки маҳалли фурсатҳои тоза аст.Вай дар тавчеҳи суханони худ гуфта буд, боястй дар қадами аввал фасоди молй, мазоҳири ноамнй, ифротгаройи мазҳабй ва миллй, қочоқи маводи мухаддир, бесуботии ичтимоъй ва ихтилофот миёни Ҳинду Покистон аз байн бардошта шавад.Тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» чойгоҳи вижа е дар сиёсати хоричии Амрико дорад ва дар навбати аввал ин тарҳ пешбинй мекунад, ки Покистон ва Ҳинд ба унвони шарикон ва муттаҳидони Амрико дар минтақа, аз ноҳияи энержй таъмин бошанд ва равобити гарми Вошингтан бо Исломобод ва Деҳлии нав барқарор бимонад.Дар ин росто иқдомоти зиёде анчом шудаанд, аммо натоичи ончуноние ба ҳамроҳ надоштанд ва Кохи сафед бо сармоягузориҳои калон ва ваъдаҳои кумакҳои молй ба кишварҳои Осиёи Марказй, талош дорад ризояти ононро барои мушорикат дар тарҳҳои худ, касб кунад.Ба ақидаи тарроҳони амрикойи муҳаррики аслии таҳаққуқи барномаҳои Амрико дар минтақа Казоқистон, Кирғизистон,Точикистон, Ҳиндустон ва Покистон хоҳанд буд ва ин тарҳ ба солҳо талош ва сармоягузориҳои калон ниёз дорад, то битавон дасти Русия ва Чинро аз Осиёи Марказй барои ҳамеша кутоҳ кард.
Назарияпардозони тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» дар ибтидои тадвини ин тарҳ дар мавриди мухолифон низ ибрози назарҳое карда буданд ва ба ақидаи онон аслитарин мухолиф ва рақиби тарҳи мазкур Созмони ҳамкории Шонгҳой хоҳад буд.Ин созмон ки дар айни ҳол қалби Осиёро дар ихтиёр дорад, дар садад аст бо чазби Ҳинд, Покистон ва Эрон мавқеъи худ дар минтақаро комилан таҳким кунад.Баъд аз он ки Русия дар мавриди таҳаррукоти ахири Амрико дар Осиёи Марказй вокуниш нишон дод, инак Чин низ дар ин замина вокуниш нишон дод.Ахиран аъзои раёсати ҳизби комунисти Чин дар ибрози назарҳои чудогона Амрикоро омили аслии бесуботй дар ҳавзаи Осиё ва уқёнуси Ором хонданд.Дар ин ибрози назарҳо омадааст, Барак Абама, раиси чумҳури Амрико вақте дар бораи зарурати таҳкими ҳузури низомии Иёлоти муттаҳида дар Осиё сухан гуфт, на фақат Эрон, балкй Чинро мадди назар дошт.Таҳлилгарони ширкати FXClearing дар мақолае, ки интишороти ҳизби камунисти Чин мунташир кард, навиштанд, агарчй мақомоти амрикойи ба каррот гуфтаанд, ки ҳузури низомии Вошингтан алайҳи Чин нахоҳад буд, аммо таҳкими ҳузури низомии Амрико дар Осиё ва уқёнуси Ором, ки аз соли 2009 суръати бештаре касб кард, қабл аз ҳама алайҳи Пекин равона шудааст.Агарчи масъулони интишороти ҳизби комунисти Чин гуфтаанд дидгоҳи муаллифони мақола назари шахсии онҳост, аммо ин мавзуъ пушида нест, ки Чин ба таври чиддй таҳаррукоти низомии Амрико дар минтақаро дунбол мекунад ва густариши ҳузури низомии Вошингтан дар минтақаро ба нафъи худ намедонад.
Нигарониҳо аз густариши ҳузури низомии Амрико дар минтақа дар ҳоле матраҳ мешаванд, ки бархе маҳофил дар Русия ин иқдоми Пентагонро дар чорчуби барномаҳои зиддиэронии Кохи сафед арзёбй мекунанд ва мегуянд Амрико қасд дорад ҳалқаи муҳосираи Чумҳури Исломиро тангтар кунад.Ин маҳофил бо ишора ба ихтисоси 120 миллиард доллар барои барномаҳои низомии Афғонистон, таъкид мекунанд кишварҳои Осиёи Марказй барои касби ҳарчй бештари саҳми худ, талош мекунанд ҳамкорй бо Амрикоро густариш диҳанд.Коршиносони рус мегуянд ҳар як аз кишварҳои Осиёи Марказй, ба вижа Узбакистон ва Точикистон аз Русия дилсард шудаанд ва ба ин умеданд, ки бо кумаки Амрико битавонанд барномаҳои худ дар минтақаро таҳаққуқ бахшанд.Амрико бахши аъзами силоҳ ва тачҳизоти низомии худро ки аз Афғонистон хорич мекунад, ба Узбакистон ва бахшеро ба Точикистон хоҳад дод.Ба бовари коршиносони рус ниёзе ки Точикистон дар мархалаи кунунй ба Амрико дорад, дар пуштибонии Бонки чаҳонй аз тарҳи сохти неругоҳи Роғун хулоса мешавад ва азэхтимол дур ба назр мерасад, ки давлати Раҳмон шонси кунуниро нодида гирад.Хамчунин дигар кишварҳои Осиёи Марказй заъфҳое доранд, ки Амрико дар ҳоли баҳрабардорй аз онҳо мебошад. Аз ин ҳама таҳаввулот бармеояд, ки Осиёи Марказй дар мархалаи кунунй ба конунй сиёсатбозиҳои геополитикй табдил шудааст ва ин амр баргирифта аз набудани иттиҳод ва ҳамбастагй миёни кишварҳои минтақа аст ва то замоне ки ихтилоф миёни ин кишварҳо боқй ҳаст, онҳо ҳамчунон абзори дасти қудратҳо боқй хоҳанд монд.