Осиёи Марказй дар гирдоби рақобати қудратҳо

Омодагиҳо ба интихоботи раёсати чумҳурии Амрико дар ҳоле оғоз шудааст, ки довталабон барои ширкат дар ин интихобот дар чорчуби тарҳи яккатозии Амрико бар чаҳон, тақвияти ҳузур дар Осиёи Марказиро матраҳ мекунанд ва аз ин мавзуъ ба унвони аслитарин бахш дар сиёсати хорчии худ ёд мекунанд.Аз чумла Митту Ромнй(Mitt Romney), номзади чумҳурихоҳон дар яке охирин суханрониҳои худ таъкид кард, ки дар сурати тасадди пусти раёсати чумҳурй Осиёи Марказиро аз сиёсатҳо ва иқдомоти худхоҳонаи Русия озод хоҳад кард.

Вай бо ишора ба аҳамияти Осиёи Марказй барои Амрико гуфт, тақвияти ҳамкориҳо аз чумла дар бахши низомй, ки кумакҳои низомй, омузиши кодрҳои ҳирфаи барои артишҳои миллй, тачҳизи сохторҳои низомй ва … шомили он хоҳад буд, имкон хоҳад дод, ки ҳузури Русия дар минтақа заъиф ва камранг шавад.Ин суханон дар ҳоле садо медиҳанд, ки Барак Абама, раиси чумҳур ва дигар мақомоти амрикойи борҳо таъкид кардаанд, ки ҳаргиз қасди боқй мондан дар Осиёи Марказиро надоранд.Аз ин ру ин ибрози назарҳо парда аз руи тарҳҳои геостротегии Амрико, бармедорад ва тадиқи он аст, ки тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» тарҳе ба истилоҳ ташрифотй набуда, балкй бахше аз сиёсати тавсаъаталбонаи Амрико хоҳад буд ва хуручи низомиёни амрикойи аз Афғонистон ба навъе оғози амалй шудани ин тарҳ хоҳад буд. Изҳороти Ромнй дар ҳоле садо медиҳад, ки Русия низ бар он шудааст чойгоҳи худ дар Осиёи Марказиро эҳё кунад ва Владимир Путин ба унвони барномаҳои қабл аз интихоботии худ, бахше аз тарҳҳои Маскав дар мавриди Осиёи Марказиро эълом кард.Владимир Путин бо эъломи таъсиси Иттиҳодияи Авруосиё ин паёмро барақибони Маскав иблоғ кард, ки Русия ба таври чиддй аз ҳақи худ дар муъодилоти байналмилалй дифоъ хоҳад кард.Аммо ибрози назарҳои мақомоти амрикойи дар мавриди муқобила бо Русия дар Осиёи Марказй, дар пасманзари истиқрори сомонаи мушакии Амрико дар Аврупойи шарқй чиддитар аз эъломияҳои мақомоти русй ба назар мерасад.
Дар поёни ҳазораи дуввум бисёре аз назарияпардозони амрикойи пешбинй мекарданд, ки қарни 21 қарни Амрико хоҳад буд ва Вашингтон идоракунии чаҳонро ба даст хоҳад гирифт.Чорч Фридман ва Мередит Фридман аз чумлаи назарияпардозони амрикойи ҳастанд, ки мутмаъинанд дар қарни 21 калиди ҳамаи чангҳо ва дар кул ояндаи башарият дар дасти Амрико хоҳад буд.Тарҳи «Осиёи Миёнаи Бузург» дар соли 2001 ба вучуд омад ва моҳияти аслии он ташкили иттиҳоди чадиди кишварҳои Осиёи Марказй, Афғонистон ва Осиёи чанубй бидуни мушорикати Русия ва Чин аст.Ичрои ин тарҳ имкон хоҳад дод, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико на фақат кишварҳои Осиёи Марказиро аз оғуши Русия ва Чин раҳо кунад, балкй ба таври қатъй дар минтақа мустақар шуда, Осиёи Марказиро ба қаймумияти худ табдил диҳад.Фредерик Старр, раиси институти Осиёи Марказй ва Қафқози вазорати хоричаи Амрико, аввалин касе буд, ки тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» ро ифшо ва аҳдофи Кохи сафед дар ин заминаро ташреҳ кард.Дар соли 2005 Кандализа Райс, вазири умури хоричаи вақти Амрико бо судури фармоне масъулияти иртибот бо панч кишвари Осиёи Марказиро аз дафтари умури кишварҳои Аврупо ва Авруосиё ба дафтари умури кишварҳои Осиёи Чанубй вогузор кард.Ин иқдом байнгар аз таваччуҳи вижаи Вашингтон ба минтақаи Осиёи Марказй аст, ки имруз шоҳиди афзоиши бештари он ҳастем. Кандализа Райс дар бораи аҳамияти Осиёи Марказй ва Чанубй гуфта буд, ин минтақа конуни буҳрон ва нооромиҳо не, балки маҳалли фурсатҳои тоза аст.Вай дар тавчеҳи суханони худ гуфта буд, боястй дар қадами аввал фасоди молй, мазоҳири ноамнй, ифротгаройи мазҳабй ва миллй, қочоқи маводи мухаддир, бесуботии ичтимоъй ва ихтилофот миёни Ҳинду Покистон аз байн бардошта шавад.Тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» чойгоҳи вижа е дар сиёсати хоричии Амрико дорад ва дар навбати аввал ин тарҳ пешбинй мекунад, ки Покистон ва Ҳинд ба унвони шарикон ва муттаҳидони Амрико дар минтақа, аз ноҳияи энержй таъмин бошанд ва равобити гарми Вошингтан бо Исломобод ва Деҳлии нав барқарор бимонад.Дар ин росто иқдомоти зиёде анчом шудаанд, аммо натоичи ончуноние ба ҳамроҳ надоштанд ва Кохи сафед бо сармоягузориҳои калон ва ваъдаҳои кумакҳои молй ба кишварҳои Осиёи Марказй, талош дорад ризояти ононро барои мушорикат дар тарҳҳои худ, касб кунад.Ба ақидаи тарроҳони амрикойи муҳаррики аслии таҳаққуқи барномаҳои Амрико дар минтақа Казоқистон, Кирғизистон,Точикистон, Ҳиндустон ва Покистон хоҳанд буд ва ин тарҳ ба солҳо талош ва сармоягузориҳои калон ниёз дорад, то битавон дасти Русия ва Чинро аз Осиёи Марказй барои ҳамеша кутоҳ кард.
Назарияпардозони тарҳи «Осиёи Марказии Бузург» дар ибтидои тадвини ин тарҳ дар мавриди мухолифон низ ибрози назарҳое карда буданд ва ба ақидаи онон аслитарин мухолиф ва рақиби тарҳи мазкур Созмони ҳамкории Шонгҳой хоҳад буд.Ин созмон ки дар айни ҳол қалби Осиёро дар ихтиёр дорад, дар садад аст бо чазби Ҳинд, Покистон ва Эрон мавқеъи худ дар минтақаро комилан таҳким кунад.Баъд аз он ки Русия дар мавриди таҳаррукоти ахири Амрико дар Осиёи Марказй вокуниш нишон дод, инак Чин низ дар ин замина вокуниш нишон дод.Ахиран аъзои раёсати ҳизби комунисти Чин дар ибрози назарҳои чудогона Амрикоро омили аслии бесуботй дар ҳавзаи Осиё ва уқёнуси Ором хонданд.Дар ин ибрози назарҳо омадааст, Барак Абама, раиси чумҳури Амрико вақте дар бораи зарурати таҳкими ҳузури низомии Иёлоти муттаҳида дар Осиё сухан гуфт, на фақат Эрон, балкй Чинро мадди назар дошт.Таҳлилгарони ширкати FXClearing дар мақолае, ки интишороти ҳизби камунисти Чин мунташир кард, навиштанд, агарчй мақомоти амрикойи ба каррот гуфтаанд, ки ҳузури низомии Вошингтан алайҳи Чин нахоҳад буд, аммо таҳкими ҳузури низомии Амрико дар Осиё ва уқёнуси Ором, ки аз соли 2009 суръати бештаре касб кард, қабл аз ҳама алайҳи Пекин равона шудааст.Агарчи масъулони интишороти ҳизби комунисти Чин гуфтаанд дидгоҳи муаллифони мақола назари шахсии онҳост, аммо ин мавзуъ пушида нест, ки Чин ба таври чиддй таҳаррукоти низомии Амрико дар минтақаро дунбол мекунад ва густариши ҳузури низомии Вошингтан дар минтақаро ба нафъи худ намедонад.
Нигарониҳо аз густариши ҳузури низомии Амрико дар минтақа дар ҳоле матраҳ мешаванд, ки бархе маҳофил дар Русия ин иқдоми Пентагонро дар чорчуби барномаҳои зиддиэронии Кохи сафед арзёбй мекунанд ва мегуянд Амрико қасд дорад ҳалқаи муҳосираи Чумҳури Исломиро тангтар кунад.Ин маҳофил бо ишора ба ихтисоси 120 миллиард доллар барои барномаҳои низомии Афғонистон, таъкид мекунанд кишварҳои Осиёи Марказй барои касби ҳарчй бештари саҳми худ, талош мекунанд ҳамкорй бо Амрикоро густариш диҳанд.Коршиносони рус мегуянд ҳар як аз кишварҳои Осиёи Марказй, ба вижа Узбакистон ва Точикистон аз Русия дилсард шудаанд ва ба ин умеданд, ки бо кумаки Амрико битавонанд барномаҳои худ дар минтақаро таҳаққуқ бахшанд.Амрико бахши аъзами силоҳ ва тачҳизоти низомии худро ки аз Афғонистон хорич мекунад, ба Узбакистон ва бахшеро ба Точикистон хоҳад дод.Ба бовари коршиносони рус ниёзе ки Точикистон дар мархалаи кунунй ба Амрико дорад, дар пуштибонии Бонки чаҳонй аз тарҳи сохти неругоҳи Роғун хулоса мешавад ва азэхтимол дур ба назр мерасад, ки давлати Раҳмон шонси кунуниро нодида гирад.Хамчунин дигар кишварҳои Осиёи Марказй заъфҳое доранд, ки Амрико дар ҳоли баҳрабардорй аз онҳо мебошад. Аз ин ҳама таҳаввулот бармеояд, ки Осиёи Марказй дар мархалаи кунунй ба конунй сиёсатбозиҳои геополитикй табдил шудааст ва ин амр баргирифта аз набудани иттиҳод ва ҳамбастагй миёни кишварҳои минтақа аст ва то замоне ки ихтилоф миёни ин кишварҳо боқй ҳаст, онҳо ҳамчунон абзори дасти қудратҳо боқй хоҳанд монд.

Точикистон ва Русия : имтиҳоне дар гузари замон

Сарнавишти ду халабон, ки яке шаҳрванди Эстония ва дигаре шаҳрванди Русия ҳастанд, равобит миёни Русия ва Точикистонро ба таври бесобиқае ба чолиш кашидааст, ба гунае ки ин мавзуи комилан ҳуқуқй чанбаҳои сиёсй касб карда, аз толори муҳокима, ба вазорату идороти ду кишвар нуфуз кардааст.

Ибрози назарҳои мақомоти сатҳҳои мухталифи ду кишвар ва чанги иттилоотй миёни расонаҳои ду тараф, ки ҳамаруза бар густураи он меафзояд, баёнгар аз ин воқеият аст, ки ҳам Маскав ва ҳам Душанбе дар вазъияти чандон матлубе қарор надоранд.Ҳарчанд ахиран сухан аз талошҳо барои ҳалли мусолиматомези ин қазия ба миён меояд, аммо пайомадҳои он ҳамчунон нигаронкунанда арзёбй мешаванд.Дар ҳоле ки мақомоти точик ҳукми додгоҳи шаҳри Қурғонтеппа дар мавриди ду халабонро амре дар чорчуби меъёрҳои байналмилалй арзёбй мекунанд, дар Маскав таъкид бар ин доранд, ки ин ҳукм хорич аз меъёрҳои роич дар урфи байналмилал аст. Моҳи марти соли чорй ду ҳавопаймои русии мутаалиқ ба ширкати Rolkan, ки аз Афғонистон ба ҳарими ҳавойии Точикистон ворид шуда буданд, дар фурудгоҳи шаҳри Қурғонтеппа ба замин нишастанд ва халабонҳои онҳо шаҳрвандони Русия ва Эстония тавассути кормандони интизомии фурудгоҳ боздошт шуданд.Дар бораи ин руйдод ба чуз чанд хабари кутоҳ, гузоришоти дигаре мунташир нашуд ва расонаҳои иттилоотй ва маҳофили коршиносй камтар таваччуҳе ба он доштанд.Дар доираҳои сиёсии ду кишвар низ дар ин маврид изҳори назарҳои чиддй сурат нагирифта буд. Моҳи гузашта(охири моҳи октябр)додгоҳи шаҳри Қурғонтеппа баррасии парвандаи марбут ба ду халабонро анчом дод ва бар асоси ҳукми суд онҳо ба ҳаштуним солй аз озодй маҳрум шуданд.Баъд аз эъломи ин ҳукм мочаро оғоз шуд ва дар як муддати кутоҳ чанбаҳои густурдае дар расонаҳои иттилоъотй ва маҳофили сиёсии Русия касб кард.Шахсиятҳои сиёсии русй ин ҳукмро золимона тавсиф ва бо забони таҳдид тақозо карданд, ки додгоҳи Точикистон дар иртибот ба ин мавзуъ тачдиди назар кунад.Вазорати умури хоричаи Русия бо пахши баёния таъкид кард, ки «ҳукми додгоҳи Точикистон ҳаргиз дар чорчуби равобити стротегии Русия ва Точикистон нест ва ин иқдом робитаҳои ду кишварро ба таври чиддй латмадор хоҳад кард».Вазорати умури хоричаи Русия иллати вокуниши дерҳангом ба ин қазияро баргирифта аз мулоҳизоти ҳуқуқй баён кард, ки ҳадаф аз он пайгирии мавзуъ аз тариқи қонунй буда, то ин ки вачҳаи ҳеч як аз тарафҳо осеб набинад.Бо ин ҳол манобеъи вазорати хоричаи Русия эътироф карданд, ки дар моҳи май, яьне бо гузашти ду моҳ аз асорати халабонҳо, аз ин қазия огоҳ шуданд. Аммо чудо аз замон ва наҳваи огоҳ шудан аз қазияи халабонҳо, ҳамаи мақомоти аршади Маскав дар қиболи ин мавзуъи сирф ҳуқуқй, мавзеъгирй карданд ва тамомии онон бидуни истисно аз лаҳни таҳқиру таҳдид кор гирифтанд.Сегей Лавров, вазири хоричаи ин кишвар дар тамоси телефонй бо Ҳамроҳхон Зарифй, ҳамтои точики худ гуфт, «ҳукми додгоҳи Точикистон кишварашро ошуфта кардааст.»Димитрий Рогозин, сафири Русия дар созмони Антлантики шимолй(НАТО) таъкид кард, ки чун дигар шаҳрвандони Русия аз ҳукми додгоҳи Точикистон ба хашм омадааст.Ин мақоми русй бештар аз дигарҳо аз таҳқир ва таҳдид кор гирифт ва тазаккур дод, чунин амале чунончй дар Амрико иттифоқ меафтод , қобили қабул буд, чун Амрико ҳам мисли Русия як қудрати чаҳонй аст.Аммо вақте кишваре чун Точикистон, ки дар тамоми заминаҳо вобаста ба Русия аст, даст ба чун амале мезанад, чойи таачуб аст.Рогозин таъкид кард, мо бояд дар ҳалли ин қазия ба нафъи ду халабон, бе ниҳоят сифту сахт бошем. Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия, рузи 14 ноябр дар охирин мавзеъгирии худ дар қиболи парвандаи халабонҳо, ки дар ҳошияи нишасти сарони кишварҳои узви ҳавзаи Осиё ва Уқёнусия дар Ҳонолулу сухан мегуфт, бори дигар таъкид кард, «агар паёми мо дар мавриди бознигарй ба ин парванда аз тарафи Точикистон шунида нашавад, ин мавзуъ бетаъсир бар равобити ду кишвар нахоҳад буд».Раиси чумҳури Русия таҳдид кард дар қиболи Точикистон иқдомоти ғайриқмутақорун дар пеш хоҳад шуд.Юрий Попов, сафири Русия дар Душанбе, бо раиси чумҳури Точикистон дидор кард ва хостори ҳаллу фасли ҳарчй зудтари қазияи ду халабон шуд.Владимир Жириновский, маовини раиси Думаи Русия бо ирсоли нома ба Анатолий Сердюков,вазири дифоъи ин кишвар, дархост кардааст, ки бо истифода аз неруҳои вижаи ин вазоратхона, халабонҳо аз асорат озод карда шаванд.Жириновский, ки як шаҳрванди яҳудитабори Русия аст, бо ишора ба амалкарди Исроил дар қиболи арабҳо, таъкид кард, бояд Русия Точикистонро ҳамон гуна ки Исроил Лубнонро «уту» кард, адаб кунад.Валентина Матвиенко, раиси шурои федератсиюни Русия иброз дошт, чунончй Русия ва Точикистон ба тафоҳум нарасанд, Маскав дар қиболи давлати Душанбе таҳримҳои шадидери ба кор хоҳад гирифт. Валерий Шянкин, узви Кумитаи равобити байналмилалии Шурои федератсияи Русия гуфт, кишвараш бояд аз тамоми иқдомоти сахтгирона алайҳи Точикистон кор бигирад, то ҳавонавардонро раҳо кунад. Вай пешниҳод кард, ки «бояд вуруди муҳочирони кории точик ба Русия маҳдуд карда шавад.» Михайил Капура, муовини раиси кумитаи ҳуқуқ ва додгоҳи Шурои федератсияи Русия низ аз давлати кишварашро хостааст, ба Точикистон «посухи сазоворе» диҳад, зеро ба гуфтаи у «Русия кишваре нест, ки кафши худро бо он пок кунед». Албатта матбуоти фурсатталаби русй беш аз ҳар замони дигаре матолиби зиддиточикй мунташир ва талош карданд аз ин фурсат дар ростои сиёҳ кардани вачҳаи точикон дар Русия кор гиранд.Миллигароёни русй низ бо тачаммуъ дар муқобили сафорати Точикистон дар Маскав, бар зидди точикон ва Точикистон шиор доданд.Хадамоти муҳочирати Русия бидуни эълом иқдом ба ихрочи муҳочирони кории точик аз шаҳрҳои мухталифи ин кишвар кард ва дар як муддати кутоҳ садҳо муҳочири корй аз Русия ихроч шуданд, ки ин раванд ҳамчунон идома дорад.Албатта ин иқдоми зидди меъёрҳои байналмилалии Маскав вокунишҳои ниҳодҳои байналмилалии дифоъ аз ҳуқуқи башарро дар пай дошт ва ин ниҳодҳо бо маҳкум кардани озору тавҳини муҳочирони кории точик тавассути сохторҳои русй, дархост карданд ин амали хорич аз урфи байналмилал мутаваққиф шавад. Дар ин миён мавзуе ки бештар чалби таваччуҳ мекунад, суханони як мақоми вазорати хоричаи Русия аст, ки ошкоро аз дахолати эҳтимолии низомй дар ҳалли ин қазия сухан ба миён овард.Ин мақоми Русия ки аз зикри номаш худдорй кардааст, таҳдид кард, «ҳануз ки лашкари 201 вориди амал нашуда, Точикистон ба хостаҳои Русия тан дардиҳад». Аз суе Абдумачид Достиев, сафири Точикистон дар Маскав, ба вазорати хоричаи Русия фаро хонда шуда ва маротиби норизоятии Русия аз ҳукми додгоҳи ду халабон ба вай ироа шуд. Аз сафири Точикистон дархост шуд, ки зимни иблоғи ин паём ба Душанбе, расидагй ба ин мавзуъро суръат бахшад.Дар ҳамин ҳол идораи амнияти миллии вилояти Хатлон бо ироаи далелҳо ва санадҳои зарурй, аз полиси байналмилал — Интерпол тақозо кард, ки Сергей Полуянов, раиси ширкати » Rolkan Investmens Ltd «ро боздошт ва дар ихтиёри Точикистон қарор диҳад. Аммо Маскав эълом кард ки ба ҳеч вачҳ раиси ин ширкатро дар ихтиёри Точикистон қарор нахоҳад дод. Вокунишҳои Русия дар қиболи қазияи ду халабон баёнгар аз ин воқеият аст, ки Маскав давлати Душанберо ҳамчун як давлати мустақил қабул надорад ва амалкарди додгоҳи Қурғонтеппаро ба унвон таҳқир нисбат ба худ таъбир кард.Қаблан Русия дар қиболи ҳаводиси ба ин монанд хомушй ихтиёр карда буд, аз чумла соли гузашта додгоҳи Узбакистон сарҳанги рус Юрий Корепановро бо чосусй муттаҳам ва зиндонӣ кард.Маскав кучактарин эътирозе накард.Чанде қабл Амрико Виктор Бут, шаҳрванди Русияро, ки мутаҳҳам ба қочоқи аслиҳа буд, дар Бонкук боздошт ва дар Амрико мучозот кард, Маскав боз ҳам хомуш буд.Акнун дар мавриди ин ки Русия дар Точикистон фақат дунболи манофеи худ мегардад, ҳеч шаке боқй намондааст.Ба назар мерасад Маскав бо баҳона қарор додани қазияи халабонҳо дар пайи он аст ки ба хостаҳои стротегии худ дар Точикистон даст ёбад. Ин мавзуъ, яъне амалкарди чанд рузи ахири Русия дар қиболи Точикистон зимни ин ки беэътимодй ба Маскавро дар Осиёи Марказй доман зад, тамомии барномаҳои Владимир Путин дар мавриди эчоди Иттиҳоди Авруосиёро низ зери савол бурд.