Точикистон ва Кирғизистон: дар масири талошҳои муштарак

Дар нишасти кумиссиюни байниҳукуматии Точикистон ва Қирғизистон, ки рузи 6 феврали соли чорй оғоз ба кор кард, масоли марбут ба таъйини хати марзй миёни ду кишвар мавриди баҳсу баррасй қарор хоҳад гирифт.Кабл аз ин нишаст мақомоти точик гуфта буданд, ки Точикистон ва Қирғизистон дар мавриди марзҳои муштарак мушкилоти чандоне бо ҳам надоранд.Аз чумла Низомиддин Зоҳидов, маовини вазири умури хоричаи Точикистон гуфт, то кунун 50 дарсади манотиқи марзии ду кишвар аломатгузорй шуда, дар мавриди манотиқи боқимонда низ тақрибан мавозеъи ду тараф ҳамсонанд.

 Точикистон ва Қирғизистон як ҳазор километр марзи муштарак доранд ва бар асоси асноди ба имзорасида миёни ду тараф, 471 километр аломатгузорй шуда, дар мавриди бархе манотиқи марзй ихтилофи назарҳое вучуд дорад.Аз чумла дар марзи миёни ду вилояти Ботканд(Қирғизистон) ва Суғд(Точикистон) манотиқи мавриди баҳс вучуд дорад, ки борҳо боиси низоъ миёни ду тараф шудааст.Аммо мақомоти ду тараф ҳамеша талош кардаанд, ки ин низоъҳоро дар нутфа хомуш кунанд, зеро имруз Бишкек ва Душанбе ба хубй медонанд, ки мушкилот ва масоили муштараке доранд, ки ҳаллу фасли онҳо фақат дар гарави талошҳо ва ҳамкориҳои дучониба аст.Хам Точикистон ва хам Қирғизистон дар мукоиса бо дигар кишварҳои минтақа иқтисоди заъифе доранд ва бахши аъзами будчаи ин кишварҳо ба қарз, эътибор ва сармоягузориҳои хоричй устувор аст Вучуди фасоди молй дар сохторҳои ҳукуматй, иқтисоди ҳар ду кишварро дар ботлоқи буҳронҳо қарор дода, кишварҳо ва ниҳодҳои сармоягузорро дилсард кардааст.Яке аз охирин маврид дар ин замина он аст, ки ду соли пеш 97 миллион доллар, ки Сандуқи байналмилалии пул барои мубориза бо фақр ба Точикистон дода буд, бе ному нишон нопадид шуд ва масъулони точик натавонистанд санаде дар мавриди харочоти ин маблағ ироа диҳанд.Дар Қирғизистон низ Курмонбек Боқиев ва аъзои хонаводааш бо дар даст гирифтани вазифаҳои калидй, сарвату дороиҳои ин кишваррро ғорат карда, дар бисёре аз маворид бахшҳое аз кумакҳои  хоричиро ба ҳисобҳои шахсии худ дар бонкҳои хоричй мерехтанд..

     Умумиятҳои мавчуд ду кишвари Точикистон ва Қирғизистонро бар он доштааст, ки дар рафъи мушкилоти мавчуд, зимни бакоргирии зарфият ва имкониятҳо, фаъолиятҳои худро низ ҳамоҳанг кунанд.Ба далели мавқеияти чуғрофиёйи ва ҳаммарзй бо Афғонистон, ҳамчунин авзои кунунии минтақа, ҳамкориҳои амниятии Бишкек — Душанбе бештар аҳамият касб кардааст.Моҳи сентябри соли 2011 миёни вазоратҳои дифоъи ду кишвар қарордоди ҳамкориҳои низомй барои соли 2012 ба имзо расид.Бар асоси ин қарордод сохторҳои амниятии Точикистон ва Қирғизистон бо баргузории тамриноти муштарак тавони дифоъйии худро дар муқобила бо таҳдидҳои эҳтимолй, тақвият мекунанд ва то кунун дар ин росто чандинй тамриноти муштарак баргузор кардаанд.Бо ин ҳол аслитарин маврид дар муштаракоти давлатҳои Бишкек ва Душанбе вобастагии энержии онон бо Русия(ду кишвар 90 дарсади сухти худро аз Русия ворид мекунанд) ва вучуди мушкилоти фаровон дар масири ичрои тарҳҳои гидруэнержии ду тараф аст.Дар ин миён мухолифатҳои Узбакистон ба сохти неругоҳи «Камбарота» дар Кирғизистон ва «Роғун» дар Точикистон ин ду кишварро дар гири маосили зиёде дар бахшҳои мухталифи иқтисод кардааст.Ахиран мухолифатҳои Тошканд дар ин замина ба як абзори фишор ба ду кишвари ҳамсоя табдил шудааст ва осебҳои бештаре ба Точикистон ворид шудааст.Аз чумлаи ин осебҳо муҳосираи иқтисодии Точикистон аст, ки на танҳо мучиби афзоиши нархи маҳсулот дар бозорҳо шуда, балки ичрои тарҳҳои муҳими иқтисоди ин кишвар ва фаъолиятҳои корхонаҳои бузургро то ҳадди зиёде халалдор кардааст.Умед ва интизороти Бишкек ва Душанбе ба мусоидат ва миёнчигариҳои Маскав чиҳати ҳалли мушкилоти мавчуд дар равобит бо Тошканд бароварда нашуд, ҳатто дар ҳолатҳое Русия ошкоро аз мавозеи Узбакистон дифоъ кард.Ҳамин амр боис шуд, ки Қирғизистон ва Точикистон ба дунболи пуштибони дигаре бароянд ва ин раванд ононро ба ҳамкориҳои бештаре бо Амрико тарғиб кард.Вошингтан низ бо дарки мавқеияти ин ду кишвар ва камтаваччуҳии Кремл ба онҳо, ҳамкориҳо бо Бишкек ва Душанберо дар заминаҳои мухталиф густариш дод.Ин ҳамкориҳо замоне ки вориди бахшҳои ҳассосе назири ҳамкориҳои амниятй ва низомй шуд, давлатмардони русро ба вокуниш водошт.Нишасти ғайрирасмии сарони кишварҳои узви Паймони амнияти чамъй дар Маскав(декабри соли 2011) ва имзои асноди чадиди ин Паймон тавассути ҳамаи раисони чумҳури ҳозир дар ин нишаст, аз чумлаи ин вокунишҳо буд.Агарчй Русия  имзо гузоштани Ислом Каримов ба ин аснодро пирузии бузурге барои худ таъбир кард, аммо нигаронии худ аз иқдомоти отии Бишкек ва Душанбе мабнй ба идомаи ҳамкориҳои низомй бо Амрикоро пинҳон надошт.Давлати пешини Қирғизистон дар як иқдоми ба истилоҳ ғофилгирона, бо ивазкунии унвони пойгоҳи «Манас» ба марказй транзити байналмилай, тавонист ҳамкориҳои низомй бо Амрикоро идома диҳад, бе он ки ҳассосияти Маскавро барангехта бошад.Русия аз он бим дорад, ки Точикистон низ бо сиёсатҳои мушобеҳе фурудгоҳи «Айнй»ро дар ихтиёри ҳавопаймоҳои амрикойи қарор диҳад. Албатта Русия барои эъмоли фишор ба ду кишвари Точикистон ва Кирғизистон фишангҳое дар ихтиёр дорад, ки  коргарони муҳочир аз ин чумлаанд ва давлатмардони рус тобистони гузашта, замоне ки масъалаи халабонҳо миёни Маскав — Душанбе буруз кард, ин баргаро ба бозй дароварданд ва Точикистонро таҳти фишор қарор доданд.Албатта танҳо бакоргирии фишор наметавонад дар пешбурди сиёсатҳо корсоз бошад ва Маскав бархе имтиёзотро низ дар назар гирифтааст, то ин ду кишвари муҳими Осиёи Марказиро дар маҳдудаи нуфузи худ нигоҳ дорад.Ваъдаи пазируфтан ба Иттиҳоди гумрукй аз ин чумла аст, ки мақомоти Маскав ду кишвари Точикистон ва Кирғизистонро дар авлавият қарор додаанд.Аммо воқеият ин аст, ки дар муқоиса бо Кирғизистон, Точикистон камтар мавриди ба истилоҳ тараҳҳуми Маскав қарор гирифтааст.Дар шароите ки Русия ба изои ҳамкориҳои низомй, ба Кирғизистон маводи сухти бидуни андоз содир мекунад, аммо дар ин замина ҳеч гузаште барои Точикистон қоил нест. Тайи ду соли ахир дар қиёс бо Кирғизистон, Точикистон маводи сухтро бо кимати гаронтар аз Русия ворид мекунад ва музокироти тарафҳо дар ин замина натичаи матлубе барои Душанбе ба ҳамроҳ надоштааст.Аз ин ру Душанбе талош кардааст то вобастагиҳои энержй аз Русияро рафъ кунад, аммо дар соли 2011 миқдоре сузишворй аз дигар кишварҳо ворид кард ва фақат 10 дарсад аз мизони ин вобастагиҳоро коҳиш дод.Дар чорчуби талошҳо барои пойин овардани қимати маводи сухт, 25 январи соли чорй Гул Шералй, вазири энержии Точикистон ба Маскав сафар ва бо мақомоти рус музокира кард.Натичаи ин музокирот он буд, ки Русия ҳозир нашуд як миллион тон сузишворй бидуни молиёт ба Точикистон содир кунад ва фақат барои содироти 179 ҳазор тон ризоят дод.Аз раванди таҳаввулоти марбут ба ин масъала бармеояд, ки Русия дар сурате сузишвории мавриди ниёзи Точикистонро бидуни молиёт ва бо қимати муносиб таъмин мекунад, ки агар Душанбе дар мавриди бархе аз масоили сиёсй ва низомй, аз чумла бозгашти марзбонони рус ба марзи Точикистону Афғонистон, истифодаи ройгони Русия аз фурудгоҳи «Айнй» ва ба 49 сол тамдид кардани истиқрори пойгоҳи низомии Русия, эъломи ризоят кунад.

 Хам Точикистон ва ҳам Кирғизистон коҳиши вобастагии энержй аз Русияро ба таври чиддй дар дастури кор қарор додаанд.Кирғизистон бештар аз Точикистон пайомадҳои дардноки таҳрими сузишворй тавассути Русияро тачриба кардааст ва суқути давлати Курмонбек Боқиев тасдқи ин гуфтаҳо аст. Агарчи дар ду кишвар умури иктишофй идома дорад, аммо бино ба бароварди коршиносон истихрочи нафт ниёзманди сармоягузориҳои калон аст ва адами сармояи мавриди ниёз, суръати ин  равандро кунд кардааст.Бо вучуди ин, ду кишвари ҳамсоя мусаммам ба ҳамкориҳои муштарак дар чиҳати ҳаллу фасли масоили энержй ҳастанд, амре ки роҳи ҳалли он дар ҳамгаройиҳои минтақайи нуҳуфтааст.Ба баёни дигар агар Точикистон ва Кирғизистон, ки соҳибони манобеи фаровони об дар минтақа ҳастанд, бо Узбакистон, Казоқистон ва Туркманистон, ки аз манобеи саршори нафту газ бархурдоранд, канор оянд, аз вобастагии энержй ба Русия нишоне боқй нахоҳад монд.Аз ин ру дарк кардан душвор нест, ки идомаи ихтилоф миёни кишварҳои минтақа баргирифта аз манофеи Маскав аст ва бақо ё рафъи ин ихтилофот низ то ҳадди зиёде вобаста ба амалкарди Русия аст.

 Бо таваччуҳ ба мавозеи ҳамсони Душанбе Бишкек дар мавриди бисёре аз масоили минтақайи, интизор меравад, ки масъалаи марзй миёни ду кишвар дар ояндаҳои наздик ҳаллу фасл хоҳад шуд.

Точикистон ва Русия : имтиҳоне дар гузари замон

Сарнавишти ду халабон, ки яке шаҳрванди Эстония ва дигаре шаҳрванди Русия ҳастанд, равобит миёни Русия ва Точикистонро ба таври бесобиқае ба чолиш кашидааст, ба гунае ки ин мавзуи комилан ҳуқуқй чанбаҳои сиёсй касб карда, аз толори муҳокима, ба вазорату идороти ду кишвар нуфуз кардааст.

Ибрози назарҳои мақомоти сатҳҳои мухталифи ду кишвар ва чанги иттилоотй миёни расонаҳои ду тараф, ки ҳамаруза бар густураи он меафзояд, баёнгар аз ин воқеият аст, ки ҳам Маскав ва ҳам Душанбе дар вазъияти чандон матлубе қарор надоранд.Ҳарчанд ахиран сухан аз талошҳо барои ҳалли мусолиматомези ин қазия ба миён меояд, аммо пайомадҳои он ҳамчунон нигаронкунанда арзёбй мешаванд.Дар ҳоле ки мақомоти точик ҳукми додгоҳи шаҳри Қурғонтеппа дар мавриди ду халабонро амре дар чорчуби меъёрҳои байналмилалй арзёбй мекунанд, дар Маскав таъкид бар ин доранд, ки ин ҳукм хорич аз меъёрҳои роич дар урфи байналмилал аст. Моҳи марти соли чорй ду ҳавопаймои русии мутаалиқ ба ширкати Rolkan, ки аз Афғонистон ба ҳарими ҳавойии Точикистон ворид шуда буданд, дар фурудгоҳи шаҳри Қурғонтеппа ба замин нишастанд ва халабонҳои онҳо шаҳрвандони Русия ва Эстония тавассути кормандони интизомии фурудгоҳ боздошт шуданд.Дар бораи ин руйдод ба чуз чанд хабари кутоҳ, гузоришоти дигаре мунташир нашуд ва расонаҳои иттилоотй ва маҳофили коршиносй камтар таваччуҳе ба он доштанд.Дар доираҳои сиёсии ду кишвар низ дар ин маврид изҳори назарҳои чиддй сурат нагирифта буд. Моҳи гузашта(охири моҳи октябр)додгоҳи шаҳри Қурғонтеппа баррасии парвандаи марбут ба ду халабонро анчом дод ва бар асоси ҳукми суд онҳо ба ҳаштуним солй аз озодй маҳрум шуданд.Баъд аз эъломи ин ҳукм мочаро оғоз шуд ва дар як муддати кутоҳ чанбаҳои густурдае дар расонаҳои иттилоъотй ва маҳофили сиёсии Русия касб кард.Шахсиятҳои сиёсии русй ин ҳукмро золимона тавсиф ва бо забони таҳдид тақозо карданд, ки додгоҳи Точикистон дар иртибот ба ин мавзуъ тачдиди назар кунад.Вазорати умури хоричаи Русия бо пахши баёния таъкид кард, ки «ҳукми додгоҳи Точикистон ҳаргиз дар чорчуби равобити стротегии Русия ва Точикистон нест ва ин иқдом робитаҳои ду кишварро ба таври чиддй латмадор хоҳад кард».Вазорати умури хоричаи Русия иллати вокуниши дерҳангом ба ин қазияро баргирифта аз мулоҳизоти ҳуқуқй баён кард, ки ҳадаф аз он пайгирии мавзуъ аз тариқи қонунй буда, то ин ки вачҳаи ҳеч як аз тарафҳо осеб набинад.Бо ин ҳол манобеъи вазорати хоричаи Русия эътироф карданд, ки дар моҳи май, яьне бо гузашти ду моҳ аз асорати халабонҳо, аз ин қазия огоҳ шуданд. Аммо чудо аз замон ва наҳваи огоҳ шудан аз қазияи халабонҳо, ҳамаи мақомоти аршади Маскав дар қиболи ин мавзуъи сирф ҳуқуқй, мавзеъгирй карданд ва тамомии онон бидуни истисно аз лаҳни таҳқиру таҳдид кор гирифтанд.Сегей Лавров, вазири хоричаи ин кишвар дар тамоси телефонй бо Ҳамроҳхон Зарифй, ҳамтои точики худ гуфт, «ҳукми додгоҳи Точикистон кишварашро ошуфта кардааст.»Димитрий Рогозин, сафири Русия дар созмони Антлантики шимолй(НАТО) таъкид кард, ки чун дигар шаҳрвандони Русия аз ҳукми додгоҳи Точикистон ба хашм омадааст.Ин мақоми русй бештар аз дигарҳо аз таҳқир ва таҳдид кор гирифт ва тазаккур дод, чунин амале чунончй дар Амрико иттифоқ меафтод , қобили қабул буд, чун Амрико ҳам мисли Русия як қудрати чаҳонй аст.Аммо вақте кишваре чун Точикистон, ки дар тамоми заминаҳо вобаста ба Русия аст, даст ба чун амале мезанад, чойи таачуб аст.Рогозин таъкид кард, мо бояд дар ҳалли ин қазия ба нафъи ду халабон, бе ниҳоят сифту сахт бошем. Димитрий Медведев, раиси чумҳури Русия, рузи 14 ноябр дар охирин мавзеъгирии худ дар қиболи парвандаи халабонҳо, ки дар ҳошияи нишасти сарони кишварҳои узви ҳавзаи Осиё ва Уқёнусия дар Ҳонолулу сухан мегуфт, бори дигар таъкид кард, «агар паёми мо дар мавриди бознигарй ба ин парванда аз тарафи Точикистон шунида нашавад, ин мавзуъ бетаъсир бар равобити ду кишвар нахоҳад буд».Раиси чумҳури Русия таҳдид кард дар қиболи Точикистон иқдомоти ғайриқмутақорун дар пеш хоҳад шуд.Юрий Попов, сафири Русия дар Душанбе, бо раиси чумҳури Точикистон дидор кард ва хостори ҳаллу фасли ҳарчй зудтари қазияи ду халабон шуд.Владимир Жириновский, маовини раиси Думаи Русия бо ирсоли нома ба Анатолий Сердюков,вазири дифоъи ин кишвар, дархост кардааст, ки бо истифода аз неруҳои вижаи ин вазоратхона, халабонҳо аз асорат озод карда шаванд.Жириновский, ки як шаҳрванди яҳудитабори Русия аст, бо ишора ба амалкарди Исроил дар қиболи арабҳо, таъкид кард, бояд Русия Точикистонро ҳамон гуна ки Исроил Лубнонро «уту» кард, адаб кунад.Валентина Матвиенко, раиси шурои федератсиюни Русия иброз дошт, чунончй Русия ва Точикистон ба тафоҳум нарасанд, Маскав дар қиболи давлати Душанбе таҳримҳои шадидери ба кор хоҳад гирифт. Валерий Шянкин, узви Кумитаи равобити байналмилалии Шурои федератсияи Русия гуфт, кишвараш бояд аз тамоми иқдомоти сахтгирона алайҳи Точикистон кор бигирад, то ҳавонавардонро раҳо кунад. Вай пешниҳод кард, ки «бояд вуруди муҳочирони кории точик ба Русия маҳдуд карда шавад.» Михайил Капура, муовини раиси кумитаи ҳуқуқ ва додгоҳи Шурои федератсияи Русия низ аз давлати кишварашро хостааст, ба Точикистон «посухи сазоворе» диҳад, зеро ба гуфтаи у «Русия кишваре нест, ки кафши худро бо он пок кунед». Албатта матбуоти фурсатталаби русй беш аз ҳар замони дигаре матолиби зиддиточикй мунташир ва талош карданд аз ин фурсат дар ростои сиёҳ кардани вачҳаи точикон дар Русия кор гиранд.Миллигароёни русй низ бо тачаммуъ дар муқобили сафорати Точикистон дар Маскав, бар зидди точикон ва Точикистон шиор доданд.Хадамоти муҳочирати Русия бидуни эълом иқдом ба ихрочи муҳочирони кории точик аз шаҳрҳои мухталифи ин кишвар кард ва дар як муддати кутоҳ садҳо муҳочири корй аз Русия ихроч шуданд, ки ин раванд ҳамчунон идома дорад.Албатта ин иқдоми зидди меъёрҳои байналмилалии Маскав вокунишҳои ниҳодҳои байналмилалии дифоъ аз ҳуқуқи башарро дар пай дошт ва ин ниҳодҳо бо маҳкум кардани озору тавҳини муҳочирони кории точик тавассути сохторҳои русй, дархост карданд ин амали хорич аз урфи байналмилал мутаваққиф шавад. Дар ин миён мавзуе ки бештар чалби таваччуҳ мекунад, суханони як мақоми вазорати хоричаи Русия аст, ки ошкоро аз дахолати эҳтимолии низомй дар ҳалли ин қазия сухан ба миён овард.Ин мақоми Русия ки аз зикри номаш худдорй кардааст, таҳдид кард, «ҳануз ки лашкари 201 вориди амал нашуда, Точикистон ба хостаҳои Русия тан дардиҳад». Аз суе Абдумачид Достиев, сафири Точикистон дар Маскав, ба вазорати хоричаи Русия фаро хонда шуда ва маротиби норизоятии Русия аз ҳукми додгоҳи ду халабон ба вай ироа шуд. Аз сафири Точикистон дархост шуд, ки зимни иблоғи ин паём ба Душанбе, расидагй ба ин мавзуъро суръат бахшад.Дар ҳамин ҳол идораи амнияти миллии вилояти Хатлон бо ироаи далелҳо ва санадҳои зарурй, аз полиси байналмилал — Интерпол тақозо кард, ки Сергей Полуянов, раиси ширкати » Rolkan Investmens Ltd «ро боздошт ва дар ихтиёри Точикистон қарор диҳад. Аммо Маскав эълом кард ки ба ҳеч вачҳ раиси ин ширкатро дар ихтиёри Точикистон қарор нахоҳад дод. Вокунишҳои Русия дар қиболи қазияи ду халабон баёнгар аз ин воқеият аст, ки Маскав давлати Душанберо ҳамчун як давлати мустақил қабул надорад ва амалкарди додгоҳи Қурғонтеппаро ба унвон таҳқир нисбат ба худ таъбир кард.Қаблан Русия дар қиболи ҳаводиси ба ин монанд хомушй ихтиёр карда буд, аз чумла соли гузашта додгоҳи Узбакистон сарҳанги рус Юрий Корепановро бо чосусй муттаҳам ва зиндонӣ кард.Маскав кучактарин эътирозе накард.Чанде қабл Амрико Виктор Бут, шаҳрванди Русияро, ки мутаҳҳам ба қочоқи аслиҳа буд, дар Бонкук боздошт ва дар Амрико мучозот кард, Маскав боз ҳам хомуш буд.Акнун дар мавриди ин ки Русия дар Точикистон фақат дунболи манофеи худ мегардад, ҳеч шаке боқй намондааст.Ба назар мерасад Маскав бо баҳона қарор додани қазияи халабонҳо дар пайи он аст ки ба хостаҳои стротегии худ дар Точикистон даст ёбад. Ин мавзуъ, яъне амалкарди чанд рузи ахири Русия дар қиболи Точикистон зимни ин ки беэътимодй ба Маскавро дар Осиёи Марказй доман зад, тамомии барномаҳои Владимир Путин дар мавриди эчоди Иттиҳоди Авруосиёро низ зери савол бурд.

Конфронси баррасии дурнамои амният дар Афғонистон

Ахиран дар шаҳри Душанбе конфронси байналмилалй бо ширкати коршиносон аз Қазоқистон, Қирғизистон, Точикистон, кишварҳои узви Иттиҳодияи Аврупо, Амрико, Русия, Афғонистон ва Покистон баргузор гардид, ки дар он дурнамои амният дар Осиёи Марказй баъд аз хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт.Дар шароите ки замони хуручи неруҳои низомии ғарбй аз Афғонистон наздиктар мешавад, баҳсҳо дар мавриди дурнамои амният дар минтақа дар маҳофили мухталиф доғтар шудааст.

Дар ин миён нуктаи чолиб он аст, ки бозигарони саҳнаи сиёсй ҳар як талош доранд аз ин авзоъ дар чорчуби аҳдофи геостротегй ва геополитикии худ, баҳрабардорй кунанд.Ҳарчанд гуфта мешавад хуручи низомиёни кишварҳои ғарбй то соли 2014 идома хоҳад дошт, аммо бо таваччуҳ ба вижагии ин фароянд дар кишваре назири Афғонистон, ба эҳтимоли қавй то поёни соли 2012 бахши аъзами ин неруҳои хоки Афғонистонро тарк хоҳанд кард. Зеро раванди кунд мучиби афзоиши талафоти бештари ин низомиён ва харочоти бештар хоҳад шуд.Ин хуручи низомиёни бегона аз Афғонистон тайи наздик ба сад соли ахир, барои панчумин бор иттифоқ меафтад. Ҳар бор мутачовизин ба марзу буми Афғонистон бо шикасти мазбуҳона ин кишварро тарк кардаанд, ки шикасти ду императории инглис дар ибтидои қарни 20 ва Шуравй дар даҳҳаҳои поёнии қарни 20 бештар сарнавиштсоз будааст. Шикасти инглисҳо тавассути озодихоҳони афғон, мучиби ташдиди наҳзатҳои озодихоҳй дар мустамликаҳои императории Бритониёи Кабир шуд, ки ин фароянд фурупошии ин императориро сурът бахшид.Шикасти Шуравй дар Афғонистон низ урдугоҳи сусиолистиро аз дохил мунфачир намуд ва абарқудрате бо номи Иттиҳоди Шуравй аз нақшаи чаҳон бардошта шуд. Дар нишасти Душанбе дидгоҳҳо дар мавриди дурнамои амният дар минтақа ва хуручи низомиёни ғарбй, ба вижа амрикойи мутафовут буданд.Гуруҳе аз таҳлилгарон бар ин боваранд, ки Амрико ҳаргиз аз минтақаи истротежики Осиёи Марказй хорич нахоҳад шуд ва хуруч аз Афғонистон дар асл чойивазкунии низомиёни ин кишвар аз Афғонистон ба Осиёи Марказй хоҳад буд.Аз чумла «Виктор Дубовитский», коршиноси рус мегуяд, «бовар надорам, ки неруҳо Афғонистонро тарк кунанд.Шояд теъдоди ин неруҳо коҳиш ёбад ва фақат шарикони аврупойии Амрико неруҳои худро аз Афғонистон хорич кунанд.Амрико дар ин кишвар боқй хоҳад монд.Берузи Абдулванд, устоди донишгоҳи озоди Берлин ва ҳамоҳангсози маркази таҳқиқоти минтақаи Хазар мегуяд ҳануз аҳдофи аслии Амрико ва НАТО дар Афғонистон ичро нашудааст ва хуруче сурат нахоҳад гирифт. Вай мегуяд:»барномаи бузурги «ҳамкорй ба хотири сулҳ», ки дар соли 1994 НАТО бо кишварҳои Аврупои шарқй ва Шуравии собиқ руи даст гирифт, натавонист манофеъи баландмуддати Амрикоро таъмин кунад.Аз ин ру Амрико мачбур шуд, ки бо чанги алайҳи терор дар Афғонистон ҳузури низомй пайдо кунад».Воқеъият он аст ки имруз воқеъияти тамомии тарҳҳои Амрико дар мавриди мубориза бо терроизм, кумак ба барқарории демокротй ва таъмини озодиҳои шаҳрвандй дар кишварҳо, ифшо шудаанд ва акнун кам касоне ба иддаъоҳои Амрико бовар мекунанд.Бо ин вучуд Амрико аз тарҳҳои мухталиф, назири руи кор овардани давлатҳои дастнишонда, харидани афроди калидй дар дохили давлатҳо, таҳдидҳои низомй ва амсоли ин кор мегирад, то манофеъи худ дар ақсо нуқоти чаҳонро дунбол кунад. Бо гузашти 10 сол аз ҳамлаи низомй ба Афғонистон, Амрико ҳамчунон бо ҳамон мушкилоти ноамнй, беэътимодии мардум ба ваъдаҳояш, кушта шудани низомиён ва ғайра дасту панча нарм мекунад.Ҳарчанд Бин Лодан кушта шуд, Ал-қоида натавонист амалиёте дар қаламрави Амрико анчом диҳад, аммо толибон аз байн нарафтааст ва ба илова гуруҳе мавсум «шабакаи Ҳаққонй» вориди саҳнаҳои чанг шуда, ки низ бар мушкилоти Амрико афзудааст.Ало рағми ин ҳама Амрико дар ростои ҳифзи чойгоҳи худ ба унвони қудрати чаҳонй ногузир ба идомаи ҳузур дар Осиёи Марказй аст.Бархе аз коршиносони ҳозир дар ҳамоиши байналмилалии Душанбе, аз чумла Дитрих Накмайр, коршиноси олмонй дар ин робита гуфт, дар шароти кунунй чунончй Амрико ба таври комил аз минтақа хорич шавад, ба раванди нобудии худ оғоз хоҳад бахшид.Дар ҳамин иртибот Маркази амнияти чадиди Амрико моҳи июни соли чорй таҳлилеро мунташир кард, ки бар асоси он Амрико бояд аз манофеъи ҳаётии худ дар Осиёи Чанубй ва Марказй қотеъона дифоъ кунад.Таҳлилгарони ин марказ таъкид мекунанд, ки ҳукумат бар Осиёи Марказй ба маънии ҳукумат бар тамомии қораи Осиё аст. Таҳлилгарони ин марказ таъкид мекунанд, ки дар марҳалаи кунунй Амрико бояд стротегияи чадидеро бо таваччуҳ ба авзоъи чорй руйи даст гирад, то битавонад аз вокуниш ба буҳронҳо, ба амал дар ростои дифоъ аз манофеъи худ иқдом кунад.Ҳамин таҳлилгарон мегуянд ин мавзуъ аз он чиҳат муҳим аст, ки Амрико дар вазъи афсурдагй ба сар мебарад, аммо Чин ҳузури худ дар муъодилоти геополитикиро тавсаъа мебахшад. Дар ҳамоиши Душанбе таъкид шуд, ки бо хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистон, дар ин кишвар чанги шаҳрвандй ва низоъҳои байниқавмй ба таври камсобиқае густариш хоҳанд ёфт, зеро имруз заминаи чунин таҳаввуле фароҳам шудааст.Амрико дар муомила бо толибон ва фармондеҳони маҳаллй манотиқи нуфузро ба гунае тақсим кардааст, ки бо кучактарин баҳона даргириҳо шуруъ хоҳанд шуд.Ин даргириҳо бе мушорикати низомиёни ғарбй ва миёни ақаллиятҳои маҳаллй сурат хоҳанд гирифт, ки дар ҳолатҳое низомиёни ғарбй(амрикойи) дар чорчуби манофеъи худ аз тарафҳои мавриди назарашон ҳимоятҳои лучистикй — иттилоъотй хоҳанд кард.Дар чунин вазъияте кишварҳои ҳамсояи Афғонистон бо мушкилоти чадиди амниятй мувочеҳ хоҳанд шуд ва ҳамзамон бо ин даҳҳо ҳазор паноҳанда ба ин кишварҳо сарозер мешаванд, ки расидагй ба мушкилоти онон бе дахолати ниҳодҳои минтақайи ва байналмилалй имконнопазир хоҳад буд.Бархе таҳлилгарон дар суханрониҳои худ, чунин сенориюро ба нафъи Амрико арзёбй карданд, ки ҳузури худ дар минтақаро собит хоҳад кард. Бар асоси баровардҳои коршиносон Амрико тайи даҳ соли ҳузур дар Афғонистон ҳар моҳ ба ҳисоби миёна 20 миллиард доллар харч карда, давлатеро руйи кор овардааст, ки то ҳадди зиёде дар ростои манофеи Вашингтон амал кардааст.Акнун дар ростои ҳимоят аз ин давлат ва таъмини бақои он ба назар мерасад дар се минтақаи стротегй ва хорич аз контроли толибон — Багром, Мазори шариф ва Шинданд пойгоҳҳо эчод хоҳад кард.Албатта масъалаи хуручи Амрико аз Афғонистон ба натичаҳои интихоботи раёсати чумҳурии соли ояндаи ин кишвар низ бастагй дорад.Ин эҳтимол чой дорад, ки чумҳурихоҳон руйи кор оянд ва бо бознигарй дар сиёсатҳои хоричии Амрико, дастури хуруч аз Афғонистонро лағв кунанд.Дар чунин шароите аслитарин масъалае ки фикри давалтҳои минтақаро ба худ машғул доштааст, чигунагии ҳифзи суботу амният дар кишварҳояшон аст. Ҳамин нигаронй сабаб шудааст, ки бархе аз ин давлатҳо аз ҳоло бо қарор гирифтан таҳти таъсири таблиғоти ғарб, дар садади паноҳ бурдан ба зери чатри амниятии бархе қудратҳо, аз чумла Амрико бар омадаанд.Тачрибае ки гузаштаи он сарнавишти талхеро барои давлатҳо ва миллатҳо рақам задааст.

Осиёи Марказй ва баррасии дурнамои тарҳи CASA-1000 дар Башкек

 Дар шаҳри Бишкек, пойтахти Қирғизистон намояндагони чор кишвари Афғонистон, Қирғизистон, Точикистон ва Покистон дар як ҳамоиши минтақайи роҳҳои амалй кардани тарҳи CASA-1000 ро баррасй карданд. Ин ҳамоиш, ки рузҳои 19-20 сентябри чорй баргузор шуд, идомаи ройзаниҳои ин кишварҳост, ки даври қаблии он рузи 3 сентябри ҳамин сол дар шаҳри Душанбе доир шуд.Омурбек Бобонов, маовини аввали нахуствазири Қирғизистон ибрози умедворй кард, ки тарҳи мазкур то поёни соли 2013 такмил хоҳад шуд.Вай афзуд, тарҳи CASA-1000 ба феҳристи барномаи рушди тарҳҳои миёнафаврии солҳои 2012-2014 шомил шуда, кишвараш ба ин манзур 196 милион доллар ихтисос додааст. Маовини аввали нахуствазири Қирғизистон ҳамчунин хабар дод, Бонки рушди Осиё аз идомаи мушорикат дар тарҳ худдорй карда, пешниҳод кардааст, ки тарҳи мазкур ба ду марҳала тақсим шавад. Бар асоси пешниҳоди Бонки мазкур ба марҳалаи дуввум Точикистон ва Қирғизистон шомил шаванд, зеро ин бахш аз тарҳ бо бархе мушкилот мувочеҳ аст.Омурбек Бобонов дар робита ба ин мавзуъ, зимни ибрози умед ба тағйири мавзеъи Бонки рушди Осиё гуфт, хуручи ин бонк моро водор мекунад, ки дар бораи дурнамои тарҳ дар сатҳи ҳукуматҳо бештар мршварат кунем.
Қобили зикр аст, ки тарҳи CASA-1000 бахше аз барномаи CASAREM — бозори байналмилалии тичорати барқи Осиёи Марказй ва Чанубй — мебошад, ки дар назар дорад барқи кишварҳои Осиёи Марказй(Точикистон ва Қирғизистон)ро ба Осиёи Чанубй(Афғонистон ва Покистон) интиқол диҳад.Бар пояи ин тарҳ дар ибтидо 1300 миговот(ба тадрич то 5000миговот) барқ аз Осиёи Марказй ба Покистон(1000миговот) ва Афғонистон(300миговот) интиқол меёбад ва саҳми Точикистон ва Қирғизистон дар содироти барқ ба таври мусовй 50 дарсадй дар назар гирифта шудааст.Дар ростои ҳамоҳангии барномаҳои кишварҳои ширкаткунанда дар тарҳи мазкур Шурои байниҳукуматй ва дабирхонаи вижа таъсис шудааст.Сармоягузорй дар тарҳи CASA-1000 90 дарсад тавассути ниҳодҳои молии байналмилалй(Бонки рушди Осиё,Бонки исломии тараққиёт, ва Бонки чаҳонй) ва 10 дарсад тавассути бахши хусусй анчом хоҳад шуд.Сохти се хати бузурги интиқоли барқ аз чумлаи бахшҳои аслии тарҳи мазкур аст, ки тибқи он хати интиқоли барқи Датко-Хучанд (477километр, миёни Точикистон ва Қирғизистон), Хучанд-Роғун- Сангтуда(350километр, дар дохили Точикистон) ва Сангтуда-Кундуз-Пули Хумрй-Кобул-Пешовар, миёни Точикистон, Афғонистон ва Покистон) сохта хоҳад шуд.Ҳамчунин истгоҳҳои кумакии интиқоли барқ дар Датко, Хучанд,Сангтуда, Кобул ва Пешовар сохта хоҳад шуд.
Тарҳи CASA-100 аз рузҳои нахусти таҳия, таваччуҳи бисёре аз ниҳодҳои байналмилалии молй ва кишварҳоро ба худ чалб кард, зеро мушорикат дар он зимни замонати суди фаровон, нақши ниҳод ва ҳар кишвари ширкаткунандаро дар муодилоти минтақайи боло хоҳад бурд.Ҳамин мавзуъ ҳамзамон бо имтиёзот, ҳасосиятҳоеро низ дар чиҳати ичрои тарҳи мазкур эчод кардааст.Аз чумлаи имтиёзоте ки барои Точикистон ва Қирғизистон аз тариқи мушорикат дар ин тарҳ таалуқ мегирад, чалби сармоя барои неругоҳҳои бузурги худ(Қамбарота дар Қирғизистон ва Роғун дар Точикистон) тавсиф мешавад. Бар асоси баровардҳои коршиносон такмили тарҳи мазкур фақат дар сурати сохти ду неругоҳи Қамбарота ва Роғун имконпазир хоҳад буд, аммо мухолифатҳои Узбакистон ичрои онро бо бархе мушкилот, аз чумла сармоягузории ниҳодҳои молии байналмилалй ва дигар кишварҳои зинафъ, мувочеҳ кардааст.Коршиносон худдории Бонки рушди Осиё аз идомаи мушорикат дар ин тарҳро дар ҳамин росто арзёбй мекунанд.Узбакистон муддаъи аст, ки ин тарҳи 6,5 миллиорддолларй «ноқизи қарордодҳои байналмилалй» аст.Соли гузаштаи мелодй дар ин замина Ориф Каримов, сафири Узбакистон дар Исломод мавзеъи кишвари худро ташреҳ кард.Вай иддаъо кард, ки Точикистон дар раванди сохти неругоҳи Роғун, гузорише дар мавриди асароти зистмуҳитии ин неругоҳ ба минтақа, ироа накардаанд.Талоши Узбакистон барои мутақоид кардани Покистон дар чиҳати мубҳам будани ояндаи тарҳи CASA-1000 авохири моҳи марти соли чорй дар дидори Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон бо Юсуф Ризо Гелонй, нахуствазири Покистон дар Тошканд, бори дигар сурат гирифт, ки бо муваффақияти чандоне ҳамроҳ набуд.Узбакистон иддаъо мекунад, ки Точикистон ва Қирғизистон аз имконот ва зарфиятҳои кофй барои таъмини Осиёи Чанубй бо энержии мавриди ниёз нестанд, дар ҳоле ки Узбакистон бо дар ихтиёр доштани захоири фаровони нафту газ, зимни афзудани тавони неругоҳҳои ҳароратй, метавонад барқи мавриди ниёзро дар ихтиёри Афғонистон ва Покистон қарор диҳад. Ба илова, Узбакистон эълом кард, ки омодааст дар сохти се неругоҳ дар рудхонаи Свот дар Покистон бо тавони тавлиди 1315 миговот неруи барқ, мушорикат кунад. Ҳамин пешниҳоди Узбакистон тамомии моҳияти мухолифатҳои ин кишварро алайҳи сохти ду неругоҳи Камбарота дар Қирғизистон ва Роғун дар Точикистон бармало кардааст. Ба иборати дигар аз ин чо ба хубй бар меояд ки ҳадафи аслии мухолифати Узбакистон ба сохти ин неругоҳҳо, маҳори рақибони худ дар бозори пурдаромади энержии Осиёи Чанубй мебошад.Давлати Тошканд дар ин росто дар як муомилаи пасипардаи бо Амрико саъй дорад, зимни мушорикати фаъол дар тарҳи амрикойии «коридори шимол», мувофиқати Амрикоро дар ҳузури бештари Тошканд дар тарҳои муҳими иқтисодии Афғонистон, касб кунад.Аммо ин ҳақиқат ғайриқобили инкор аст, ки дар бахши энержй Узбакистон ба ҳеч вачҳ тавони рақобат бо неруи барқи арзон ва аз назари экологй тамизи Точикистонро надорад.
Албатта Узбакистон то ҳадде дар талошҳои худ чиҳати эчоди мавонеъ дар масири сохти неругоҳҳои Қамбарота ва Роғун муваффақ будааст. Аслитарин ҳадафи Тошканд дар марҳалаи кунунй эчоди таъхир дар ин чиҳат мебошад, то Точикистон ва Қирғизистон зимни талафи вақт, дар фардои такмили неругоҳҳои худ, харидоре барои барқ надошта бошанд.Бо ин ҳол Тошканд натавонист Исломободро аз тарҳи CASA-1000 хорич кунад ва дар дидори Эмомалй Раҳмон ва Осафалии Зардорй, раисони чумҳури Точикистон ва Покистон, 16 июни соли 2011 дар Остона(пойтахти Қазоқистон) раиси чумҳури Покистон таъкид кард, ки кишвараш ин тарҳи муҳими минтақаъиро ба таври чиддй пайгирй мекунад.Қабл аз ин,18 августи соли 2010 дар нишасти чаҳорчониба(Афғонистон,Покистон, Русия ва Точикистон дар Сочии Русия), Дмитрий Медведев, раиси чумҳури Русия эълом кард, ки кишвараш алоқаманд аст дар тарҳи CASA-1000 ҳамачониба мушорикат кунад.Ҳарчанд Русия дар масоили гидроэнержии Осиёи Марказй аз мавозеъи Тошканд ҳимоят мекунад, аммо манофеъи миллии ин кишвар ва моҳияти ҳузури ҳар қудрате дар минтақа эчоб мекунад, ки Маскав ба фикри судчуйи аз бозори пурғановати энержии Осиёи Чанубй бошад, то ҳимоят аз манофеи шарикони худ.Дар ҳамин росто ахиран Бонки чаҳонй эълом кард, ки омодааст дар такмили тарҳи CASA-1000 мушорикат кунад. Ин матлабро рузи 16 сентябри соли чорй Теодор Алерс, мудири Бонки чаҳонй дар манотиқи Аврупо ва Осиёи Марказй дар дидори раиси чумҳури Точикистон, дар Душанбе иброз кард.Вай афзуд, дар айни ҳол Точикистон ва Қирғизистон дар фасли тобистон зарфиятҳои фаровоне барои содироти наеруи барқ ба Осиёи Чанубй доранд ва такмили неругоҳҳои чадид ин амалро барои тамомии фаслҳои сол имконпазир хоҳад кард. Воқеъият он аст, ки бозори пурдаромади энержии Осиёи Марказй ва Чанубй, имруза саҳнаи рақобати кишварҳои минтақа ва фароминтақаи шудаст ва ҳар як талош доранд сҳми бештареро ба худ ихтисос диҳанд.Ҳамон гуна нишасти Бишкек ва чанд нишасти охири мақомоти чаҳор кишвари Афғонистон, Покистон, Қирғизистон ва Точикистон нишон медиҳад, тарафҳои ҳозир дар ин тарҳ мусаммам ба такмили он ҳастанд ва монеътарошии кишварҳое назири Узбакистон наметавонад монеъи чиддй дар ин росто эчод кунад.

Терори устод Раббонй ва зарурати ҳамгаройии точикон

Террори устод Раббонй ҳамзамон бо ин ки қалбҳои миллионҳо инсони бедордил ва адолатхоҳ, ба вижа миллати точикро дар саросари чаҳон ғарқ дар мотам кард, раванди сулҳи Афғонистонро ба хатари чиддй мувочеҳ намуд. Толибон бо ин иқдоми дадманишонаи худ, ки дақиқан такрори сенариёи террори Аҳмадшоҳ Масъуд буд, нишон дод, ки ҳаргиз наомадааст сухан аз сулҳу ваҳдат бигуяд, балкй гуруҳест ба дур аз ҳама фарҳангу тамаддун ва ойину мазҳаб ва омадааст: аввалан Исломро бадном кунад; сониян нооромй ва нифоқро, ки хостаи хочагони ғарбиаш ҳаст, дар Афғонистон ва минтақа доман бизанад.Ҳамон гуна ки аз шеваи хуручи неруҳои ғарбй аз минтақа ва  дигар кишварҳои таҳти тасарруфашон бармеояд, доман задан ба хушунатҳои қавмй аслитарин шигардест, ки дар мустамликадории навин ҳамеша мавриди истифода будааст.Имруз ҳамон англо-саксҳое, ки то миёнаҳои қарни 20 кишварҳоро ишғол ва миллатҳоро қатлиом ва ғорат мекарданд, акнун ин корро ба усулҳои мудерн, аз тариқи созмону ниҳодҳои дастнишондаи худ ва бо баҳонаҳои «мубориза бо тероризн», «таъмини демократия», «ҳимоят аз ҳуқуқи башар» ва амсоли ин анчом медиҳанд.Як бор аз худ савол накардаед,:»Оё барои англис хеле муҳим аст, ки миллиардҳо доллар харч кунад ва аз он тарафи обҳо биёяд то амнияти афғонҳоро ё ироқиҳоро таъмин кунад?»Оё ақли солим ба ҳамчунин коре бовар мекунад?Дар тули таърих ҳамеша англо-саксонҳо ба дунболи сарват ва боигарии дигар миллатҳо будаанд.Дар Африқо, Осиё ва Амрикои Лотин, ҳар кучо ки нишоне аз тилло буда, англо-саксонҳо ончо пайдо шуданд ва шуруъ ба ғорат кардаанд.Ҳамин ҳирси тилло ва сарват онҳоро ба Амрикои шимолй бурд ва бо қатлиоми мардуми бумй, ки онҳоро «сурхпустон» мегуфтанд, давлате бо номи Иёлоти муттаҳидаи Амрико ташкил карданд ва имруз ин ду бародар — Амрико ва Инглис ба иттифоқи сионизми чаҳонй дар дунё ҳукумат ва кишварҳоро истисмор мекунанд.Террори устод Раббонй нишон дод, ки ишғолгарони Афғонистон ҳаргиз ба фикри сулҳу оромиш дар ин кишвар нестанд, зеро ба хубй медонанд, ки агар суботу оромиш дар минтақа барқарор шавад, дигар ниёзе ба ҳузури ин ишғолгарон намемонад.Аз ин ру бузургтарин чеҳраи сулҳофари Афғонистон — устод Раббониро ба шаҳодат расонданд, то бо доман задан ба низоъҳои қавмй, дар оби гилолуд моҳй сайд кунанд.

 Имруз онҳое ки мегуянд «марги Раббонй таъсире дар раванди сулҳи Афғонистон нахоҳад дошт», сахт иштибоҳ мекунанд, зеро дар асл устод Раббонй буд, ки ин равандро чон дамид ва шахсияти у сутунмуҳраи чараёни сулҳи Афғонистон буд.Акнун чои шаке нест, ки дубора сари мизи музокира овардани чиноҳҳои Афғонистон бо намояндагони толибон, коре сахт ва душвор хоҳад буд.Дар ҳақиқат раванди сулҳи Афғонистон, ки шабеҳи кучаи ҳаракати яктарафа буд, дар замони раёсати устод Раббонй дар Шурои миллии сулҳи Афғонистон, ба хиёбони сертараддуд барои ташхиси масирҳо табдил шуд.Инак терори устод Раббонй собит кард, ки на толибон ва на Ғарб, ки ҳарду дар асл як неру маҳсуб мешаванд, ҳеч гоҳ ба дунболи сулҳ дар Афғонистон набуданд ва нестанд.Ғарб бо харчи миллиардҳо доллар ба он хотир ба Афғонистон лашкар кашид, ки рақибони аслии худ дар арсаи чаҳон — Чин, Русия, Иронро аз наздик таҳти назорат дошта бошад ва заминаи заъиф кардани ин қудратҳои дар ҳоли зуҳурро муҳайё кунад.Аз ин ру идомаи чангу хунрезй дар минтақа беҳтарин фурсат барои ин ҳузур ва амалй кардани ин ҳадаф аст.Ҳамон гуна ки Чонон Мусозай, намояндаи вазорати хоричаи Афғонистон дар суҳбат бо хабарнигорон таъкид кард, «ин нахустин ва охирин куштори мақомоти олирутба нест» ва ғарбиҳо аз тариқи дастнишондаҳои худ силсилаи терорҳоро идома хоҳанд дод, то адовати душманй миёни қавму миллатҳои муқими Афғонистон амиқтар шавад. Ин ҳодисаи асафбори таърихи муосири Афғонистон, об ба осиёби онҳое мерезад, ки мухолифи сарсахти раванди сулҳ ҳастанд.

 Бисёриҳо бар ин боваранд, ки марги устод Раббонй ба дигар раванди дохилии Афғонистон — иттиҳоду инсичоми точикони муқими ин сарзамин, ки беш аз 8 миллион нафарро ташкил медиҳанд, низ таъсири манфй хоҳад расонд.Ин дидгоҳ то ҳадди зиёде чон дорад, зеро устод Раббонй буд, ки ихтилофоти мавчуд миёни раҳбарони точикро дар Афғонистон ҳамеша саркуб кард ва тавонист нақши раҳбариро бо афзал шумурдани манфиатҳои миллй, ичро кунад.Ҳамчунин Эътилофи шимол бидуни устод Раббонй ба як сохтори бе руҳ табдил хоҳад шуд.Бисёриҳо дар Афғонистон бар ин боваранд, ки терори устоди Раббонй, идомаи силсила терорҳоест, ки дар ростои аз миён бардоштани пешвоёни миллати точик дар ин кишвар анчом мегирад.Ин дидгоҳро дар хорич аз Афғонистон низ тасдиқ мекунанд ва ин ҳақиқат аст! Бисёриҳо дар минтақа ҳамбастагию ҳамгаройи миёни Точикистон, Афғонистон ва Эронро бар хилофи манфиъатҳои худ мебинанд, аз ин ру бо ҳар роҳи мумкин талош мекунанд, пеши роҳи ин ҳамгаройиро бигиранд.

 Дар бораи фармоишгарон ва ичрокунадагони терори Устод Раббонй дидгоҳҳо ва тахмину гумонҳо зиёданд, аммо ин нукта ғайриқобили инкор аст, ки ҳар кй ҳастанд ва ҳар кучо ҳастанд нахуст душманони иттиҳоди мардуми Афғонистон ҳастанд, дуввуми бадхоҳони миллати точик мебошанд, ки давлати точикон ва вучуди ин миллатро устухоне дар гулуи худ таъбир мекунанд.

  Бо кушта шудани Устод Раббонй, акнун мавчи нооромиҳо ба қаламрави точикон ҳаракат хоҳад кард ва аз эҳтимол дур нест, ки Точикистон ба саҳнаи нооромиҳо табдил шавад.Акнун барои Ғарб беҳтарин фурсат фароҳам шудааст, то пойи касифи худро аз сарзамини Афғонистон берун кашад ва назорагари ҳамдигракушй дар ин кишвар бошад, зеро донаи кинаву нифоқ пошида шуд ва ташдиди низоъи қавмй амре ногузир дар ин марзу бум хоҳд буд.

 Дар ин чо дигар мавзуе ки чалби таваччуҳ мекунад, вучуди ихтилофи назар дар миёни шахсиятҳои точик дар Афғонистон аст.Дар ин фароянд масъулияти бисёр муҳиме ба души Точикстон — Ватани миллати точик аст.Дар солҳои чанги таҳмилии шаҳрвандй дар Точикистон раҳбарони точики Афғонистон, ба хусус шаҳид Аҳмадшоҳи Масъуд ва шаҳид устод Раббонй талоши зиёде барои ҳалли ихтилофи мавчуд дар миёни тарафҳои ба ҳам рақиби Точикистон ба харч доданд.Имруз фурсате пеш омадааст, ки Точикистон вориди амал шавад ва тамоми талоши худро барои иттиҳоду инсичом миёни точикони Афғонистон ба кор гирад. Чунин кореро ояндаи давлат ва миллати точик тақозо мекунад, зеро аз ин тариқ ҳамгаройи миёни миллати точик беш аз пеш густариш меёбад ва аз дигар су пеши роҳи нуфузи гуруҳҳои ифротй аз хорич ба Точикистон гирифта хоҳад шуд.Акнун фурсати он аст, ки Анчумани байналмилаллии точикон аз як ниҳоди ташрифотй ба як созмони фаъоли байналмилалй табдил шавад ва дар им амр бояд Точикистон ибтикори амал, яъне ташаббусро дар даст дошта бошад.

Амрико:хуруч аз Афғонистон ва истиқрор дар Осиёи марказй

Дар шароите, ки Ғарб ба тадрич шароитро барои хуручи неруҳои низомии худ аз Афғонистон омода мекунад, кишварҳои Осиёи Марказй низ барои муқобила бо авзоъи эҳтимолии бархоста аз ин фароянд, омода мешаванд.Бар асоси барномаҳои эъломшуда тавассути мақомоти низомии ғарбй, қарор аст то соли 2014 низомиёни хоричй қаламрави Афғонистонро тарк кунанд.Пешбиниҳо дар мавриди авзоъи Афғонистон баъд аз хуручи низомиёни ғарбй мухталифанд ва назари ғолиб он аст, ки нооромиҳо идома ва ба кишварҳои ҳамсоя сироят хоҳанд кард.Аммо мақомоти амрикойи, ки набзи хуручи низомиёни ғарбй аз Афғонистонро дар даст доранд, бар ин боваранд, ки вогузории тадричии ихтиёрот ба сохторҳои қудратии афғон, ба барқарории субот дар ин кишвар мусоидат хоҳад кард.Дар ҳамин росто Пентагон тарҳи музокира бо толибонро руи даст гирифт, то аз ин тариқ битавонад контрули худ бар авзоъи Афғонистонро баъд аз хуруч низ ҳифз кунад.Аммо баъд аз се даври музокирот, намояндаи Толибон ба таври ногаҳонй ғайб зад ва дигар дар музокирот ҳозир нашуд.Аксари соҳибназарон ин амрро баргирифтай аз ифшои музокирот медонанд, ки Толибон таъкиди вижае бар махфй нигоҳ доштани он мекард.То ин дам се даври музокирот миёни Толибон ва Амрико дар Олмон ва Қатар баргузор шуд, ки дар он мақомоти вазорати хорича ва созмони чосусии Амрико ва Тайёб Оқо, муншии аршади Мулло Умар ширкат карданд.Ҳамчунин Михаел Штайнер, намояндаи вижаи Олмон дар Афғонистон ва Покистон дар музокироти Амрико ва Толибон ҳузур дошт.

Чаро Афғонистон пайваста мавриди ҳамлаи ачнабиён қарор мегирад?

Тасаллут бар манобеъи табии Афғонистон аз аслитарин аҳдофи мутачовизини ин сарзамин будааст.Нахуст, дар поёни қарни 19 мелодй импературии Инглис бо ҳамин руъё ба Афғонистон лашкар кашид ва танҳо ҳосили 38 сол чанги номуваффақ, тавофуқ бо ҳокимони вақти Кобул дар бархе масоили сиёсй,
буд, ки дар асл шикасти Бритониё дар чанг муқобили Афғонисртон тавсиф мешавад.Ҳарчанд Шуравй муддаъйи буд, ки дар чиҳати кумак ба бунёди чомеъаи сотсиалистй, ба кумаки мардуми афғон омадааст, аммо тачовузи Маскав ҳамон рақобат миёни Шарқу Ғарб барои тасарруфи кишварҳо буд.Амрико низ бо шиори мубориза бо тероризм ва бунёди чомеъаи демократй ба Афғонистон ҳамла кард ва бо истифода аз бархе иштибоҳоти Шуравй дар ин замина, тавонист талафоти чонии камтареро мутаҳаммил шавад.Аз нуқоти муштараки ҳамлаи ду абарқудрат ба Афғонистон он аст, ки ҳарду ҳамлаи «барқосо» анчом доданд ва дар оғози ин амр сарбозон аз руҳияи чангандаи волое бархурдор буданд.Бо тасарруфи бахше аз сарзамини Афғонистон ҳам Маскав ва ҳам Вошингтон давлати дастнишондае руйи кор оварданд, ки дар ичрои вазоифи худ аз коройии лозим бархурдор набуд.Дар замони тачовузи Шуравй ҳудуди 400-500 ҳазор разманда муқобили давлати марказии Кобул(муқобили артиши Шуравй) мечангид, аммо ин рақам дар замони таҳочуми Амрико ҳудуди 110 ҳазор нафарро ташкил медод.Дар солҳои 90 қарни гузашта Амрико аз тариқи Покистон мучоҳидинро ҳамачониба пуштибонй мекард ва он чанг дар асл набард миёни Маскав ва Вашингтон буд, ки аз тарафи Амрико дар ростои чуброни шикасти Ветнам сурат мегирифт.Шуравй ба танҳойи тамомии масъулиятҳои ҳамла ба Афғонистонро ба душ гирифт ва ҳамаи харочот аз будчаи Иттиҳоди Шуравй пардохта мешуд, аммо Амрико муттаҳидони худ дар Аврупо ва НАТО-ро ба ин чанг ҳамроҳ кард, то ҳам харочот ва ҳам масъулиятҳоро тақсим карда бошад.Бо ин ҳол, на Маскав ба бунёди сотсиализм дар Афғонистон муваффақ шуд ва на Амрико тавонист Бин Лоданро дастгир ва Ал-қоидаро маҳв кунад.Танҳо муваффақияти Амрико дар муқоиса ба Шуравй теъдоди ками кушташудагони ғарбй дар ин чанги нангин ва ноодилонаи чаҳони имруз аст.Артиши Шуравй тайи даҳ соли тачовузи Афғонистон 15 ҳазор кушта, 53 ҳазор захмй ва 417 гумшуда бар чой гузошт;Дар муддати мушобеҳ неруҳои эътилоф дар чанги Афғонистон 6980 кушта ва 12700 захмй доштанд.Аз чумлаи сабабҳои тафовут дар теъдоди сарбозони кушта наҳваи чанг мебошад, дар ҳоле ки артиши Шуравй аз токтики таҳочумй кор мегирифт, низомиёни ғарбй умдатан дар мавзеъи дифоъи қарор доштаанд.

Фароҳамсозии заминаи хуруч аз Афғонистон

Дар пайи эъломи хабари марги Бин Лодан дар 2 майи соли чорй, Амрико ба муваффақияти зоҳирй даст ёфт, то муқаддамоти хуручи худ аз Афғонистонро тарроҳй кунад.Воқеъият он аст ки чанг бо терроризм ба ҳеч вачҳ дар чорчуби барномаҳои Амрико ва муттаҳидони ғарбиаш набуда, дар аксари ҳолатҳо контрули раванди таҳаввулот дар чабҳаҳои набард, ё дар ихтиёри тарафи муқобил буд ва ё тавассути рақибони пушти пардайии Кохи сафед идора мешуд.Инак, эъломи хабари кушта шудани Бин Лодан, беш аз ҳар замони дигаре шароит ва фурсатро барои хуручи Амрико аз Афғонистон фароҳам кардааст, то ҳадди ақал дар назди мардуми Амрико ниқобе бар руи хуручи шармандавор бошад.Ҳудуди чаҳор трилион доллар фақат харочоти молии се чанги ахири Амрико дар Афғонистон, Ироқ ва ҳамчунин дар Покистон аст, ки аз чайби андоздиҳандагони амрикойи даррафта, бар шиддати буҳрон дар иқтисоди бемори ин кишвар афзудааст.Барак Обама, раиси чумҳури Амрико ахиран эълом кард, ки дар навбати аввал 10 ҳазор низомии ин кишвар то тобистони соли 2012 ба ватан бармегарданд ва баъдан 23 ҳазор нафари дигар ба онон ҳамроҳ мешаванд.Ҳамзамон бо ин Инглис, Фаронса ва Олмон ба унвони бузургтарин муттаҳидони Амрико, низ аз хуручи низомиёни худ аз Афғонистон хабар доданд.Ин дар ҳолест, ки Вошингтон чанд давр музокироти мустақимро бо толибон анчом дод, ба ин умед ки хуруче мутафовут аз хуручи Шуравй дар даҳаи 80 қарни гузашта дошта бошад.

Тафовутҳо ва муштаракоти хуручи ду абарқудрат аз Афғонистон

Албатта хуручи Шуравй аз Афғонистон, шикасти қотеъ дар баробари мучоҳидон ва ҳамон Бин Лодане буд, ки амрикоиҳо барои муқобила бо комунизм тарроҳй карда буданд. Аммо хуручи Амрико дар қиёс бо он, ба масобаи як пирузй тавсиф мешавад, зеро акнун ҳеч қудрате нест, ки аз ин хуруч ба нафъи худ истифода кунад, ҳамон гуна ки аз хуручи Шуравй Амрико истифода карда буд.Бо ин ҳол хуручи ду абарқудрат аз Афғонистон аз бархе муштаракот бархурдор аст. Аз чумлаи ин умумиятҳо масири хуручи неруҳо аст, ба эҳтимоли зиёд Амрико низ хуручи неруҳои худ аз Афғонистонро аз тариқи “коридори шимол” анчом хоҳад дод, яъне тавассути шимоли Афғонистон неруҳои Амрикойи ба чумҳуриҳои Осиёи Марказй, умдатан ба Узбакистон ва Туркманистон ворид хоҳанд шуд.Дуввум, Амрико низ чун Шуравй хуручи низомиёни худро марҳала ба марҳала ичро хоҳад кард, бо ин тафовут ки ин мароҳил иборат аз чанд сол хоҳанд буд.Саввум,хуручи низомиёни Амрико нахуст аз манотиқи дурафтода оғоз хоҳад шуд, сипас монанди сенариёи хуручи низомиёни Шуравй, амрикоиҳо низ таваччуҳи вижае дар ҳифзи суботу оромиш дар маркази устонҳои Хуст, Пактиё, Нангарҳор, Қандаҳор, Зобул, Ҳелманд ва Ҳирот хоҳанд дошт.Аз дигар нукоти муштараки хуручи низомиёни Шуравй ва амрикойи аз Афғонистон, ҳифзи суботу амният дар Кобул мебошад, зеро то замоне ки дар пойтахт давлати марказй фаъол аст, ҳеч як аз гуруҳҳои мухолиф наметавонанд аз пирузй сухан ба миён биоваранд.Ва албатта Амрико низ баъд аз хуруч аз Афғонистон ҳамкориҳоро бо давлати марказй дар чиҳати ҳифзи қудрат идома хоҳад дод, то битавонад барномаҳои баъдии худро амалй кунанд.
Бо ин ҳол хуручи Амрико аз Афғонистон тафовутҳое бо хуручи Шуравй низ дорад, ки авзои сиёсии ҳоким бар ин фароянд аз он чумла аст.Дар соли 1989 мелодй, ки оғози гуфтугуҳо чиҳати хуруч аз Афғонистон буд, Иттиҳоди Шуравй аз ангезаҳои тавсаъаталабонаи худ сарфи назар намуда, ибтикори амалро дар арсаи байналмилал бар ақибони худ вогузор кард ва аҳдофи геополитикии худро канор гузошта, мавқеъи худ дар Аврупои шарқй ва дигар нуқоти чаҳонро аз даст дод.Акнун Шуравй қодир ба ичрои уҳдадориҳои худ дар нисбати давлати Кобул набуд ва давлати марказии Афғонистон тавони муқобила бо размандагони мухолифро надошт.Музокироте, ки Кобул ва Маскав бо мучоҳидин оғоз карда буданд, ҳаргиз аз мавқеи зур ва қудрат набуд.Аммо имруз мухолифини давлати Кобул сарфи назар аз фаъол будан дар манотиқи мухталиф, тавони ба даст гирифтани ҳокимиятро надоранд.Толибон дар муқоиса бо мучоҳидони даҳҳаи 80 қарни гузашта, имкони ҳамлаи густурда ба Кобулро надоранд ва фақат бо анчоми амалиёти харобкорона иктифо мекунанд.Амрико алорағми пайоьадҳои буҳрони молии чаҳонй, ҳамчунон муқтадир ва бархурдор аз субот аст ва дар чиҳати ҳифзи нуфуз ва чойгоҳи худ дар Афғонистон, Осиёи Марказй ва Осиёи чанубй, мусаммам аст. Ба эътиқоди ағлаби соҳибназарон дар марҳалаи кунунй, хуручи Амрико аз Афғонистон, дар асл чойивазкунии низомиёни ин кишвар дар минтақа мебошад, амре ки тасдиқе бар идомаи барномаҳои тавсаъаталабонаи Вошингтон дар ба истилоҳ Осиёи Марказии бузург мебошад.Ба баёни дигар, чунончй дар даҳаи 90 қарни гузашта, хуручй Шуравй аз Афғонистон мунчар ба хуручи тадричии Русия аз Осиёи Марказй шуд, аммо имруза Амрико дар шароите эъломи хуруч аз Афғонистон кардааст, ки дар асл тарҳи таҳкими чойгоҳи худ дар Осиёи Марказиро ба марҳалаи ичро гузошта аст.Аз суи дигар, бар хилофи тамомии талошҳои Маскав, ки мехоҳад Паймони амнияти чамъиро ба як ниҳоди муқтадири низомй табдил диҳад, интизор меравад, ки кишварҳои Осиёи Марказй дар ростои дифоъ аз суботу амният, ниҳоди низомии чадиде ба шумули Афғонистон ва таҳти раҳбарии Амрико таъсис диҳанд.Ин ниҳод агар шакл гирад, то ҳадде ичрокунандаи барномаҳои Амрико дар минтақа хоҳад буд, ки пешгирй аз нуфузи кишварҳое назири Русия, Чин ва Эрон аз аслитарин аҳдофи он хоҳад буд.
Ба ҳамин тартиб, Барак Абама дар шароите, ки ба даври дуввуми ширкат дар интихоботи раёсати чумҳурии Амрико омода мешавад, хуручи низомиёни кишвараш аз Афғонистонро низ тадорук мебинад.Ба эҳтимоли қавй ин фароянд шабеҳи хуруч аз Ироқ хоҳад буд, ба гунае ки низомиёни амрикойи зимни мушорикат накардан дар амалиёти мустақими низомй, аз тариқи мутахассисони худ ва зерсохтҳои низомй, кумакҳои худро ба давлати марказии Кобул ироъа хоҳанд кард.Аз ин тариқ амрикойиҳо саъй хоҳанд кард ба толибон имкон надиҳанд давлати марказиро таҳти фишори беш аз ҳад қарор диҳад ва ҳамзамон фишорҳои худ ба кишварҳои минтақа, аз чумла Чин, Покистон ва Эронро амалй кунанд.Ҳамон гуна ки қаблан ишора шуд, хуручи Амрико аз Афғонистон дар асл чойивазкунии неруҳои ин кишвар аз Афғонистон ба Осиёи марказй хоҳад буд.Дар ҳамин росто моҳи августи соли 2010 барномаҳои Амрико дар мавриди таъсис пойгоҳҳои низомй дар панч кишвари Осиёи Марказй ифшо шуд, ниҳоди мубориза бо маводи мухаддири фармондеҳии марказии Амрико эълом кард, ки барои таъсис маркази низомй-омузишй дар маркази устони Уш(Кирқизистон) ва Қаратоғ(Точикистон), пойгоҳи чархболҳо дар атрофи Олмотй(Қазоқистон), бозсозй ва тачҳизи гузаргоҳҳои марзй дар Узбакистон, Туркманистон ва Қирғизистон 40 миллион доллар ихтисос додааст.Албатта ба мувозоти ин барномаҳо, Амрико кумакҳои молии мухталифе дар ихтиёри ин кишварҳо қарор додааст ва медиҳад, то бо ҳар роҳи мумкин онҳоро ба ҳамкориҳо бо худ мутамойил ва аз ин тариқ аз нуфузи руқабои худ, қабл аз ҳама Русия ва Чин бар ин кишварҳо, бикоҳад.

Минтақа дар пасманзари хуручи Амрико аз Афғонистон

Ба назар чунин мерасад, ки акнун Амрико дар раванди чойивазкунии неруҳои худ дар минтақа, Афғонистонро дар гирдоби бесарусомониҳо қарор хоҳад дод, то давлати Кобул нотавон аз идораи авзоъи кишвар, дубора аз Амрико дархости кумак кунад. Тайи даҳ соли ҳузур дар Афғонистон, амрикоиҳо тамоми токтикҳои чангии худро бо истифода аз тачҳизот ва силоҳҳои пешрафта мавриди озмоиш ва имтиҳон қарор доданд, то дар чангҳои мушобеҳе дар дигар кишварҳо, беҳтар амал кунанд.Нахустин дарс дар ин замина он аст ки Пентагон ба ин натича расида, ки дар чангҳои хорич аз қламрави худ, беҳтарин роҳ чанги ҳавойи ва бамборони аҳдоф аст ва имруза шоҳиди коргирй аз ин токтик дар Либй ҳастем.Ба эътиқоди бархе назарияпардозони низомй, эҳтимолан аз ин ба баъд Амрико чабҳаи мубориза дар Ховари миёнаро тақвият хоҳад кард. Дар нигоҳи аввал чунин ба назар мерасад, ки Амрико ба ҳеч як аз аҳдофи худ дар Афғонистон даст наёфт, аммо бо таваччуҳ ба авзои кунунии Афғонистон, ба хубй мушоҳида мешавад, ки бесарусомонй ва ташаннучи ҳоким дар Афғонистони кунунй, аслитарин ҳадафи Амрико дар ишғоли ин кишвар будааст.Музокира бо толибон чузъи стротегияи Амрико маҳсуб мешавд, ки аз ин тариқ ба осонй исломи мавриди назари худ, яъне исломи ифротй ва тундравро ба кишвари мавриди назар мунтақил хоҳад кард, то заминаи мудохила дар ин кишварҳо барояш фароҳам шавад.Дар ин росто қариб ҳамаи кишварҳои ҳамчавор бо Афғонистон ва рақиби Амрико — Чин, Эрон,Русия ва Ҳинд мадди назар ҳастанд, ки Осиёи Марказй дар авлавият қарор дорад.Чунончй баҳси истиқрори сипари дифоъи мушакии Амрико дар Аврупои шарқй ташдид шавад, Осиёи Марказй василае хоҳад шуд, ки Амрико аз тариқи он ба чанг бо Русия иқдом хоҳад кард.
Дар мачмуъ Амрико бо хуруч аз Афғонистон, мавқеъи худро дар минтақаи Осиёи Марказй тавсаъа хоҳад бахшид, зеро бо ҳамаи кишварҳо барномаҳоеро дар чиҳати мубориза бо терроризм ва ифротгаройи таҳия ва тасвиб карда, муваффақ ба таъсиси пойгоҳҳои низомии худ низ шудааст.Дар қиёс бо хуручи Шуравй аз Афғонистон, ки боиси танҳо мондани Маскавро дар арсаи байналмилал шуд, имруз Амрико танҳо нест ва муттаҳидонаш дар шарқу ғарб ҳануз бо барнома ва сиёсатҳои он ҳамсу ҳастанд.Дар чунин шароите ин давлатҳо минтақа ҳастанд, ки бо инсичом ва ҳамгаройи дар сатҳи минтақа ва расидагй ба мушкилоти шаҳрвандони худ дар дохили кишварҳо, метавонанд худро аз гирифторй дар ботлоқи сиёсатҳои тавсаъаталабонаи Кохи сафед эмин доранд.

Нооромихои идорашаванда барои Осиёи Марказй

Як мутахассиси аршад дар умури кишварҳои Авруосиё дар охирин таҳлили худ дар мавриди ояндаи суботу амният дар Осиё Марказй, таъкид кард, тавассути кишварҳои ғарбй раванди «афғонй» кардани авзоъ дар ин минтақа дар тамомии чанбаҳо чараён дорад. «Юрий Шевцов», раиси маракзи масоили ҳамгаройии Авруосиё(Минск), бо ишора ба вуқуъи ҳамзамони нооромиҳо дар Қирғизистон ва Точикистон дар соли 2010, гуфт ин руйдодҳо тасдиқи қотеъона бар ин мавзуъ аст, ки суботу амнияти ин минтақа ҳаргиз пойдор нест ва шикананда аст.Вай афзуд, тавассути неруҳо ва гуруҳҳои вижа барномаи ба Осиёи Марказй мунтақил намудани нооромиҳои Афғонистон дар ҳоли пайгирй аст ва дар ин замина тамриноте низ сурат гирифтааст.Чанде қабл дар робита ба ин мавзуъ Ҳайдар Чамол, раиси кумитаи исломии Русия, дар мусоҳиба бо сайти «Правда.ру» иброз дошт, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико барномаи вижаеро барои муташаннич кардани авзои Осиёи Марказй руйи даст гирифтааст.Ҳайдар Чамол баъд аз ҳушдори Амрико ба шаҳрвандонаш дар мавриди худдорй аз сафар ба Узбакистон, дар моҳи марти соли чорй, гуфта буд:»ин ҳушдор тасдиқе дигаре бар он аст ки Амрико таҳаввулоти вижаеро барои Осиёи Марказй барномарезй кардааст.Ба баёни дигар, интизор меравад дар авоили пойиз «хиёбонҳои арабй» ба манотиқи аз нигоҳи Амрико муҳими ҳамчавор бо Русия, Эрон, Чин ва Афғонистону Покистон, интиқол дода шаванд. Дар ин фароянд нафт, газ ва уран чандон муҳим нест, ҳадафи Амрико ба роҳ андохтани «нооромиҳои ҳидоятшаванда» аст.

Дигар коршиносон низ дар таҳлилҳои худ, авзоъ дар Осиёи Маркзиро печида арзёбй мекунанд ва бар ин боваранд, ки ояндаи суботу амнияти ин минтақа бештар ба аҳдоф ва барномарезии бозигарони фароминтақайи вобаста аст, то ба сиёсат ва амалкарди давлатҳои минтақа. Яъне дар айни ҳол кишварҳои ҳамчавор бо Афғонистон, назири Узбакистон, Точикистон ва Қирғизистон талош доранд аз вуруди ҳар гуна гуруҳҳои тундрав ва чангиёни ифротй ба қаламравашон пешгирй кунанд ва дар ин кор неруҳои НАТО ва Амрико низ ба онон кумак мекунанд.Аммо бо расидани фурсатҳои дар назар гирифта шуда, кумакҳои Ғарб дар ин замина қатъ мешаванд ва ин гуруҳҳо бо ҳидояти ниҳодҳои махсуси ғарбй даст ба иқдом хоҳанд шуд.Аз суи дигар вучуди ихтилоф миёни кишварҳои Осиёи Марказй, аз чумла дар масоили марзй ва баҳрабардорй аз манобеи гидруэнержй, ба унвони муҳаррик, метавонад ин кишварҳоро ба истифодаи абзорй аз гуруҳҳои тундрав, ташвиқ кунад.Ин эҳтимол чой дорад, ки кишварҳои минтақа дар ростои дастёбй ба ҳадафҳои худ, гуруҳҳои тундрави мустақар дар имтидоди марзҳои Афғонистонро алайҳи кишвари дигар, ки бо он ихтилоф доранд, таҳрик кунанд.

Нигоҳе ба авзои чаҳон, идомаи буҳрони молии чаҳонй, ташдиди мавчи тазоҳурот дар кишварҳои шимоли Африқо ва Ховари Миёна, авзоъи печида дар сарзаминҳои ишғолии Фаластин, ин дидгоҳро тақвият мекунад, ки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ба тадрич он чиро ки нақши раҳбарии чаҳон таъбир мекунад, дар ҳоли аз даст додан аст. Бо таваччуҳ ба ин, коршиносон пешбинй мекунанд, ки Вашингтон ниёз ба нооромиҳои ҳидоятшаванда дорад, то бо роҳандозии чангу хунрезиҳо, худро ба унвони начотдиҳандаи давлатҳо вориди амал кунад.Эъломи хабари марги Бин Лодан ва дар пайи он интишори хабари кушта шудани Мулло Умар ва дар ниҳоят ба таври шубҳанок кушта шудани маршал Муҳаммаддовуди Довуд, аз пайравону ҳамразмони Аҳмадшоҳи Масъуд, ба худии худ расонандаи ин паём аст, ки минтақа обистани таҳаввулоти мутафовуте аст. Таҳаррукоти қудратҳои ҳозир дар Осиёи Марказй баёнгар аз он аст и таҳаввулоти ояндаи минтақа бе таъсир аз рақобати дар ҳоли ташдиди ин қудратҳо нест. Ба баёни дигар Амрико, кишварҳои аврупойи ва Русия, ки аҳдофи баландмуддатеро дар ин чо дунбол мекунанд, дар ростои монеътарошй дар масири барномаҳои ҳамдигар, кишварҳои минтақаро ба суи таҳаввулоти нохоста тела медиҳанд.Агарчй дар зоҳир ҳар як аз ин қудратҳо дастёбй ба ҳадафҳои худ дар Осиёи Марказиро вобаста ба вучуди суботу амнияти пойдор тавсиф мекунанд, аммо вуқуи нооромй ва даргир кардани давлатҳо ба масоили амниятй, аҳраме будааст, ки тасаллути қудратҳо бар давлатҳоро осонтар шакл додааст.

Таърхи нуфузи Амрико бар манотиқ ва кишварҳо баёнгар аз ин воқеъият аст, ки Иёлоти Муттаҳида дар дарозои таърих аз чангу нооромиҳо ҳадафмандона баҳрабардорй кардааст. Аз чумла, чангҳои чаҳонии аввал ва дуввум дар ҳоле ки дигар давлатҳоро заъифу нотавон карданд, рушду пешрафти Амрикоро фароҳам оварданд.Мучтамаи низомй-санъатии ҳоким дар Амрико ҳамеша аз чангҳо суди калон бурдааст, зеро ин амр боиси равнақи бозори фуруши аслиҳа шуда, миллиардҳо доллар ба хазинаи Вошингтан сарозер кардааст.Ин сиёсат дар дунёи имруз низ тавассути сарони Кохи сафед дунбол мешавад.Дар шароити имруз Амрико қасд дорад бо созмондиҳии нооромиҳо дар Осиёи Марказй, зимни фалач намудани тарҳҳои иқтисодии ду рақиби аслии худ, яъне Чин ва Русия, заминаи ҳузури дарозмуддати худро фароҳам кунад.Дар ҳамин росто дар нооромиҳои ахири Қирғизистон ва Точикистон, бар асоси гузоришоти бархе манобеъ, низомиёни амрикойи ба таври мустақим ва ғайри мустақим ҳузур доштанд ва дар хунсо намудани гуруҳҳои тундрав, ба ин кишварҳо кумак карданд.Алабатта созмондиҳии бесуботиҳои идорашаванда шояд барои як давраи кутоҳмуддат корсоз бошад, аммо тачриба, аз чумла дар кишварҳои арабй, нишон медиҳад, ки ба дарозо кашидани ин раванд, авзоъро аз дасти созмондиҳандагон хорич хоҳад кард. Аз ин ру ба назар чунин мерасад, ки Ғарб аз ин тариқ талош хоҳад кард, зимни даргир кардани Русия ба масоили амниятй, ҳузури низомии худ дар Осиёи Марказиро поярезй кунад ва раванди хуручи низомиёнаш аз Афғонистонро ба кучонидани ин неруҳо аз ин кишвар ба Осиёи Марказй, табдил диҳад.Дар шароите, ки равобити Русия бо кишварҳои Осиёи Марказй гармй ва самимияти қаблии худро то ҳадди зиёде аз даст додааст,Амрико дар пайи наздик шудани ҳарчй бештар бо ин кишварҳо баромадааст.Таҳаррукоти тозаи мухолифони давлатҳои Осиёи Марказй ва дубора дар маркази таваччуҳи ниҳодҳо ва кишварҳои ғарбй қарор гирифтани фаъолияти ин мухолифон, тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки сарони Осиёи Марказй дар остонаи бочгириҳои тоза аз суи Ғарб қарор доранд.Нуктаи чолиби таваччуҳ дар ин росто он аст, ки Ғарб дар садад аст бо истифода аз ихтилофоти мавчуд дар миёни кишварҳои минтақа, онҳоро дар муқобили ҳам қарор диҳад.Ин мавзуъ бештар ба се кишвари Қирғизистон, Точикистон ва Узбакистон бармегардад, ки масъалаи баҳрабардорй аз манобеи гидруэнержй дар равобити онон соя афкандааст. Дар ҳамин росто кишварҳои ғарбй бо баргузории тамриноти низомй ба таври чудогона бо ин кишварҳо, мизони тавонойии неруҳои низомии ононро дар хунсо кардани нооромиҳои эҳтимолй маҳак задаанд.

Киргизистон дар гирдоби ходисаҳо

Рузи чумъаи 29 апрели соли чорй Кенешбек Дуйшибоев, раиси кумитаи давлатии амнияти миллии Қирғизистон, ки дар порлумони ин кишвар сухан мегуфт, аз таъсиси ҳизби чадид тавассути шаҳрвандони ин кишвар дар қаламрави Афғонистон хабар дод.Кенешбек Дуйшибоев афзуд, бар асоси иттилооти ба даст омада аз манобеи боэътимод, чанде қабл гуруҳе аз шаҳрвандони узбактабори Қирғизистон, ки дар пайи ҳодисҳои июни соли гузашта ба Афғонистон фирор карда буданд, ҳизби чунбиши исломии Қирғизистонро таъсис карданд.Вай таъкид кард, дар айни ҳол ҳудуди 400 нафар аз ин афрод дар урдугоҳҳои вижа омузишҳои низомй мегиранд ва барои бозгашт ба Қирғизистон омода мешаванд.Бино ба гуфтаи ин мақоми аршади амниятии қирғиз ҳадафи аслии ин ҳизб тақсим кардани кишвари соҳибистиқлоли Қирғизистон мебошад.
Албатта пайдоиши гуруҳҳои мусаллаҳи шаҳрвандони узбактабори Қирғизистон дар кишвари ҳамсоя, хабари чадиде нест ва Роза Отунбоева, раиси чумҳури ин кишвар 1 феврали соли чорй дар дидор бо мардуми устонҳои чануби Қирғизистон гуфта буд, ки болиғ бар 200 нафар аз шаҳрвандони вилоятҳои чанубии ин кишвар дар урдугоҳҳои Афғонистон машғули омузишҳои низомй ҳастанд.
Бо ин ҳол аз манобеи дигаре хабари таъсиси ҳизби чунбиши исломии Қирғизистон тасдиқ ва ё рад нашудааст, танҳо чизе ки чалби таваччуиҳ мекунад, замони эъломи ин хабар аст, ки чанд руз қабл аз эъломи гузориши кумиссиюни байналмилалй дар мавриди ҳаводиси моҳи июни соли гузаштаи ин кишвар мебошад. Дар гузориши ин кумиссиюн аз чумла таъкид шуда, ки дар даргириҳои низомии моҳи июни гузашта аносир ва авомили миллигаро ҳузур надошта, иқдомоти нажодпарастонае низ сурат нагирифтааст.
Аммо дар мавриди ояндаи амният дар Қирғизистон раиси кумитаи амнияти миллии ин кишвар, дар ҳузури намояндагони миллат, чанд авомили вайронгарро баршумурд.Кенешбек Дуйшибоев ҳал нашуда боқй мондани масъалаи хати марз бо ҳамсоягонро ба унвони аввалин омили баҳамзанандаи амният муаррифй кард.Вай аз он чй «тачовузи хомуш»-и бархе ҳамсояҳо ба манзури ҳалли масоили баҳсбарангез тавсиф кард, ба унвони омили дуввуми таҳдид ба суботу амният ёдовар шуд.Раиси кумитаи давлатии амнияти миллии Қирғизистон баҳсҳои доимй миёни манотиқи ҳаммарз бо ҳамсоягон дар мавриди баҳрабардорй аз оби рудхонаҳои муштаракро омили севвуми таҳдид ба амният ном бурд.Убури масири қочоқи маводи мухаддир, инсон ва ашёи бостонй аз қаламрави Қирғизистон омили чаҳоруми таҳдид ба суботу амнияти Қирғизистон тавассути раиси кумитаи амнияти миллй муаррифй шуд.Кенешбек Дуйшибоев бо ишора ба даргириҳои ахир дар шарқи Точикистон, тазаккур дод, ки ба эҳтимоли зиёд такрори чунин ҳаводис пешбинй мешавад. Вай афзуд тачаммуъи гуруҳҳои ифротй дар марзҳои Афғонистон бо кишварҳои Осиёи Марказй тасдиқе дигар ба ин дидгоҳ аст, ки нооромиҳо ба минтақа сироят хоҳанд кард. Нигарониҳои мақомоти қирғиз дар мавриди сирояти нооромиҳо аз хорич ба ин кишвар, фақат ба суханрониҳои раиси кумитаи амнияти миллй ва ё ҳушдори раиси чумҳури ин кишвар хулоса намешавад, муддатҳо қабл рузномаҳои ба истилоҳ мустақили Узбакистон ҳушдор дода буданд, ки чунончй ҳуқуқи узбакҳои муқими Қирғизистон нодида гирифта шавад, Тошканд ба таври чиддй вориди амал хоҳад шуд.Бархе аз ҳафтаномаҳои узбак ҳатто иқдомоти низомиро дар ин замина истисно накарда буданд.Баъд аз ҳаводиси моҳи июни соли гузаштаи мелодй дар вилояти Уш, ки мунчар ба кушта шудани теъдоди зиёде аз шаҳрвандони қирғиз, аз чумла узбактаборони ин кишвар шуд, давлати Тошканд бо тамоми тавон талош кард ин ҳаводис мавриди баррасиҳои байналмилалй қарор гирад.Мақомоти аршади узбак интизор доштанд, ки ин кумиссюн мавриди табъизи нажодй қарор гирифтани ақаллияти узбак дар ин ҳаводисро ба исбот хоҳад расонд ва барои Узбакистон роҳ дар чиҳати дахолатҳои мустақим дар умури давлати Бишкек ҳамвор хоҳад шуд.Аммо қарори маълум, ин интизор бароварда нашуд.Дар ин миён, ҳамон гуна аз гузоришоти сохторҳои амниятии қирғиз бармеояд, хадамоти вижаи Узбакистон дар пайи тақвияти фаъолиятҳои чосусй шуд, то заминаи вуқуъи нооромиҳо дар Қирғизистонро фароҳам кунад.
Дар ин робита то имруз матолиби муталифе дар сойтҳои интернетй мунташир шудаанд, аммо суханронии раиси кумитаи давлатии амнияти миллии Қирғизистон дар порлумони ин кишвар (29 апрел)нахустин мавриде буд, ки як мақоми аршад ангушти иттиҳомро ба узбакҳо ишора рафт.Дар ҳамин робита суханони Виталий Волков, коршиноси олмонй, ки аз манобеи узбак нақли қавл карда, бештар чалби таваччуҳ мекунад, гуфта: дар сурати такрори ҳаводиси моҳи июни соли 2010, Узбакистон дар дифоъ аз ҳамқавмони худ дар қаламрави Қирғизистон, қотеъонатар амал хоҳад кард, ҳатто мудохилаи низомй истисно нест.Албатта дар замони руйдодҳои устони Уш (10 июни соли 2010), вақте ки дар Узбакистон нишасти сарони Созмони ҳамкории Шонгҳой чараён дошт, Ислом Каримов дар мавзеъгирй дар қиболи он ҳаводис гуфта буд: ин кори дохилии давлати Бишкек аст.Ҳамин нукта баъдан дар вокуниши Паймони амнияти чамъй дар қиболи он ҳаводис, мунъакис шуд.Аммо баъд аз руйдодҳои Либй ва судури ичозатномаи Созмони милали муттаҳид дар мавриди мудохилаи низомй дар таҳаввулоти ин кишвар, намунаи ибратсозие дар ин замина сурат гирифтааст ва замзамаҳои мақомоти Тошканд дар бораи эҳтимоли дахолатҳои низомй дар кишварҳои ҳамсояро метавон аз ҳамин зовия арзёбй кард.
Дар бори дурнамои амният дар Қирғизистон як коршиноси муқими Бишкек, ки нахост номаш зикр шавад, гуфт, хадамоти амниятии Бишкек далелҳои боэътимоде дар даст доранд,ки бархе кишварҳои ба истилоҳ ҳамсоя бо ҳамкории хадамоти вижаи кишварҳои ғарбй дар пайи дар муқобили ҳам қарор додани ду кишвари ҳамсояи Точикистон ва Қирғизистон ҳастанд. Қабл аз ин дигар манобеъ низ аз ҳамкории гуруҳҳои ба истилоҳ исломй бо хадамоти вижаи ин кишварҳо дар чиҳати ноамн кардани бархе манотиқи Осиёи Марказй парда бардошта буданд.Ахиран расонаҳои иттилоотии Қирғизистон ва Точикистон хабарҳое дар бораи муздури хадамоти вижаи яке аз кишварҳои минтақа будани бархе аз аъзои боздоштшудаи ҳизби таҳрир ва ҳаракати исломии Узбакистон, мунташир карданд.Аз ибрози назари мақомоти ҳизби Наҳзати исломии Точикистон низ бармеояд, ки ҳануз дар даҳаи 90 қарни гузашта авомили хадамоти амниятии Узбакистон ба суфуфи ҳаракати исломии Узбакистон нуфуз карда буданд.Дар шароити кунунй мақомоти Бишкек аз он бим доранд, ки бархе неруҳои хоричй бо истифода аз фурсат, доманаи ноамниҳоро мучаддадан ба ин кишвар бикашанд.Аз ин ру бо баргузории манёврҳо бар он шудаанд, ки зариби дифоъии кишварро афзоиш диҳанд ва ҳамзамон бо иттилорасониҳо, нишон бидиҳанд, ки авзоъро ба таври комил таҳти назорат доранд.